Narzędzie z zakrzywionym prostopadle końcem służące do kopania i spulchniania ziemi;
ligo Murm, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; fodilis Mymer1, BartBydg; pastinum Mącz, Calep; scaphium Calep, Cn; bipalium, dentiscalpium, falx dumaria Mącz; marra Cn (66):
Wźiąwſzy motyki kopáli: Skárbu nigdziey nie łucżyli BierEz Iv;
Murm 149;
Mymer1 16;
Ligo, est instrumentum fodiendi terram, motika BartBydg 82,
59b;
Y myſz nędzna gdy v niey orzechy obacżą/ Bárzo ią więc motyką przeſládowáć rácżą. RejWiz 48;
RejZwierz 129v [2 r.] 139 [2 r.];
Ziemiá w Kroleſtwie Senege bárzo płodna [...] orzą nie ták iáko v nas/ thylko motykámi wſkopáią. BielKron 450v;
KochSat C2v;
Bipalium. [...] Motyká álbo/ łópata do kopania. Mącz 25b;
Pastino, est agrum fodere, Motyką kopáć/ Ryć źiemię. Mącz 283a,
82a,
117b,
193c,
258a (
9);
Ale iuż trudno ty pokrzywy wypleć/ muſiałby ie motyką mocno wykopáć. RejZwierc 34v;
Y płácżąc nád onym ćiáłem: coſz mam cżynić/ Pánie moy/ mowił: trzy dni chodzenia po motykę [...] Ná tę modlitwę poſłał Pan Bog dwu wielkich Lwow/ ktorzy przed iego ocżymá doł doſtátecżny wygrzebli. SkarŻyw 52,
52,
250;
BielSjem 32;
Calep 160b,
603b,
761a [2 r.],
912a,
951a.
W połączeniach szeregowych (6): Item Aby kaſdy v wozti szwego myal mothica rydl y szyekyerzą MetrKor 38/287; BielSpr 2v; A Iezus zeymie kapę/ y chorągiew ſchowa/ á wdźieie na álbę ogrodnicże odźienie y weźmie rydel/ motykę/ y grácę. MWilkHist H2v, H3v [2 r.]; BielSjem 34.
W charakterystycznych połączeniach: motyką kopać (przekopać, wskopać, wykopać, kopanie) (8), ryć (zryć, rycie) (3).
Przysłowie: Trudnoć wilká owcą vſſczwáć Motyką ſłońce zwoiowáć RejRozpr E4; RejZwierz 90v, A6; RejZwierc 81v; wſzákoż [Rej] ná żadnym piſmie ſwym áni ſie podpiſáć áni ſwego imieniá wſpomnieć niechciał/ powiedał iż ſie tego wſtydał iż był nieucżony / á miothał ſie práwie iáko z motyką ná ſłońce. RejZwiercTrzec Aaav; á ieſli kiedy co poſłáli/ tedy bárzo máło/ iednego Sędźiaká tym ludem by nie zwalcżył/ iáko ſie oni miecą z motyką ná Słońce. BielSpr 59v; CzechEp 101, 225, 263; Iam ſię też tu práwie werwał z motyką ná ſłońce/ Tylko rymem záwięzuiąć v wierſzykow końce KlonŻal D4; GórnRozm A2; ActReg 6. [Ogółem 12 r.]
Wyrażenie: »motyka zębata« (1): Rastrum ‒ Motyka, zębata: item brona: item grabie. Calep 895b.
Zwroty: »skuć motyki na włocznie« (
1):
Zkuićie pługi waſſe ná miecże/ á motiki wáſſe na włocżnie [ligones vestros in lanceas], Leop Ioel 3/10.
[»motykę motyką zwać« = nazywać coś wprost, po imieniu: iż vrzędnicy yoſpolićie [!] chytrzy/ wybornie vmieią złe vcżynki ſwe/ pięknemi dworſkiemi ſłowy zdobić [...] A záſyę dobra cżęść poſpolſtwá chłopſkiego proſtego/ ynácżey nic nie vmie iedno po proſtu/ iáko w przypowieści ieſt. Figi figami/ Motykę motyką zwáć. LorichKosz 55 (Linde).]
Szereg: »(i) motyka, (a, albo, i) rydl (a. rydlik)« [szyk 4:3] (7): tamo to groblei ich alisch do spvsczenya staw [lege: stawu] i viscya rip motikami i ridlmi nyeprzekopal gwaltem ZapWar 1518 nr 2237; Pastinatum, Co yuſz motiką álbo rydlem zryto. Mącz 283a, 117b, 283a; RejAp 114; A nie bądź iáko grábarz/ co dáley nic nie umie iedno z rydlem á z motyką. RejZwierc 28; BielSpr 7. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.].
W przen (2):
Ale z łáſki Bożey żadney motyki áni żadney grozy v nas ná ty pokrzywy [swowolnie żyjących] nie máſz/ wolno im záraſtáć iáko chcą. RejZwierc 34v.
Zwrot: »drewnianą motyką twardą skałę łamać« = robić coś niedorzecznego (1): A rownie gdy co poważnego chcą zácżąć thák im to przyſtoi/ iákoby głupi háwerz kiedyby chciał drewniáną motyką twárdą ſkáłę łámáć. RejZwierc 144v.
Przen (5):
a)
Praca na roli (4):
Więc kxiądz ſtrzeże wiátyká Kmiećiá tesz pilná motyká RejRozpr G.
Zwroty: »pilnować motyki« =
pozostać w chłopskim stanie (
1):
Káżdy w roznym vbiorze/ á w dziwnym birecie/ W koſzkach/ w komżach/ w płaſzcżykach/ iáko ie thám wiecie. [...] Ano ſnadź było lepiey pilnowáć motyki. Niżli Bogá y ludzi tu ná ſwiecie błaźnić RejWiz 161v.
»porzucić grace i motyki« (1): Porzuććie też ná ten cżás gráce y motyki/ [...] Lepſze więc bywa w polu Rycerzkie ćwicżenie BielRozm 9.
»przeprosić motykę« = wrócić do pracy na roli (1): A przeto bráćie [...] Przeproś motykę gdy Wiſłá nie ſłuży/ Wſzákeś chłop duży. KlonFlis H5.
b)
Śmierć (1):
Szereg: »rydl a motyka« (1): Ták tedy mocną ieſt związká małżeńſka: że ią ſam tylko rydl á motyká rozwiązáć może. WujNT 164.
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}