[zaloguj się]
[pdf]

ROG (690) sb m

W N sg i A sg o pochylone, w pozostałych formach jasne (w tym 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl du
N róg rogi
G rogu rogów rogu
D rogowi rog(o)m
A róg rogi
I rogi(e)m rogami, rogi
L rogu rogach, rog(o)ch rogu
V rogi

sg N róg (88). ◊ G rogu (43). ◊ D rogowi (2). ◊ A róg (68). ◊ I rogi(e)m (27). ◊ L rogu (38). ◊ pl N rogi (66). ◊ G rogów (90); -ów (6), -(o)w (84). ◊ D rog(o)m (5). ◊ A rogi (132). ◊ I rogami (56), rogi (16); -i RejJóz (2), KrowObr, SienLek, KochPam; -ami : -i BierEz (3:1), RejWiz (2:4), RejZwierz (3:3), RejZwierc (3:1), KochFr (1:1), CzahTr (1:1). ◊ L rogach (53), rog(o)ch (3); -ach : -(o)ch RejWiz (1:1), BibRadz (1:1), BielSpr (9:1); ~ -ach (29), -åch (17), -(a)ch (7); -ach BibRadz, KochSat, KuczbKat, MWilkHist, CzechEp (2), WujNT (5); -åch RejWiz, BielKron, RejAp (7), BudBib (3), BudNT; -ach : -åch Leop (2:1), Mącz (9:1), BielSpr (7:2). ◊ V rogi (1). ◊ du G (cum nm) rogu (1) Strum B4v. ◊ L (cum nm) rogu (1) Leop Ex 36/24.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (w tym 14 z niżej notowanych przykładów) – XIX w.

Znaczenia
1. Wyrostek (zwykle parzysty) będący tworem kostnym lub wytworem naskórka, osadzony na kości czołowej albo nosowej zwierząt (oraz postaci mitycznych i alegorycznych); też o przerośniętym siekaczu słonia; także plastyczne wyobrażenie rogu; cornu Mymer1, BartBydg, HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Calep, Cn (463): ZapWar 1528 a. 1533 nr 2531; Zátroſkał śię koźieł vbogi [że nie może wyjść ze studni]/ Spuśćił vſzy trząſnął rogi. BierEz H3v; A Lwá gby [!] mdłego bacżyli: [...] Wieprz y wilk kły/ koźieł rogámi/ koń z oſłem tłukli nogámi BierEz M4; A ośieł tego żálował/ Iż k ſwey głowie rogow niemiał. BierEz O3, H3v, Kv [4 r.], L [2 r.], R2v, R3; Cornu. Horn. Rog. Mymer1 10; BartBydg 36b; Powiadają niektorzy/ gdy pry rogi ſkopowe będą zakopane w ziemi/ tedy z onych rogow wyroſcie to ziele gromowe FalZioł I 129b; Ieſth kozieł zwierzę mocne ſmiałe y walecżne/ w rogach ma mocz nawiętſzą á w cżele. FalZioł IV 10d; WEzmi oleyku Mirtowego/ rożanego/ [...] burſztynu/ koſci tarthey albo piłowaney Słoniowey/ rogu piłowanego v kozła/ koralu cżyrwonego [...]. FalZioł V 28v, IV 8c [2 r.], V 75v; GlabGad C4, D3; RejRozpr G3; [krowa] Niedba by kiedy byłá w iákiey krotochwili/ Aż ią rzeźnik zá rogi iuż wiedzye pochwili. RejWiz 16; kto nie ma wolnośći/ Podobien ieſt k wołowi ktory w obfitośći Ma przed ſobą wſzytkiego/ á w powrozye rogi RejWiz 54v, 24v [2 r.], 35, 92, 130v, 190; RejFig Dd8; IEleń ſie pyſznie chłubił/ vſzymá y rogi/ [...] A gdy go psi popárli/ teraz chwalił nogi/ Bo mu y po ſzelinie [tj. w gęstwinie]/ záwadzáły rogi. RejZwierz 119, 39v, 116v, 128; BibRadz Gen 22/13; Kozyeł [...] iadł ie [jagody winorośli leśnej] y tákież ſie vpił/ záwodził ſie z rogámi ná iny dobytek. BielKron 6; Są drugie ryby z wielkimi zębámi/ drugie z okrutnemi rogámi BielKron 295, 44v, 169, 260, 293v; Convoluta cornua in anfractum, Rogi skrziwione. Mącz 9c; Putant dentes in cornua absumi, Máyą zá to że ſie zęby w rogi obrácáyą. Mącz 432d, 33a, 48b [2 r.], 65d, 84a, 239a (12); SienLek 54v; ktory [Placidus] gdy pátrzył pilnie ná onego ieleniá/ vyźrzał miedzy rogámi iego wyobráżenie świętego krzyżá HistRzym 127, 127; Ia wierzę by kto pozłoćiwſzy rogi ná łeb włożył/ tedy niewiem by nie powiedáli iż to ták cżyſcie [tj. pięknie] RejZwierc 58; á drugi [wół] ſie ná pięć łokći w pługu roſciągnął/ á po chwili álić mu w rog ſiekierą ſzpetnie kołácą. RejZwierc 105, 64 [2 r.], 163; BielSpr 38v; Y podniosł Abráhám ocży ſwe/ y vyrzał áno báran ná zádzie vwiąsł w gęſtwinie zá rogi ſwe BudBib Gen 22/13, I 326c marg, 462c marg; CzechRozm 122v; á [Żmudzini] viąwſzy Byká álbo Kozłá [ofiarnego] zá rogi/ wiodą go do gumná StryjKron 161; KochJez A4; BielSen 10; Więc niektorem [zwierzętom] ku obronie [Epimeteusz] dał rogi GórnRozm N; Bicornis – O dwu rogach. Calep 130b, 261a, 1085b; Y Buſiris bezbożny/ kiedy błagał bogi/ Nie dźiéćię ofiárował/ lecz to co ma rogi. GórnTroas 71, 40; KmitaSpit B4v; [złodziej] Idźie do obory: Głaſzcże pſy; tłuſte woły poymuie zá rogi KlonWor 35.

W połączeniu z nazwą zwierzęcia lub przymiotnikiem od nazwy zwierzęcia [w tym: rog + przydawka (27), przydawka + rog (11); ai (36), G sb (2)] (38): BierEz P; Ebor, ebur, rog slonyovy BartBydg 45b; Rog kozy ſpalony aże będzie biały/ zęby ociera FalZioł IV 6a; Prawy rog ieleni czo ſam ſpadnie/ ieſth lepſzy na lekarzſtwo niż lewy FalZioł IV 8d, I 9b, 129b, 146a, III 38a, IV 6a (16); (marg) Krol roſterkow/ Warchoł. (–) Leb iáko v Niedźwiedzyá/ á Báránie rogi/ zęby iáko v Wieprzá/ á v Szkápy nogi. RejWiz 166; RejFig Bb; RejZwierz 115; Mącz 14b; Theż koniec rogu Bykowego vpalony á ná proch ſtárty/ z miodem rozmieſzay SienLek 93v, 40, 78v, 90v, 94v, 102 (14); wźiąć rogi ielenié/ y ſtłukſzy/ w piecu zduńſkim/ wgárncu zálepiónym ſpálić Oczko 16v; ZbylPrzyg A4.

W połączeniu szeregowym (1): Bowiem [baranek] ieſt [...] napokornieyſzy/ gdyż nikogo nie vraża/ ani zębem/ ani rogiem ani piętkhą FalZioł IV 1c.

W porównaniach (15):

~ Jako comparatum (3): IEleń ieſt dziwnej prętkoſci maiącz rogi iako gałęzie na drzewie roſthącze FalZioł IV 8c, IV 8d; gdzie [nad Morzem Czerwonym i w Arabii] było [!] wielka wielkoſć więżow/ ktorzy byli tákiey wielkoſći iż mieli rogi ná głowach iáko báráni HistAl M6.

Jako comparandum (12): [życzenia dla gospodarza] Aby naſiał Ięcżmienia pole Aby go nakładł ſtog/ aby mu ſtało iako rog. LudWieś A3; Ale mi iakos drzą nogy Wloſzy wſtaly iako rogy. Prawie mi ſie Lęklo ſercze RejKup e5; Bárwę [tj. piętno] s kthorą ſye vrodzili [bękarci] áż ſámá ſmyerć rozedrze/ y to yáko rog przypalony/ [...] cuchnąć będzye. GliczKsiąż B2; Byłá też Kometá ktorą zową Cerácyás/ krzywa iáko rok [!] BielKron 117; Rigere gelu, Zdrętwieć od źymná/ zmárznąć yáko róg. Mącz 356b; Drugi záſię niedba ni ocż/ iedno iż mu ſie czo [...] vpodoba/ to iuż wiedzye [przyszłą żonę] iáko kozę zá rogi. RejZwierc 30v; Chodzi chłop hárdy by dziki woł z rogi/ A niewie ſkąd nań máią przypáść trwogi. RejZwierc 218v, 143v; Gdyż vcżniowie prawdźiwi Chriſtuſowi będąc iáko owiecżki bes rogow/ ná kátá gonić/ áni ná powroz nie máią CzechRozm 248v, 112v; Radby ſie [biały, tj. gracz w szachach grający białymi figurami] pomśćił/ á ſwego też vbił. Iáko/ gdy w zwádzye woł práwy rog zgubił. KochSz Bv; Cornesco – Twardzeie iako rog. Calep 261a. ~

W charakterystycznych połączeniach: rog(i) długie, gęste, jednostajny [tj. bez rozgałęzień], krasne, krzywe, nowe, okrutne, pochodzone [tj. gotowe do zrzucenia], pyszne, siłne, skrzywione, wysokie; głowa ozdobiona rogami; rogi mieć (6), mieć w powrozie, wywodzić [o pierwszych rogach rosnących cielakowi]; rogiem (rogami) zabić (2); za rogi być zawieszon, pojąć, trzymać, ująć, uwięznąć (5), wieść, związać.

Przysłowia: Kto ſie ſwey woli náłoży [tj. przyzwyczai się]/ Niepowolnyć ſługá Boży. Iż ma rogi báránkowe/ Wſzákoż wżdy zęby wilkowe. BierEz P.

A niechay kto czo chcze mowij Nieczieſkye rogy thurowij RejKup t5v.

Bowiem ſtára przypowieść/ ná drzewo pochyłe. Lázą Kozy z rogámi/ rzadko ná wſpaniłe. RejZwierz 71.

Wierz mi iże [Ruszyński] z dáleká [...] Pozna wołu dobrego y po iednym rogu. PaprPan K3.

Fraza: »(nowe) rogi [komu] rostą (a. wyrastają, a. miały urość)« [szyk zmienny] (3): Cornesco, Rogi mi roſtą/ Twárdzieyę/ Rogácieyę też mowiono bywa. Mącz 66a; CO bez prziiaćiół zá żywot? więźienie/ [...] Nieſłyſzyſz prawdy/ nieſłyſzyſz przeſtrogi/ Być wierę miáły vróść ná łbie rogi. KochFr 61; Ielenióm nowe rogi wyraſtáią: Nam gdy raz młodość minie/ Iuż ná wieki wiekóm ginie KochPieś 16.
Zwroty: »rogami bić, tłuc (się), bość, walczyć« [szyk zmienny] (2:2:1:1): [byki] przeciwko nim [zwierzętom drapieżnym] walcżą, ale rogami telko/ bo iedno w cżele á w pleczach więtſzą mocz maią. FalZioł IV 13a, IV 2d [2 r.]; a gdy barán biie rogami [niektórzy] mowią trykſzá MurzOrt B3; Conisco. Trykam ſie/ albo Tryxam ſie/ yako czynią barani/ gdy ſie rogámi tłuką Mącz 64b, 66a.

»na rogi brać« (1): Cornupeta, Który rógámi bodzie/ ná rogi bierze. Mącz 66a.

»dać rogi; wziąć w rog; w rog(i) się dostanie« = stracić życie (o zwierzętach) (1;1;2): (nagł) Zołnierze. (–) [...] Wrzeſſczy báran leći ſnopek A ieſtli nie pomoże Bog Y iáłochnie wziąć pewno wrog RejRozpr Ev; RejWiz 70; TO ten [wół] ciągnąc w ſwym iárzmie/ nędznicżek vbogi/ Ni wzwie/ trawki vſkubſzy/ kiedy ma dáć rogi. RejZwierz 128v, 122.

»w rog dać« = zabić (zwierzę) [szyk zmienny] (3): Wołek ná pſzenicżkę náorze/ á potym mu w rog dádzą. RejZwierc 95, 159v; Zginie Szláchćicowi woł/ abo dwá/ prżiydźie on woł do człowieká złego we dnie. On wnet gośćiowi da w rog/ y ſkorę zákopa GórnRozm G4v.

»nosić rogi; chodzić z rogi« [szyk zmienny] (2;1): A tá [cnota] iedno beſpiecżnie vmie nas rozeznáć/ Od onych błędnych źwirząt ktore chodzą z rogi RejWiz 7; Ptaſzek pierze/ miod Pcżołá/ á Woł nośi rogi RejWiz 50; Corniger, Rogáty który rogi noſy Mącz 65d.

»podawać rogi pod posłuszeństwo« (1): Gdyż to cżynią źwirzętá y beſtye ſrogie/ Złomiwſzy przyrodzenie/ podawáią rogi Pod ſłuſzne poſłuſzeńſtwo/ co ćwicżenie cżyni RejWiz 89.

»podnieść rogi« = okazać siłę, moc (1): Ieſt [człowiek bogaty] práwie iáko Ieleń gdy podniozſzy rogi/ Chodzi buyno RejWiz 71.

»rog(am)i potrząsać (pyszno) (a. trząść, a. strzęsać)« = okazywać siłę [szyk zmienny] (4): BierEz R4; Potym ſiedm [wołów] dżywnie tłuſtych [tj. chudych] z oney rzeki wyſzły Y ſzły ku onym tłuſtym trząſącz rogi piſzno RejJóz K3v; Thákże też y woł będzie chrapał/ ſápał/ rogámi ſtrzęſał/ piaſek nogámi rozmietował. RejZwierc 75 [idem [WerReguła]]; A ták iednoć nas ſtráſzy tá obłudá [...] iáko kozá wilká potrząſáiącz rogámi RejZwierc 178; [WerReguła 125 (Linde)].

»strącić rogi« = zabić (zwierzę) (1): Buiać też ſobie w leſie/ Ielonek vbogi/ Ale ni ſie obacży/ gdy mu ſtrącą rogi. RejZwierz 105v.

»zrzucić rogi« (1): Czemu ieléń piérzchliwy łáſkáwſzé ma bogi/ Którému wolno zrzućić pochodzoné rogi? KochFrag 20.

Wyrażenia: »rogi gałęziste (a. gałęzowate); rog rosochaty« = arborea cornua Mącz [szyk 3:1] (3;1): [łania] Rogi ma wyſokie ale nie gałęziſthe iako v ielenia FalZioł IV 8d; [rangifer, tj. renifer ma] rogi bárzo długie gałęzowáte ná dłużą BielKron 295; Subulo, Nieyáki rodzay yeleni o yednym rogu/ y tym nieroſochatym ále yednoſtáynym [tj. nierozgałęzionym]. Mącz 426c, 14b.

»kończyste [= spiczaste, ostro zakończone] rogi« (1): KOza ieſt zwierzę brodate/ długie á końcżyſte rogi maiącz FalZioł IV 5d.

»rog nosa, w nosie« (1:1): Rhinoceros, Zwierzę Aegypskie ták wielkie yáko słóń máyący róg w nośie. Mącz 355b; Mężność iego [ludu bożego]/ podobna źwierzęćiu Noſowſcowj [!] (to ieſt źwierzęćiu ktore iednymże tylko rogiem noſá ſwego/ wſzytkim źwierzętom ieſt ſrogie) PowodPr 5.

Szeregi: »rogi i kopyta« (2): Będę chwalił gimię Boże [...]. Y będzie to miło nad nowego ciołka, rogi wywodzączego y kopyta [tj. Bogu milsze dziękczynienie niż ofiara: Vulg Ps 68/32]. TarDuch A7v; RejWiz 119v.

»rog i piętka« (1): Gdyż mięſo [baranka] pochodzi na karmią [...]/ rog y piętka [tj. kopytko] ku lekarzſtwam. FalZioł IV 1c. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»rogi i (także) zęby« [szyk 1:1] (2): Bowiem iedna ieſt materia zębow y rogow GlabGad C4; ktorzy [rynocefale] mieli ſzyie podobne koniom y rogi wielkie/ zęby tákże [habentes cervices similes equis, et cornua maxima dentesque immensos] HistAl M6. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

Przen (86): Z przodku ſie złemu przećiwiay/ Siły mu bráć nie dopuſzcżay: Puśćiſzli gdy zá rogi maſz/ Zá ogon iuż nie vtrzymaſz. BierEz N; RejWiz 29v; (nagł) Niewiáſtá obłudna. (–) [...] Też nas tymi rogámi/ ty pánie ſiodłáią/ Co ſie dziwnemi kſtałty/ ná nas vbieráią. RejZwierz 116v; (nagł) O przełożonych [...]. (–) [...] Piſmo ziemſkiemi pány zowie Bogi/ Lecż ná tych bogoch znaydzie cżáſem rogi. RejZwierc 225v; wnet ich [Jezus apostołów] z nich [z kordów] roſpásał: y miáſto tego coby ſie ſámi mśćić krzywd ſwych mieli/ [...] ták ćierpliwe owiecżki bes rogow vcżynił CzechRozm 235v; KochFr 22; [á gdźie ći pánuią [hardość z głupstwem]/ tám Rádźie dobréy róg bárzo ſchnąć muśi [tj. marnieje]. CerGór 104].

W porównaniach (4):

~ Jako comparatum (3): Bo pátrz pochwili [...] álić ná łbie [u pijanego] rogi guzy iáko v kozłá/ álić ſie twarz ſwieći iáko kármázyn/ á nos iáko perełkámi oſádził RejZwierc 61v [idem WerGośc]; [błogosławieństwo Mojżesza dla rodu Józefa] Pierworodnego ćielcá iego [tj. Efraima, pierworodnego syna Józefa] vdátność iego/ á rogi iednorożcá rogi iego/ nimi ludzie odbodzie záras BudBib Deut 33/17; WerGośc 235.

Jako comparandum (1): [komentarz do Apoc 13/1 (i następne)] Aby ſię przedśię y licżbá pewna pokazáłá tych dźieśiąći rogow [bestyjej]/ to ieſt Krolow: ktorymi iáko rogámi/ zbodźiony bywał Rzym CzechEp 376. ~

Przysłowia: KochPieś 4; ZAwitay trunku święty/ dawno pożądány/ [...] Ty Zołnierzá wypráwiſz/ [...]. Ty weſela dodáieſz [...]. Záś Cżłeká vbogiego/ rogámi vzbroiaſz PaxLiz Dv.W ten cżás dopiero poznaſz iák ma nędzá rogi/ Ktorymi ćię vbada [tj. bodzie] w tákowy cżás ſrogi. CzahTr C.
Frazy: »rogi ([na kim]) rostą (a. urostą); [komu] prawie nie rosły na łbie rogi« = ktoś jest butny, zuchwały [szyk zmienny] (2;1): Nuż kiedy náſtáną trwogi [tj. wieści o wojnie] Wnet náłbie vroſtą rogi RejRozpr F3; RejJóz H5; á [gdy ojciec albo matka] chłoſtą yáką nye hámuye/ [dzieci] dobrze ná głowye nye yezdzą/ y owſſem rogi ná nich roſtą GliczKsiąż F6v.

»by ogon i rogi stracić« = choćby zginąć (1): (did) Pleban [odpowiada panu]. (–) [...] Temuć [urzędnikowi] gotowem⟨i⟩ [tj. gotówką] płáćić By ogon y rogi ſtráćić RejRozpr C4v.

[»z obudwu stron rog« = zarzut jest nie do obalenia: A ieſliżbyſcie dzielili od Ciáłá Kreẃ iużby y perſony Syná Bożego tám nie było. [...] Zwyklić wáſzy niektorzy, ná tho pytánie milcżeć: (bo widzą, z obudwu ſtron rog) HerbOdpow Kk6.]

Zwroty: »bość rogami, [jakoby rogiem bość]« (1): (nagł) Ku Fortunie. (–) COm ći przewinił ty niebácżna Páni/ Ze mi bodźieſz w bok oſtrymi rogámi. CzahTr Bv; [mrucżymy przećiwko Bogu do nas mowiącemu/ a iakoby rogiem go bodźiemy/ á przećiwko niemu walcżymy BazHist 296v].

[»na łeb brać rogi« = hardzieć, buntować się: Miasto sie zaburzyło, wszędzie pełno trwogi, A motłoch nieślachetny na łeb bierze rogi. Apolog 59.]

»być z rogami w lesie« = być w kłopocie (1): A ſzkodá y głowy pſowáć/ Kto chce w tym [kim jest Bóg] wiele mędrowáć. Bo wierz mi iż ſię vnieſie/ Być mu y z rogámi w leſie. Bo tho táiemnice dziwne/ Náſzym rozumom przećiwne. RejZwiercPodw 183v.

»rogi dać, położyć« = umrzeć (1:1): Coż ná to [na niepewność losu] nalepſzego/ iedno żyć pocżćiwie/ [...] Y gdy rogi przydzye dáć/ ſtráchu będzye máło. RejZwierz 128v, 128v.

»dać rogi pod jarzmo; w jarzmo podawać rogi« = podporządko(wy)wać się, (s)tracić wolność [szyk zmienny] (1;1): á gdy [postacie alegoryczne: Pożytek z Pochlebstwem] onego obacżą gdzye wołu/ Co iuż w to iárzmo/ lezye á podawa rogi/ Toć mu więc dodawáią ieſzcże więtſzey trwogi. RejWiz 40v; [Czesi] Dáli rogi pod iárzmo/ y ſámi nie wiedzą/ Iáko ſie im to sſtáło RejZwierc 241.

»podnieść rogi« = wbić się w pychę (1): iż chociam ia [Bóg] thobie [narodzie pogański] ná cżás dopuśćił pokaráć wierne ſwoie/ ábyś thák podnioſł rogi ſwoie/ [...] ále przydą ná cię dni [...]/ gdy ia [...] wytrącę łuk twoy s práwey ręki twoiey RejZwierc 263v.

»podnosić (a. podnieść, a. wynosić wzgorę, a. wznosić a. [wznaszać]), wywyższać rog(i); [podniosły rog]« = okazywać zuchwałość, hardość; exaltare cornu Vulg, PolAnt; extollere cornu Vulg [szyk zmienny] (4:1): Nie wynośćie w zgorę rogu wáſſego: niemowćie przećiwko Bogu niepráwośći. Leop Ps 74/6, Ps 74/5; Mowiłem ſzalonym/ Nieſzáleyćie/ á niepobożnym/ Nie wywyżſzáyćie roku [!] ſwego. BibRadz Ps 74/5; Oto przećiwko tobie [Boże] powſtał lud wſzeteczny. Nieprzyiaćiele twoi hárdźi wznoſzą rogi KochPs 125; GórnTroas 67; [HerbOdpow Aaa4; GilPos 130; mam nádźieię w Bogu/ Zeć iáko drugim vtrę podniosłego rogu. ŁaszczPogrom 9v; Możecie pánowie Grekowie nie bárzo rogow wznośić/ áni hárdzi być HistTroj E8v; to ieſt náturá náſzá co ſzumne y nievtárte rogi krnąbrnego niepoſłuſzeńſtwá przećiw tobie wznośiłá BzowRóż 42 (Linde)].

»przyłomić rogow« = poskromić (1): A ia twą dobroć/ boże/ wyznam wiecznie/ Y ſwégo czáſu hárdemu koniecznie Przyłomię rogów KochPs 112.

»[komu] przyprawować rogi« = sprawiać, że ktoś staje się hardy (1): [wino] Ty vbogiemu przypráwuieſz rogi/ Ze mu áni król/ áni hetman ſrogi. KochPieś 4.

[»spuścić rogi« = spokornieć: Kátyliná gdy to [że przeszkodzono w zaplanowanym podpaleniu miasta] vſłyſzał/ ſpuśćił rogi y bárzo mu ſerce vpádło. CiceroKosz c4v.]

»trząsnąć rogiem« = spokornieć (1): [Poseł do biskupa] A tu iuż wnet trząſnieſ rogiem. Chcze Pan Bog ſtoba roſſedzyċ O to wſzyſtko czocz dal rzędzyċ. RejKup c4.

»(hardzie a. pyszno) trząść (a. strząsać, a. potrząsać) rogi(em) (a. rogami)« = okazywać zuchwałość (5): [Ruben wspomina, jak sprzedali Józefa] Abarzoch my w on cżas na tho trzęſli rogi piſzno A baczycieſz nacz tu teraż nam to wſzytkim wyſzlo RejJóz P2v; RejKup b3; To tu iuż maſz pirwſzy znak niewolney miłośći/ Kiedy ſie iey iuż kto wda w wielkie powolnośći. Iuż chodzi trzęſąc rogi/ iuż ſie hárdzye ſtáwi RejWiz 40; iż záwżdy lżey pátrzy oko Páńſkie ná ty ktorzy ſie mieſzáią miedzy wiernemi Páńſkiemi/ niżli ná ty ktorzy ſtroną w vporze ſwoim chodzą iáko zubrowie potrąſáiąc [!] rogámi ſwemi. RejAp 30; RejZwierc 235b. [Cf też a) »przyłomić rogi« KochJez A3v.]

»umykać rogow« = bronić się (1): Zá cżáſu/ pánowie/ Vmykáć rogow trzebá: bo won cżás iuż prozno Miotáć ſię/ kiedy iárzmo ná ſzyię záłożą. KochOdpr Cv.

»utrzeć (a. ucierać, a. przytrzeć, a. ścirać) rogow (a. [rogu]), rogi; [utarte rogi]« = hamować, poskramiać (a. poskromić); arrogantiam minuere, in ordinem redigere Mącz [szyk zmienny] (8:4): A przeto ocyec chcely s ſyná ſwego co dobrego myeć/ [...] ſwey woley nyechay mu nye dopuſſcża/ [...] á rogow nyechay vcyera áby nye wzraſtáły. GliczKsiąż F6v; BielKron 297v; Arrogantiam minuere, Vtrzeć komu rogów. Mącz 357d, 268a; iż łatwiey ieſt thákowym burzliwym ludziom/ niedopuśćić vrość/ niż kiedy iuż wielkimi vroſtą/ chcieć im dopiro rogow vcieráć. GórnDworz Hh8v; Znáią go [legendarnego władcę Lecha] Duńcżykowie bo im śćirał rogi PaprPan Dd, Q; KochPs 94; [Chrystus mówi:] Nieboyćie ſie tych złych wrogow Bomći im iuż vtárł rogow. MWilkHist F3; StryjKron 385; Tobie [Radziwille] w ręce ſam práwie Bóg tám był bróń podał/ Ciebie śrzodkiem y z [!] ſwoim náczyniém być przyznał Którym hárdé chćiał króćić/ butnym rogów przytrzéć KochJez A4; NiemObr 176; [ŁaszczPogrom 9v; BzowRóż 42 (Linde)].

»zejmować ze łba rogi; [ująć rogow]« = hamować, poskramiać (a. poskromić) (1): Gdy to vmié czyśćie ſpráwić [Bacchus, czyli wino]/ Ze vczyni z vbogiégo Nátychmiaſt Páná wielkiégo. Chybá ſtáwiáć trzebá nogi/ A zéymowáć ze łbá rogi: Bo w ten cżás káżdy rogáty: Ten Pan pijány bogáty. PudłFr 22; [Działa sie ta nieznośna i niezwykła śmiałość, Ktorej by było trochę nie ujęto rogow, Nie naszlibyście doma i swych własnych progow Apolog 51].

α) O rzece (1):
Zwrot: »wstrząsać rogi [I pl]« (1): (nagł) Ná moſt Wárſzewſki. (–) NIeubłagána Wiſło/ próżno wſtrząſaſz rogi/ [...] Bo krom wioſeł/ krom prumów iuż dźiś ſuchą nogą Twóy grzbiet nievieżdżony wſzyſcy deptáć mogą. KochFr 88.
β) W opisie gwiazdozbioru noszącego nazwę istoty żywej (2): V Nóg Woźniczych vyźrzyſz poklękłégo wołá: [...]. Ták znáczny łeb/ ták świétné rogi vkázuie KochPhaen 7, 7.
γ) W antropomorfizowanym opisie gry w szachy (2): [królewna] Obroći Rochu [tj. figurę na szachownicy przedstawiającą wieżę na słoniu] ná Krolá rogámi/ Sámá wynidzie zalawſzy ſie łzámi. KochSz C2v, C2v.
a) Moc, siła, znaczenie (31): Onego dniá wyroſzcżę rog domowi Izráelowemu BudBib Ez 29/21, I 326c marg; LatHar 45 marg.

rog czego (9): Leop Ps 17/3; BibRadz Ps 17/3; BudBib Ps 17/3; Bog ieſt ſkáłá moiá ktoremu ia vfam/ tarcż moiá y rog zbáwienia mego/ Podwyżſzenie moie y vćiecżká moiá [Vulg 2.Reg 22/3]. CzechRozm 128 [przekład tego samego tekstu] 128; A zátym też on rog męztwá twego [Polsko] [...]/ bárzo oſłábiał PowodPr 5. Cf »podnieść rog«.

rog czyj [w tym: G sb (3), pron poss (3), ai poss (3)] (9): Tám wzbudzę rog Dawidow [dam kwithnąć zacnoſći Dawidowey BibRadz ] Leop Ps 131/17, Ps 74/11, Thren 2/3, Zach 1/21; BibRadz Ez 29/21, I 328c marg, Ez 34/21; Ieſzcże owſzem ty niewinne á wierne goſcie Páná tego/ ktorzyby do tey ſwiętey wiecżerzey iego rádzi ſzli/ [ci wołowie tłuści a bogacze] odpądzáią á odćiſkáią onymi ſrogiemi rogámi ſwoiemi/ á dziwnemi grozámi możnośći ſwoich. RejPos 160; BudBib Zach 1/21.

W połączeniach szeregowych (5): Leop Ps 17/3; BibRadz Ps 17/3; Bog moy krzepkość moia/ vfam wnim/ tarcż moiá/ y rog zbáwienia mego/ vćieczká moiá. BudBib Ps 17/3; CzechRozm 128 [2 r.] [zawsze przekład tego samego tekstu].

Zwroty: »dostać rogow; wziąć na się rogi« = assumere cornua PolAnt (1;1): Wy [...] ktorzy mowićie/ Izali nieſwym dowćipem doſtálichmy ſobie tych rogow (marg) To ieſt/ tey mocy á tey zwierzchnoſći. (–)? BibRadz Am 6/13[14]; BudBib Am 6/13[14].

»podnieść, podwyższyć (a. wywyższyć) rog(i); wywyższone rogi« [w tym: zbawienia (3)] = wzbudzić moc, zyskać znaczenie; exaltare cornu Vulg, PolAnt; erigere cornu PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (4:2;1): OpecŻyw 12v; Leop Ps 74/11, BBB3; BibRadz Luc 1/65[69]; Bo (on) wywyżſzy rog ludu ſwego BudBib Ps 148/14; odmieniło ſię ſzcżeśćie Chrześćiáńſkie/ á náſtał pan zły Ceſarz Iulian/ zá ktorym pogáńſtwo znowu rogi podnioſło/ ták iſz ich ręku y okrućieńſtwá Márek S. nieuſzedł. SkarŻyw 273; Y podnioſł rog zbáwienia (marg) moc zbáwienną, ábo wielkie y możne zbáwienie y obronę. Hebraiſm. (–) nam/ w domu Dawidá ſłużebniká ſwego. WujNT Luc 1/69 [przekład tego samego tekstu: OpecŻyw, BibRadz].

»podnieść rog(i)« = napaść, zaatakować; levare cornu Vulg, PolAnt (2): á thoſz ći przyſſli [...] ktorzy podnieſli rogi ſwe ná źiemię Iudſką żeby ią roſproſſyli. Leop Zach 1/21; BudBib Zach 1/21.

»złamać (a. przyłomić), strącić rog(i)« = pokonać; confringere a. deicere cornu(a) Vulg [szyk zmienny] (2:1): Zlamał w gniewie popędliwośći ſwey wſſelki rog Izráelſki Leop Thren 2/3, Zach 1/21; Ten [Bóg] Moſkiewſkiégo pychę chcąc kiedy vſkrómić/ Y róg/ którym ták hárdźie potrząſał/ przyłómić/ Podał nam Królá z Węgier dźiélnégo STEPHANA KochJez A3v.

Szereg: »zwierzchność abo rog« (1): po vpádnieniu [...] pánowánia onego ſtárego Rzymſkiego/ żaden pokazáć nie może (procż Papieżá) tákiey zwierzchnośći ábo rogu CzechEp 374.
a. W opisie symboli mocy alegorycznych bestii oraz innych symbolicznych postaci występujących w wizjach niektórych ksiąg Biblii (Proroctwo Daniela, Zachariasza, Apokalipsa św. Jana); w protestanckich pismach polemicznych często negatywne odniesienia do Kościoła katolickiego i papieża (182): Tedy podnioſlem ocży ſwe y vyźrzałem: álić oto cżterzy rogi. Y rzekę do Angiołá [...]. Co ſie przez te rozumie? On mi odpowiedział: Te ſą rogi ktore rozmiotáły lud Iudſki/ Iſráelſki/ y Ieruzalem. Leop Zach 1/18-19; WIdziałem theż beſtyą kthora z MOrzá wychodziłá/ máiąc ſiedḿ głow á rogow dzieſięć/ á ná rogách iey dzieſięć koron Leop Apoc 13/1 [przekład tego samego tekstu RejAp 105, 105v, BudNT, WujNT]; Dzieſięć rogow kthoreś widział/ ieſtći dzieſięć Krolow Leop Apoc 17/12, Zach 1/21, Apoc 13 arg, 17/16; Przypátrowałem ſię tam onym rogom á oto ieden rog máły wyráſtał miedzy nimi/ a trzy z pierwſzych rogow wyłomione ſą od niego. BibRadz Dan 7/8, Dan 7/7, 8, I 451a marg [6 r.], Dan 7/11, 20 [4 r.]; A tu iuż dáley Apoſtoł wypiſuie [...] to fáłecżne towárzyſtwo tych dwu beſtiy iedney o dwu rogach/ á drugiey o ſiedmi głowach RejAp 112, BB3v, CC2v, CC3, 3v, 51 (29); Abowiem onyć to ſą rogi o kthorych nam Dániel powiedział/ iż ie widział iáko ſie podnośiły ku gorze/ á powſtawáły ná ſkáżenie náſze. RejZwierc 263v, 263v marg, Aaa3v; BudBib Dan 7/7, 8 [4 r.], 441c marg [3 r.], Dan 7/11, 20 (16); BudNT Apoc 13/1, 17/12, 16; iż ten rog máły ktory wyroſł/ ieſt Antykryſt: ktory z máłego wielki vroſł CzechEp 372; tedy koniecżnie/ ponieważ ná tym mieyſcu Papieżá śiedzącego widźimy/ onego á nie inſzego/ y rogiem tym/ y Antychriſtem rozumieć muśiemy. CzechEp 374, 370, 371 [10 r.], 372 [4 r.], 373 [2 r.], 374 [5 r.] (64); NiemObr 168, 170; Onći to ieſt ſmok wielki/ á płowy/ wąż ſtáry/ ktory dyabłem ieſt y ſzátánem názwány/ máiący głow śiedm/ á rogow dźieśięć LatHar 590; Y widźiałem; [...] w pośrzodku onych ſtárſzych/ báránek ſtał iáko zábity/ máiąc śiedm rogow y oczy śiedm: ktore ſą śiedm Duchow Bożych/ poſłánych ná wſzytkę źiemię. WujNT Apoc 5/6 [przekład tego samego tekstu RejAp 51]; Rogow dzieśięć známionuią rozmáite á niezliczone ſpoſoby ktorymi [smok] wierne bodzie y prześláduie. WujNT 866, Apoc 12/3, 13 arg [2 r.], 13/1 [2 r.], 17 arg, 17/3 (12).

rog czyj [w tym: G pron i sb (9), pron poss (3), ai poss (3)], u kogo (15:2): Leop Apoc 13/1; BibRadz I 451b marg; O nędzny ſmoku thu ſie iuż lękáć muśiſz z rogámi ſwemi tey niewiáſty RejAp 100v; Rogi Báránkowe v Beſtiey co známionowáły RejAp Ee4v, 100, 105, 106v, 110 [2 r.], 112v (10); BudNT Apoc 13/1; CzechEp 376; NiemObr 168, 170; tarcżą twoią wybaẃ nas [Panie] od rogow iego [tj. smoka]. LatHar 591.

W porównaniach (9):

~ Jako comparatum (8): Widziałem drugą Beſtyą wychodzącą z ziemie/ y máiącą dwá rogi/ podobne Báránkowi/ ktora mowiłá iáko Smok. KrowObr 131; Leop Apoc 13/11; RejAp 109v, 110 [2 r.], 115v; WujNT Apoc 13/11, s. 869 [zawsze przekład i komentarze do tego samego tekstu].

Jako comparandum (1): przez kogo miáłá przyść tá beſtya pierwſza ku zginieniu. [...] przez ty Krole/ ná ktorych przedtym tá beſtya śiedźiáłá/ ábo/ ktore ná tey beſtyey iáko rogi ná głowie záſádzone były. CzechEp 375. ~

Zwroty: »rogami bość, zbodzion« (1:1): To iáko tymi rogámi bodłá [bestia o dwu rogach] y iáko ſroga byłá imi wſzem narodom ſwiátá/ iuż theż tám nápiſano ſtoi. RejAp 142v; Otożći 10. krolow/ byli rogámi: ktorymi beſtya 4. [czwarta] to ieſt/ páńſtwo Rzymſkie/ iákie było zá ſtárych Ceſárzow/ byłá zbodźioná CzechEp 379.

»trząść rogami« = pysznić się (2): A thu káżdy rozeznay/ ieſli [bestia] nie trzęſie tymi rogámi báránkowemi/ chłubiąc ſie imi fałſzywie RejAp 111, Ff2.

b. U postaci mitycznych (17): potym przibiegłá iedná beſtia ná nię [!] [na rycerstwo Aleksandra] [...]/ głowę miał cżarną/ ná cżele iego trzy rogi bárzo thwárde/ zwano ią Indiyskim ięzykiem Onocentháurus HistAl H7; [satyr mówi:] TAk iako mię widźićie/ choć mam na łbie rogi, I twarz nieprawie cudną/ i koſmate nogi/ Przedſiem uſzedł za boga wony [!] dawne cżaſy KochSat A2, ktv; NIedármo Bácchá z rogámi máluią/ Bo piiánégo y dźieći poczuią. KochFr 22; [Europa mowi:] By mi ſye teraz doſtał iáko w ręce On wół bezecny/ byłby w tákiy męce/ Zeby mu zełbá muśiáły ſpáść rogi KochPieś 8.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy zwierzęcia (2): Sátyrowye/ ſą dziwy s cżłowiecżemi głowámi/ á s kozłowemi rogámi. RejWiz 46 marg, 82.

Zwrot: »trząsać rogami« = wyrażać podziw (1): Pan [tj. Satyr] też z zagorza záglądał [gdy Jan Kochanowski pisał wiersze] trząſáiąc rogámi KlonŻal B2v.
Wyrażenia: mit. »rog kozy Amaltyi (a. Amalthea zwanej) [= obfitości]« (2): y dom jego [gospodarnego człowieka] yáko ſad lecye rozmáithemi kwyatkámi/ drzewy/ trawą/ y źyelem rozlicżnem nápłodzony okaże ſie/ y nye inácżey by z onego rogu kozy Amáltij ktora Iowiſſá karmiłá (marg) Cornu copiae. (–) GliczKsiąż M8v; Mącz 65d.

»rogi [I pl] miecący [= potrząsający]« (1): Tákżeć mężny Tezeus/ miéſzáńca ſrogiégo [tj. Minotaura] Obálił/ rogi ná wiátr prózno miecącégo. KochPam 81 [idem] [PaprHerby 24 (Linde)].

α. U jednorożca (najczęściej w tłumaczeniach biblijnych) (6): Bowiem Iednorożecz ma tę mocz iż w onych ſtronach murzyńskich gdzie poſpolicie wody ſą iadowite, Iednorożecz rozmacża rog ſwoy w wodzie tak iż nie ſzkodzi zwirzętam ku piciu. WróbŻołt I7v, ff4v; Práwie iákobyś mię wydárł ſpáſſczeki lwiey á iákobyś mię wybáwił zrogow ſrogich iednoroſſcow [a cornibus unicornium Vulg Ps 21/22] burzących przećiwko mnie. RejPs 32; [w Mekce] ſą ſtáynie gdzie Iednorożce chowáią. Then źwierz [...]/ rog ná cżele ma cżárny BielKron 264.

W porównaniach (2): BudBib Deut 33/17; A ty [Panie] moc moię/ [...] Wynieśieſz/ iáko róg iednorożcowy [Vulg Ps 91/11] KochPs 140.

c. W wyobrażeniu zwierząt na tarczy herbowej (2): Káliſka źiemiá nośi Zubrzą głowę máiąc koronę złotą miedzy rogámi á przez nozdrze kołko/ pole iáko ſzáchownicá białe y cżyrwone. BielKron 425, 425v.
2. Element przypominający rogi; cornu Vulg, PolAnt (71): Koń ſtoi podgina nogi [z głodu] Choć ma náłbie z pierza rogi A ná ſſygi wiſi dzwonek RejRozpr I2v; KrowObr 130v; (marg) Biſkupi. (–) Co też drudzy w kołpacech iáko Tátárowie/ Z dwiemá rogi ná głowie [tj. w infule]/ by dzicy kozłowie. RejWiz 161; Leop 3.Reg 22/11 [2 r.]; RejZwierz 104; Tedy Sedechiaſz ſyn Chánáánow ſpráwił ſobie rogi żelázne y mowił/ Tákći powieda Pan/ Ty mi [lege: tymi] będźieſz bodł Syriyczyki áż ie wyniſzczyſz. BibRadz 3.Reg 22/11; BielKron [842] [2 r.] Llll2v; KochSat B; Sthárzy walecżnicy dobywáli Miaſth álbo Zamkow Tárány włożywſzy drzewo wielkie ná dwie Kole/ zákowáli ie ná końcu y vcżynili rogi żelázne/ [...] Zwáli to Arietes od rogow/ kthore były iákoby Báránie. BielSpr 61, 61 [2 r.]; HistHel D2.

rogi u czego (4): (marg) Dwa rogi v Infuły Papiſkiego [!] Biſkupa. (–) Iż dwá rogi v tego Kłobuká Tátárſkiego známionuią dwá zakony/ ſtáry y nowy. KrowObr 130v, 130v, Rr2v.

W połączeniu szeregowym (1): Proceres, Paleczne głowy/ gałki álbo kule álbo rogi które z budowánia wychodzą. Mącz 324a.

Zwrot: »rogami zbość« (1): rzekł [Sedechiasz] do Acháb/ krolu tymi rogámi [żelaznymi] zbodzyeſz á ſkáźiſz wſzytkę zyemię Syrſką [Vulg 3.Reg 22/11]. BielKron [842].
Przen [czego] (4): Ieſztze teſz tzapkę rogátą álbo kłobuk/ ktory wy Infułą zowiećie/ [...] tymi ſlowy żegnaćie. To ſą rogi obudwu Teſtámentu/ iáko Moizeſz rogáty chodził KrowObr 129.
a) O wyglądzie Mojżesza schodzącego z góry Synaj po rozmowie z Bogiem (3): (marg) Rogi Moiżeſzowe. (–) A były to dwá promienie iáſne/ ktore wychadzáły od twarzy iego [Mojżesza]/ Zydom ſie zdáły zá rogi. BielKron 35, Llll2v.
a. Ostre zakończenie czegoś, szpic, czubek, koniec; też wierzchołek; cacumen, calx Mącz (13): A on [Lucyfer] iedno pogląda [na dusze pędzone do niego] iáko wilk ná owce/ [...]. A ſłudzy widły w rękach o trzech rogach máią/ Co ony niebożątká do kupy zganiáią. RejWiz 167v; Pastinum. Motyká/ álbo rydlik o cterech [!] rogách. Mącz 283a, 238a, 463c, 464c [2 r.]; SErtorius [...]/ wnet w tyle woyſká wał vkopał/ zákrzywiony iáko puł Mieſiącá/ a ku rzece rogi przytknął/ po wále rozłożył drwá y zápalił ie BielSpr 44.

rog czego (3): Cacumen ovi, Róg yáyá. Mącz 28d; Calx, Pięta/ też koniec álbo róg każdey rzeczy. Mącz 32c; HistRzym 56v.

W połączeniu szeregowym (1): Tridens [...] Sceptrum neptuni, Wſzeláka rzecz która trzi ſzpice/ rogi/ álbo konce ma. Mącz 464c.

W porównaniu (1): Byli też kowale co niedźwiadki cżynili żelázne/ ná trzy álbo cżterzy rogi oſtre ná kſztałt wodnego orzechá BielSpr 9.

Wyrażenie: »rog kończysty, ostry« (1:1): Murex ferreus triangulus per cuspidem, Żelázo o trzech rogách kończiſtych/ Záwżdy yednym rogiem wzgórę ſtoyące yákożkolwiek bywa rzuczone. Mącz 238a; BielSpr 9.
b. W opisie ołtarza ofiarnego w Biblii (element wystający z narożnika ołtarza) [w tym: czego (17), czyj [ai] (2)] (27): OLtarz theż ná kthorym by palił wonne rzecży/ z drzewá Setym vcżyniż/ [...]. Rogi śniego będą wychodzić. Leop Ex 30/2, Ex 30/3, 10, Lev 8/15, Ez 43/15, 20; BibRadz 3.Reg 2/28, Apoc 9/13; Vcżynicie też ołtarz obieći álbo ofiárom [...]/ ná káżdym węgle ołtarzá máią być rogi wprawione/ wynioſłe od ołtarzá [Vulg Ex 27/2]. BielKron 33v; Przyſtąpił tedy Aaron do ołtarzá/ ofiárował napirwey Cielcá zá grzech/ przynieſli mu ſynowie kreẃ/ w ktorey rozmocżywſzy palec/ mazał rogi ołtarzowe [Vulg Lev 8/15] BielKron 38 [przekład tego samego tekstu Leop], 33v, 38v, 74, 76; RejAp 81; á (ták) vćiekł Ioaw do namiotu Iehowy/ y vchwyćił ſię zá rogi ołtarzá. BudBib 3.Reg 2/28 [przekład tego samego tekstu BibRadz, BielKron 76], Ex 30/2, 3, 37/25, 26, 38/2 [2 r.], Iudith 9/8[11]; Y zátrąbił ánioł ſzoſty: y ſłyſzałem głos ieden ze czterech rogow ołtarzá złotego/ ktory ieſt przed oczymá Bożymi WujNT Apoc 9/13 [przekład tego samego tekstu BibRadz, RejAp].

rog u czego (2): Tenże kápłan pomáże krwią oną rogi v Ołtarzá kádzenia wonnego przed Pánem BibRadz Lev 4/7; BielKron 37v.

Wyrażenie przyimkowe: »u rogu« (1): A będzie (iy) [ołtarz] ocżyśćiáć Aharon/ v rogow iego raz wrok krwią ofiáry zá grzech (w dzień) vbłagánia BudBib Ex 30/10.
c. O łuku [pl] (2):
Zwrot: »wyciągnąć rogi« = naciągnąć łuk (1): ALkón pátrząc ná ſyná/ kiedy go ſmok ſrogi Wpoły trzymał/ wyćiągnął ácz zboiáźnią rogi/ Ynieuchybił célu KochFr 67.
Przen (1):
Zwrot: »ciągnąć rogi« = naciągać łuk (1): Oná [miłość] ku mnie ćiągnie rogi/ A ia conadáléy w nogi. KochFr 7.
d. O księżycu w nowiu (4): PudłFr 68; Kiedy ſłońce ſwégo wſchodu/ Albo chybiło zachodu? Kiedy mieśiąc iáſné rogi/ Skłónił od ſwéy zwykłéy drógi? KochFrag 18; SzarzRyt B3v; [IUż trzykroć cżtery rázy Kśiężyc ſwoie rogi/ Porownywał/ iákom ſie podiął ſwoiey drogi. ZbylPRozm A4].
3. Jako przedmiot użytkowy (12):
a. Instrument muzyczny; cornu Mącz (8):

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy zwierzęcia (5): (marg) Muzyká wſzetecżna. (–) A koźi rog zá vchem iáko świniá wrzeſzcży/ W bęben tłuką by w pudło áż więc we łbie trzeſzcży. RejWiz 67, 16v; BielKron 38v; RejZwierc 102v; WerGośc 235.

Zwroty: »trąbić w rog(i)« [szyk zmienny] (3): BibRadz I 71b marg; [Żydzi] Ná to ſwięto [Trąbek, tj. Nowego Roku] trąbili po vlicy w rog Báráni álbo Wołowy BielKron 38v; Cornua etiam sunt, Trąby/ Róg w który trąbią. Mącz 65d.

»w rog zagrać; na rogu grający« (1;1): Záś potym [pijany] ſtroi rozlicżne ſkoki/ [...] á gdy mu do tego w koźi rok [!]/ co zá vſzymá rycży iáko woł/ zágráią/ y w ſzkápi brzuch [tj. w bęben] kiymi zábębnáią/ to on dopiero áż ná łbie/ choć kárku ſobie náruſzy/ dotáńcuie. WerGośc 235; Cornicen – Piſzczek na roga [!] graiący. Calep 261b.

b. Rodzaj naczynia; cornu Vulg, PolAnt (4): I Rzekł Pan do Sámuelá: [...] nápełń rog twoy Oleiem/ á chodź Leop 1.Reg 16/1 [przekład tego samego tekstu BielKron 65, BudBib ]; [Sybilla Delfika] chodziłá w cżarnym odzyeniu myſląc/ obwiązawſzy włoſy około głowy/ rog w ręku trzymáiąc. BielKron 133, 65; BudBib 1.Reg 16/1; [BielKron 1551 40v].
4. Materiał z rogów zwierząt używany do wyrobu przedmiotów (7): Tákie łuki ieſzcże y dźiś Anglikowie miewáią [...]/ końce ich rogiem zaſádzáią BielSpr 4v; Cornuarius – Ten ktori trąbi z rogu czini. Calep 261a, 261b.

W porównaniach (4): FalZioł V 4v [2 r.]; Gdzież godzi ſie wiedzieć iż w ocżach ieſt cżworaka blonka, Pirwſzą á wierchnią zową broniaczą, [...] drugą zową rogową, bowiem ieſt iaſna á przezrziſta na wzraz rogu wyciągnionego. GlabGad B5; Mocz przeźroczyſty/ iáko rog láterniowy [tj. półprzezroczyste płytki rogowe używane do wyrobu latarni]/ niedoſtátek śledźiony známienuie SienLek 26v.

5. Kopyto (u zwierząt) lub paznokieć (u ludzi), też substancja rogowa (wytworzona przez naskórek), z której są zbudowane paznokcie u ludzi i kopyta u zwierząt; ungula Cn (17): (nagł) Wielkie páznokty. (–) [...] Bárzos názbyt zápuśćił/ koniec pálcow rogi [tj. paznokciami]. RejZwierz 140v [idem CzahTr]; iż kopyto [łosia] [...] ieſt wielką obroną tych co ij przy ſobie noſzą á bywáią od Bożey kaźni [tj. padaczki] nágrawáni/ ten ią róg odgania. SienLek 60; Ktory [tj. dobry] koń ma krotkié y koſmáté vſzy/ á ſuchą głowę/ oſtry wzrok á twárdé ćiáło/ głębokié kopyto/ czarnégo rogu/ bo biały róg rad ſchnie SienLek 186, 176v [3 r.], 177 [3 r.], 177v [2 r.]; CzahTr L2; [Tákież nie wádźi koniowi gdy mu śię ná ſtáwiech nożnych śierść náſtroży iákoby opak wzgorę roſłá/ y owſzem tákowego koniá rog mocny bywa. Cresc 1571 526; GębMemor 194, 211; Gdy rog koniowi sch⟨odzi⟩ SprLek C3].

rog czego (1): Rog pięty wołowey zakurzony [tj. dymiący]/ vmocznia zęby chwieiącze ſie od bolu. FalZioł IV 5b.

rog z czego (1): Też niewiaſta ktora nie może łożiſka zbyć, ma być nadole okadzona rogiem znogy oſley FalZioł V 26.

Szereg: »rog a kopyto« (2): SienLek 187v; A ktore [zwierzęta] po twárdſzey źiemi/ y pod więtſzem ciężąrem [!] chodźić miáły/ tym [Epimeteusz] dał do nog rog twárdſzy/ á kopytá nie rozdźielone. GórnRozm Nv.
6. Miejsce, w którym spotykają się krawędzie budynku, przedmiotu lub płaszczyzny, narożnik; angulus Vulg, PolAnt, Mącz, Calep, Cn; ancon, versura Cn (39): RejRozpr E2; Táż Bláſzká [tj. element wagi mierniczej] ma być odważóna Cérklem z wielką pilnośćią/ áby wſzytki trzy rogi były w mierze. Strum B4v, B4v; Quadrarius – Wteczeeri [!] rogy czworograniſti. Calep 882a, 1087b.

rog czego (6): iáko ſłáwá byłá/ áby Adámás álbo Mágnes w rogach kośćiołá záſádzony miał do ſiebie żelázny grob Máchometow przyćiągnąć BielKron 456v; Calep 70a. Cf na rogu czego.

Wyrażenia: »od rogu do rogu« (1): [Piramides] Były thákiey ſzerokośći iż od rogu do rogu 883. ſtop iedney wieże było/ ná zwyſz ieſzcże więcey. BielKron 270v.

»na trzy rogi« = w kształcie trójkąta (1): A tá ieſt formá iáko ma być [waga miernicza] vrobióna: Ná trzy rogi/ á u dwu rogu vſzká/ ná których taż Bláſzká v ſznurá ma być záwieſzóná. Strum B4v; [ná iednym mieyſcu buduią [rynek] okrągło/ ná drugim kwádratem: indźiey zaś ná trzy rogi CerGór 87].

Szeregi: »rog, (albo) kąt« [szyk 3:1] (4): Hexagonus, co yeſt o ſześcy rogách álbo kąciech. Mącz 155d, 334d, 384a; Angulus – Kąt, rog domowy albo inſzei rzeczy. Calep 70a.

»rog, koniec« (1): Sexangulus, O ſzesći rogách/ Końcách. Sześciorożny. Mącz [390]c.

Wyrażenie przyimkowe: »na rogu (rogach)« (14): RejKup i4v, o6v; (marg) Wirydarze. (–) Więc chłodnicżki ná rogoch pięknie rosſtáwione RejWiz 24v, 40v; Kſzięgi albo Msal. Axamitem czerwonem powleczoni, ſrebrem zlocziſtem na rogach i weiſrzodku okowani WyprKr 54v; Tlumoczki czteri Atlaſowe czerwone male [...] j v kaſdego tlumoczka na rogach czteri ſnuri Iadwabne czerwone do wiązania WyprKr 97v, 98; Embelon autem dicitur ipsa stabilitas, Zatwárdzenie/ á Zahartowánie które ná rogach w okręciech bywa. Mącz 102b.

~ na rogu czego (4): Vcżyniż też cżterzy obrącki złote/ á záwieśiż ie ná cżterzech rogách tegoż ſtołu/ przy każdey nodze ieden. Leop Ex 25/26; [opis budowy przybytku] Dwá podſtáwki pod iedną tablicą kłádziono/ ná obudwu rogu (iednego Forſtu [tj. deski]) ták gdzie końce fugowánia ſie z chodzili y końcżyły. Leop Ex 36/24; Ná káżdym rogu napierśniká ma być pierścień złoty/ we dwá zwierzchnie záwlecżeſz łáńcuſzki złote [Vulg Ex 28/23] BielKron 34. Cf Zwrot.

Zwrot: »stanąć na rogu« [w tym: czego (1)] (2): Y ſtánie ná iednym rogu grobu/ tákże y drudzy ná drugich trzech rogách. Y będą śpiewáć MWilkHist B4v.
Szereg: »na rogu albo węgle« (1): Vcżynicie też nád nią [nad arką] koronę złotą w okoł/ y cżterzy kolcá złote ná káżdym rogu álbo węgle/ w ktore będą záwłocżone drzewcá álbo noſze BielKron 33. ~
a. Narożnik ulicy (9): Item Marczinek kthori myąſchka na ſzwyąthego vliczy trzeczy dom od Rogu [...] theſch kradnye LibMal 1543/75v.
Wyrażenia przyimkowe: »na rogu« (7): Theſz czinila thakove guſla dzyewkam rzadnym za dathkiem yako Luciey ſchramovathey [...] y kaſzcze zapteky na rogu abi yey aptekarczika czarowala LibMal 1544/86; v thegoſz kaplana wzyalem kabath [...] kthorym przedal wſchamothuliech Barthoſchevi Nyemczowemv czelyadnykovi na rogu podlie zobali za 10 gr. LibMal 1545/101v; Tędi dobrowolnie [Bartosz Kropidło] temu piotrowy pękowy dopuſzczą wyęzowanię wdom tęn ktory kupiel od bartoſa ſzwargi na rogu wrinku ZapKościer 1589/87.
~ Zwrot: »stać na rogu« = in angulis platearum stare PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (4): BibRadz Matth 6/5; KuczbKat 370; (nagł) Przedmowá dwu Báránow o iedney głowie (–) DLugośmy tu niemymi ſtali ná tym rogu/ Iuż nam duch vſtá otwárł/ chwáłá Pánu Bogu. BielRozm 2; WujNT Matth 6/5.
Wyrażenie: »na rogu ulicy, ulicznym« (2:1): A gdy ſię modliſz/ nie bądź iáko pokryći ludzie/ ábowiem oni w zgromádzeniu y ná rogách vlic ſtoiąc radźi ſię modlą/ áby ſię vkazali ludźiam BibRadz Matth 6/5 [przekład tego samego tekstu (2)] KuczbKat 370; WujNT Matth 6/5. ~

»po rogach« (1):

~ Wyrażenie: »po rogach ulic« (1): pośmiedziało złoto/ zmieniłá ſię bryłá dobra/ rozmiotano kámienie świętynie po rogach wſzech vlic [in capite omnium platearum] BudBib Thren 4/1. ~

b. O brzegu rzeki [czego] (1): O płáwiácżko Sármácka/ Polſkich rzek głowo/ [...] Dawnoćby Perſá ná twarz padł Wielobogi/ Y Sárácen vzłoćił brzegow twych rogi. RybGęśli D2.
c. Wystający element górnej części tarczy herbowej (1): Dobrzyńſka [Ziemia na chorągwi nosi] cżłowiecżą głowę s śiwą brodą/ miedzy rogámi złotha koroná w cżyrwonym polu. BielKron 425.
7. Skrzydło wojska uformowanego w szyku bojowym; cornu Mącz (72): tákże też iezdnemi káżdy rog záſádzono áby pobocżnic bronili BielSpr 14; Kthory má po obu ſtron ná rogách dobre y zbroyne męże/ może ſie rázem potkáć po obu ſtronách z nieprzyiaćielem. BielSpr 36; [Turcy stanowiąc wojsko] Cżołá wielkie cżynią/ Rogi zákrzywione ſtáwią/ iáko gdy Niewod idźie w Wodźie/ godząc ná to iákoby nieprzyiaćielſkie woyſko oſkocżyli w koło BielSpr 55, 17, 18 [2 r.], 22, 22v [2 r.], 23 (14).

rog czego (6): Mącz 65d; Wodzowie/ thák máią ſtać/ Pirwſzy Sprawcá álbo Przełożony ná práwym rogu pierwſzej cżęści Woyſká/ [...] Wtory ná lewym rogu/ trzećiey cżęśći: Trzeći też ná lewym trzećiey cżęśći, Cżwarty ná práwym rogu cżwarthey cżęśći. BielSpr 30v; Hannibal [...] odłożywſzy rogi obá woyſká ná ſtrony á z weyśrodká wywiodł lud/ ſtáwił ij ná długim cżele BielSpr 40v, 21v.

W połączeniach szeregowych (2): Cornua in proelio pro utraque parte exercitus, Końce skrzidłá/ álbo rogi vſzikowánego woyská. Mącz 65d; y [dowódcy w wojsku tureckim] rozrządzą ie/ gdźie ktory ma ſtáć/ niektorzy ná Cżole/ drudzy ná rogách/ drudzy po ſtronách/ á drudzy w poyśrodku ſtoyąc ieden zá drugim/ drugie ná zad/ drugie ná przodek dla hárcowánia BielSpr 54v.

W charakterystycznych połączeniach: rog mocny, nieprzyjacielski (4), zakrzywiony; rogi oba (4), wojska (2); czoło rogu (2); rog najechać, obronić, osadzić (zasadzić) (3), rządzić, sprawować (3), trzymać, zakrzywić; przyść (obrocić się, sprawić się) na rog (4); stać na (w) rogu (4); (po)stawić [kogo] na rogi (-ach, -u) (w rog) (5).

Zwrot: »rog przełomić, przerwać; rog przełomion był« [szyk zmienny] (5:2;1): [w bitwie pod Grunwaldem] ná práwy rog Witułtowi ludzye przyſzli á ná lewy Polacy: ále Litewſki rog przełomion był od Pruſow BielKron 384; Pothkał ſie potym ſnimi [z Prusami, tj. Krzyżakami] Vff Polſki s tákim grzmotem/ iákoby ſie wielka wieżá obáliłá/ przełomili wſzythek lewy rog/ áż ſie v zádnich ludźi opárli. BielKron 384, 359; ruſz obie ſkrzydle thwoie iezdne/ á choćia y pieſzy/ przećiw nieprzyiaćielowi s pomocniki ſwemi/ á przerwi obá rogi ich iż muſzą vćiekáć BielSpr 21v, 18, 20v, 21v, 33v.
Wyrażenia: »lewy rog« [szyk 17:10] (27): Lewy rog ſpráwował Tánuzyus ſieſtrzeniec Skánderbegow BielKron 244v, 307v, 384, 411v; iż twoy rog lewy muśi cżynić z nieprzyiaćielſkim prawym/ á záwżdy po práwym rogu zbroynieyſzy y przednieyſzy mąż bywa. BielSpr 21, 8v, 17v, 18, 18v, 19 (21); (marg) Rzecz Kazimirzowá do zámieſzánego woiſká. (–) Ták że ledwo y męſtwem Kázimirz y słowy Záhámował rog lewy vciekáć gotowy StryjKron 230, 230.

»prawy rog« [szyk 18:12] (30): W iednym woyſku rog práwy ſpráwował Bátiány. Lewy rog zoſtáwiono było Woiewodzie Siedmigrockiemu ſpráwować BielKron 307v, 244v, 384, 409v; Ieſth tedy wielki pożytek wſzem ludziom Rycerſkim [...]/ cżęſto wyieżdżáiąc ná plác ku ćwicżeniu áby [...] wiedział zá kim ma ſtać/ [...] ieſli w práwym álbo w lewym rogu ſtoi/ ieſli w pośrzodku BielSpr 8v; oſadź mężnemi y zbroynemi ludźmi thwoy práwy rog przećiw nieprzyiaćielſkiemu lewemu/ á ſwoy lewy odłoż od nieprzyiaćielſkiego práwego po ſtronie ſwoiego woyſká. BielSpr 36, 14, 17v, 19, 21 [6 r.], 21v (23); [Rusacy] z Węgry ſie potkáli/ A Połowcy Polſki rog práwy náiecháli. StryjKron 255; Polacy iuſz práwy rog byli obronili StryjKron 255, 742.

Szereg: »skrzydło, (albo) rog« (3): Gdy ſie woyſká máią z obu ſtron potykáć/ thedy ty maſz ſkrzydło ſwoie lewe álbo rog odłożyć opodal/ od nieprzyiaćielſkiego práwego BielSpr 20v, 21, 31v.
8. Wierzchołek góry, szczyt [czego] (2): Dźiatek płácząc Niobe ſámá ſkámięniáłá: [...] Iednák y pod kámięniem żywią ſkryté rány. Iéy bowiém łzy ſerdeczné ſkáłę przenikáią/ [...] á tá w wiecznym pęćie Tkwi w rogu ſkáły wiátrom ſzálonym ná wſtręćie. KochTr 15; (nagł) O milosci. (–) MA iuż pokóy Prometheûs/ lecz ia miáſto niego Ieſtem przybit ná rogu Kaukázu śnieżnego. Mnie orlicá ſerce żrze/ któré ná ſwé męki Odraſta KochFr 94.
9. Zestawienia (5):
a. W funkcji nazwy zoologicznej: »krowka z rogami« = Lucanus cervus L.; jelonek rogacz, rzadki chrząszcz z rodziny jelonkowatych (Lucanidae) (1): Scarabaeus lucanus, est scarabaeus grandis, habens cornua praelonga [...]. eyn schroeter Krowka wyelka zrogámy Murm 102.
b. W funkcji nazwy botanicznej: »kozi rog« = Trigonella Foenum Graecum L.; kozieradka pospolita; roślina roczna śródziemnomorska z rodziny motylkowatych (Papilionaceae), używana dawniej pospolicie w lecznictwie (2): Carphos, Herbae genus, Foenum graecum, Koźyróg. Mącz 39b, 133a.
c. W funkcji n-loc: »Złote Rogi« (1): Chrysoceras Auricornu, Złote rogi/ Miáſto nie dáleko od Konstántinopolá. Mącz 52c.
d. Nazwa herbu: »Kozie Rogi« (1): [król Łokietek Florianowi Szaremu] zá herb trzy drzewá [tj. włócznie] ielity miánowawſzy dárował/ odrzućiwſzy pierwſzy [herb] koźie rogi. BielKron 373.
*** Dubium (1): in acie capitis alias wrog glovi ZapMaz VII Z 14/356.
*** Bez wystarczającego kontekstu (1): Wymáwiáimy tedy i piſzmy. [...] r iutro/ rano/ rok/ róg MurzOrt B2v.

Synonimy: 1.a. poroże; 2.a. koniec, szpica; 3.a. kornet, trąba; 5. kopyto, paznogieć, pazur; 6. kąt, narożnik, węgieł; 7. narożnik, skrzydło.

MC