[zaloguj się]
[pdf]

ROLA (706) sb f

-o- (183), -ó- Oczko (3); -å (89), -a (6); -a Calag, GosłCast; -å : -a Mącz (37:3), BudBib (2:1).

Fleksja
sg pl
N rolå role
G roléj, roli, role ról, ról, r(o)l
D rol(e)j rolåm
A rolą role
I rolą rolami
L roli, roléj rolach

sg N rolå (105). ◊ G roléj (140), roli (25), role (1); -i KochMarsz, GrabowSet, OrzJan, GrabPospR, PowodPr; -éj : -i : -e ZapWar (11:3), Leop (3:1:1), Mącz (22:4), ModrzBaz (5:3), ZapKościer (1:5), SkarŻyw (5:1), Calep (8:3); -éj (13), -(e)j (127). ◊ D rol(e)j (3). ◊ A rolą (181). ◊ I rolą (15). ◊ L roli (72), roléj (19); -éj OrzQuin, KochDz, SarnStat; -i :-éj ZapWar (2:1), Mącz (2:5), GostGosp (3:5), WujNT (3:4), SkarKaz (3:1); -éj (3), -(e)j (16). ◊ pl N role (19). ◊ G ról (31); ról (12), r(o)l (19). ◊ D rolåm (3). ◊ A role (66); -e (7), -é (4), -(e) (55); -e Mącz (2), SarnStat (5); -é MurzHist, Mącz, Oczko, ZawJeft. ◊ I rolami (5). ◊ L rolach (29); -ach (17), -åch (6), -(a)ch (6); -ach BielKron (2), Mącz (4), RejPos (2), BielSpr, ModrzBaz, SkarŻyw, MWilkHist, SarnStat (5); -åch KochPs (3), StryjKron (3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

1. Ziemia, terytorium; ager Murm, Mymer1, BartBydg, Vulg, Miech, HistAl, PolAnt, Mącz, Calag, Modrz, Calep, JanStat, JanPrzyw, Cn (697): Ná tym też mieyſcu byłá piękna rola y wielka/ ná ktorey ſie ſtárzy krolowie y ſędzie Perſcy zmárli chowáli. HistAl F6; Mącz 33a.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy miejscowej (4): Ná Ierychońſkich rolách roſły ony ſláchetne drzewa Bálſámu. BielKron 266v; Adam pirwy oćiec ná roli Dámáſceńſkiey ſtworzon ieſt. HistRzym 87; BudBib 4.Reg 9/10; Tu [tj. w Polsce] Ceres nową oſádźiłá wolą/ Opuśćiwſzy tám Syciliyſką rolą. KlonFlis Cv.

Szereg: »rola albo ziemia« (1): Cżytamy o Abrahámie Pátryárchu Swiętym/ iż był kupił rolą álbo ziemię/ v Ephroná miedzy Pogány KrowObr 104v.
Przen (2): Bo niedba nic zuchwálec kiedy ma pożytek [...]. Iuż y ćiáło y duſzę záprzeda w niewolą/ Ták więc dyabeł miſternie oſadza tę rolą. RejWiz 70.
Fraza: »pusta osiadła rola« = ziemia się zaludniła (1): A by nie był ten ſpołek [tj. małżeństwo] wſzytekby ſwiát zginął [...]. A gdzyeſzby ſie podzyáłá oná Boſka wola/ Gdyż chce áby tá puſta oſiádłá mu rola. RejWiz 38.
α. W Biblii: kawałek gruntu (17): tego dlá wezwána ieſt ta ijſtá rolá ijch zydowſkim ięzykiem/ Acheldemach/ to ieſt rolá kupioná mytem krwie niewinné OpecŻyw 118v; WujNT Act 1/19.

W połączeniu szeregowym (1): Zaden nie ieſt ktoryby opuśćił dom/ ábo bráćią/ ábo śioſtry/ ábo oycá/ ábo mátkę/ ábo dźieći/ ábo role dla mnie y dla Ewángeliey WujNT Mar 10/29.

Zestawienia w funkcji n-loc: »Rola Farbierska« (1): Tedy poſlał Krol Aſsyriyſki Rábſácená [...] do Krolá Ezechiaſſá z mocą wielką y położył ſie [...] ná drodze ktora idzie do roley Fárbierſkiey. Leop Is 36/2.

»Rola Garnczarzowa (a. Garnczarska), Figulowa« (3:2): Wzięli xiążęta kaplańſcy [...] myto zakupioné od ſynow Izrahelſkich/ a dáli na rolą Figulową OpecŻyw 118v, 118v; LatHar 697; Nie godźi ſię ich [srebrników] kłáść do korbony: gdyż ieſt zapłátá krwie. Y nárádźiwſzy ſię/ kupili zá nie rolą gárnczarzową/ ná pogrzeb pielgrzymow. WujNT Matth 27/7, Matth 27/10.

»Rola Krwawa, Krwie, za krew kupiona« = Hakeldama, tzw. rola garncarzowa w Jerozolimie kupiona za trzydzieści Judaszowych srebrników; ager sanguinis PolAnt, Vulg [szyk 4:2] (3:2:1): ták iż názwano pole ono właſnym ich ięzykiem Akeldámá/ to ieſt Rola krwie. BibRadz Act 1/19; thák iż rola oná byłá potym zwaná ięzykiem ich Akeldamá/ co ſie rozumie/ rola zá kreẃ kupiona. RejPos 287v; WujNT Matth 27/8, Act 1/19; (nagł) AKELDAMA, Krwáwa rola. (–) ZA ćię/ zá ćię moy Chryſte/ kupiono tę rolą KlonWor 81, 82, 82 żp.

a. Ziemia uprawna, pole, pastwisko; arvum Murm, Mącz, Calep, Cn; terra PolAnt, Mącz, Calep; fundus Mącz, Modrz; agellus, arvus ager Mącz, Cn; campus BartBydg; humus, rus, solum, tellus Mącz; aratio PolAnt; terrenum Calep (666): ia tego mieiscza niepoczytam w Siedlisko na ktorim ten Chlop siedzi iedno w Rolią. ZapWar 1553 nr 2685, 1504 nr 1923, c. 1505 nr 2087, 1513 nr 2132, 1528 nr 2467, 1541 nr 2602 (13); BierEz A2, A3 [2 r.], A3v, G4v, Kv [2 r.], P2; Murm 21; Mymer1 5, 16; FalZioł I 36b, IV 1c, 52a; BielŻyw 27; MiechGlab 46; WróbŻołt 49/11; Mymer2 15; LibMal 1546/113v; MurzNT Luc 12/28, k. 196 marg, Luc 23/26; GliczKsiąż E5; LubPs T; GroicPorz cc4v; RejWiz 42; Wprawdzie iednák w wiodłeś nas do żiemie [!] opływáiącey práwie rzekámi mleká y miodu/ y nadałeś nam wdzierżáwę rol y winnic. Leop Num 16/14, Lev 25/16, Num 21/22, Iudic 9/27, Ruth 4/4 [2 r.], 5 (13); UstPraw Fv [2 r.], F2 [2 r.], F2v [2 r.], I3v; RejFig Bb8; BibRadz 1.Reg 22/7, Ier 32/44, Matth 13/36, 44, Act 1/18; Goski ktv; dáli mu [Horacjuszowi] Rzymiánie imienia/ to ieſt roley iáko może zá ieden dzyeń pługiem obyść BielKron 106; [Mezopotamia] Ieſt źiemiá wielkiego vrodzáiu zwłaſzcżá od rzeki Eufrátes/ kthora role káżdy rok ſwoim rozlewánim płodne cżyni. BielKron 264v; Ziemicá tá [tj. wyspa Fionia] bárzo vſilnego rodzáiu/ tám nigdy gnoiow nie wożą ná role bo ich nie potrzebá. BielKron 292v, 3, 14, 24v, 53, 53v [2 r.] (19); Centum aratra illi vertunt terram, Sto pługów mu wychodźi na rolą. Mącz 16d; Centesimum fructum ager attulit, Stokrotny owoc á vrodzay dałá rola. Mącz 47c; Nihil est damnosius deserto agro, Nic nie yeſt ſzkodliwſzego yáko rolą płonno leżeć Mącz 77d; Demergere semen, pośiać y pográbić naſienie/ rolą nákrić. Mącz 218c; Occa, Broná którą włóczą á bryły rozbiyáyą ná roli. Mącz 258a; Vernactum, Rola którą ná wioſnę odwrácáyą albo porzą. Mącz 484b; Versura etiam, Obrócenie wołów ná końcu roley w orániu/ wrócenie albo odwrot. Mącz 486c, 17c, 29c, 72b, 79a, b (59); OrzQuin F; Prot C4; GórnDworz Kk2v; GrzepGeom A4; RejPos 53, 258v, 259v, 287v [2 r.]; KuczbKat 240; BielSpr 50v; vyrzał cżłeká tego. Helizeuſzá/ ktory/ był ná iedney roli/ A orząc/ w dwunaſcie iarzm/ ſam poganiał woły. HistHel C4v, C4v [2 r.]; CzechRozm 212v, 241v; Cincinatus on Rzymſki ſwą ſtetecżność [!] práwie/ Dał im [Zuleńskim] w dáry [...]/ Y tákże iáko y on wolą w roli gmeráć PaprPan S3v, Hh5; Pánowie chcą/ áby iym to wolno było/ kiedy ſię im ſpodoba/ odiąć kmiećiowi rolą ModrzBaz 48v; iáko oracże/ nie ſáme role/ ále pożytki z nich przychodzące/ ábo pieniądze miáſto nich dawáią ModrzBaz 122v, 8v, 47v, 48v [2 r.], 70v, 120v, 122v [2 r.]; SkarJedn 341; Oczko 9v, 18; Calag 7b; KochPs 125; A co ſię tycze o rolią do tego domu naliezącey, za zeznaniem i Swiadectwem prawnym od vrzędu ma być wymierzono. ZapKościer 1580/16v, 1580/10v, 1584/50, 1587/69v, 1588/77; SkarŻyw 16 [3 r.], [282], 348, 527, 559; Wiſłá záś y Nareẃ [...] gwałtownym potopem role popſowáły/ ſkąd potym drogość wielka y głody náſtąpiły StryjKron 345, 507; CzechEp 50 [2 r.]; KlonŻal C2; KochDz 107; ReszPrz 113; BielSjem 22; KochSob 62; ArtKanc M4v, M5; GórnRozm K4; ZawJeft 13; Arvum, Ager aratus, necolum fetus, qui tamen sementi datur. – Rolia wigotowaną. Calep 100b; Laetamen – Gnoi ktori na rolią wiwozą. Calep 578b, 11b, 90a, 290a, 604a, 848b (11); A [urzędnik] ma rządnie rolą y gnoie ſpráwowáć/ y pilnie pátrzyć/ áby były rządnie cżynione/ á ná Wioſnę zpooráne y ſpráwione. GostGosp 8; Kmiećiá nie oſadzáć ná roley ktory rolnych robot nie vmie GostGosp 30; A to nawiętſza/ [...] perzu áby namniey nie było w roli. GostGosp 64; bo gnoie Ieśienne lepſze ſą y ſporzey ná nich rola rodźi GostGosp 108, 6, 8 [2 r.], 30 [3 r.], 32, 34 [2 r.] (32); Ale przemyſły w tákim doſtátku precż puśćiwſzy/ tylko w ſámey roley nabárźiey gmerzem GostGospSieb +4; GrabowSet K4; OrzJan 19, 38, 54; Lewit/ rodem z Cypru/ máiąc rolą/ przedał ią y przynioſł pieniądze/ y położył v nog Apoſtolſkich. WujNT Act 4/37, przedm 35, s. 52, Matth 13/36, 44 [2 r.], 19/29 (14); JanNKar A2; gdyż przez młódźiéńce/ ze wśi od właſnych rodźiców odchodzącé/ wśi bywáią ſpuſtoſzoné/ dla niedoſtátku robotników/ którzy ná rolách máią bydź oſádzeni SarnStat 200 [idem 660, 919]; áby tá vſtáwá nie śćiągáłá ſie ná té kmiećie/ którzy względem ośiádłéy roléy więcéy dni w tegodniu pánóm ſwym y nam robić zwykli. SarnStat 656, 189, 352 [2 r.], 522 [2 r.], 644, 655 (24); KlonKr A; PowodPr 8, 71 [2 r.]; SkarKaz 80a, 383b; táka ieſt rola, że kiedy ią orzą, Woły ná káżdym piątym zagonie zdycháią. CiekPotr 41, 42, 43 [2 r.]; GosłCast 17; [Wisła na Żuławach] Płynie ſwym torem wyżſzey nád rolámi/ Y záwieśiſtym nurtem nád polámi/ Niżey niż rzeká/ żnieſz ná ſwoim łanie KlonFlis G3v; Oracż chceli żyto śiać/ muśi rolą kupić KlonWor 79, 41, 53, 72, 77, 81 [2 r.]; [LustrLub 62; LustrMaz I 39, 42; LustrRaw 163; Volck Xxx2v].

rola czego, czyja [= do czego przynależna] (5): ZapWar 1548 nr 2668 [2 r.], 1553 nr 2685; Rolą folwárkową pomierzáć: áby wiedźiał wſzędy wiele ma ná dźień chłop zoráć GostGosp 36; Nuż Virgiliuſzowi Auguſt iák przywroćił Role właſney Oycżyżny/ fráſunku przykroćił. PaxLiz A2v.

rola czyja [w tym: pron poss (32), G sb i pron (7), ai poss (4)] (43): ZapWar 1542 nr 2450; MurzNT Matth 13/24; ktoremi [dobrodziejstwami] nas Pan z miłoſierdzya ſwego opátruye/ [...] Gdy błogoſłáwi rolam náſzym LubPs P2v; Część roley bráthá náſſego Elimelechá/ przedawa Noemi Leop Ruth 4/3, Ex 9/3, Lev 25/3, 4, Matth 13/24, 27, 31; UstPraw Bv [3 r.]; poſzli precz [służebnicy]/ ieden do ſwey roley/ á drugi do kupiectwá ſwego. BibRadz Matth 22/5, 2.Reg 9/10, 2.Mach 12/1, Matth 10/27, 13/31; Był w onym kráiu [...] bogáty cżłówiek imieniem Booz [...]/ ná ktorego rolą [Ruth] proſto ſzłá á zbieráłá kłoſie BielKron 53; Przyſzedł woz ná rolą Iozue y ſtánął/ á tám złożyli ſkrzynię BielKron 63; Po wylaniu wielkim tedy im znáki potráći woda/ iż nie wiedzą gdzie cżyiá rola BielKron 270, 57v; RejPos 51v, 52, 260v; BudBib 1.Reg 8/12, 2.Esdr 13/10, Prov 13/23 [2 r.]; BudNT Matth 13/27; ModrzBaz 122v [2 r.]; ieſliże by pąn ich zalozel ie bydlem, [...] co przystoi do roliey pańſkiey, tedy winni ſzarwarkować. ZapKościer 1580/10v; Rodzicy ćiáło corki ſwey wzięli/ y ná roli ſwey [...] pogrzebli. SkarŻyw 70, 63; GostGosp 32, 34; WujNT Matth 13/24, 27; SarnStat 677 [2 r.], 681.

W połączeniu z miarą powierzchni (14): ysz slyachathny yakvb szborakova myal vyszvolycz yanovy lomyenskyemv polvloky roley. ZapWar 1506 nr 1976, 1506 nr 1976; gdyż ſam [Licyniusz] pięć ſet ſtáian roley miał. BielKron 120v; Mącz 177a, b, 228d; ModrzBaz 47v, 74v; ZapKościer 1588/77, 1590/47v, 1596/85v; Calep 569a; ále [aby] z kożdégo łanu roléy álbo cáłéy włóki/ po dwá groſzá Mynicą náſzą Królewſką [...] było płácono SarnStat 928, 352.

W połączeniach szeregowych (35): ZapWar 1548 nr 2668, 1551 nr 2684, 1553 nr 2685; niepożaday domu/ podtim ſlowem domu mamy rozumieć/ wſzelke maiętnoſczy bliznego naſzego/ yako ſą/ role/ pola/ laſſy/ folwarky/ łąki/ ſiędliſka/ yeziora/ domy y yne rzeczy leżące SeklKat M4; Kto miłuie oica/ matkę/ bracią/ ſioſtry/ ſyny/ corki/ krewné/ domy/ rolé i inſze rzeczy/ więcyi niſzli mnie/ nieieſt godźien mnie MurzHist S; KrowObr 100, 140, 140v [2 r.]; Leop Ex 9/3; BielKron 203, 430; Mącz 5d; HistRzym 6v; RejPos 71v, 179v, 264v, 293v; Wſzelki powiáda/ ktory dla mnie opuśći/ álbo oycá/ álbo mátkę/ álbo imienie/ álbo role/ ſtokroć zá to więcey weźmie WujJud 144; náyduią ſie/ ktorzi y ludźi/ y bydłá/ y rol y łąk/ źle vżywáią ModrzBaz 32, 126v; ZapKościer 1579/3v, 1582/40v, 1585/53v; SkarŻyw [282]; Znáć to ná łąkach/ ná polach Diſtincte. Ná gorach/ w ogrodźiech/ ná rolách. Wſzytek ſię świát záźieleniał MWilkHist A3v; StryjKron 390; áby was [Bóg] w máiętnośći wáſze błogoſłáwił/ ná źiemi y ná wodźie/ w Mieście y ná polu/ w domách y ná roli/ w groodách y w piwnicách/ w gumnách y dobytkách/ w ſtádách y w owcżárniách ReszPrz 113; WujNT Mar 10/30; SarnStat 182, 209, 214, 1164 [2 r.]; GrabPospR L4v.

W porównaniach (21): KrowObr 194; Leop Matth 13/24; RejZwierz 50v; Przypodobáne ieſth Kroleſtwo niebieſkie człowiekowi kthory śiał dobre naśienie ná roli ſwoiey. BibRadz Matth 13/24; Záſię podobne ieſt kroleſtwo niebieſkie ſkárbowi ſkrytemu ná roli/ kthory nálazſzy człowiek. ſkrył gi BibRadz Matth 13/44; GórnDworz Kk2v; RejPos 52, 62, 63, 64v marg; ábyś nie był tylko iáko wieprz w karmniku/ álbo iáko ſuchy pień ná roli co ſie oń pługi záwadzáią. RejZwierc 36; WujJud 130; RejPosWstaw [412]v; BudNT Matth 13/25; CzechRozm 235; PaprPan V2v; Gdy oná pokuſa odeſzłá/ mąſz Boży/ iáko zroli zktorey ſię ćierznie wykopa/ pożytki cnot S. hoynieyſze zbierał. SkarŻyw 249; ReszList 154 [2 r.]; SkarKaz 420a; [heretycy] Zoſtáią tedy iáko ogrod bez wody/ y rola bez deſzczu SkarKazSej 687b.

Przysłowia: A ná złey roli záwżdy/ vroſtą pokrzywy. RejZwierz 111v; ReszList 183.

Iákać ieſt rola/ thákieć tez ſą y naſienia/ iákie kwiatki tákie theż bárwy BibRadz 4.Esdr 9/17; BudBib 4.Esdr 9/17.

Ktory człowiek plewami ſyeie ſwoię rolą/ táki nędzę będźye żął y ſwoię niewolą. March1 A3v.

iáko ogień z wodą nie mogą być weſpołek: iáko ná złey roli/ dobre żyto ReszList 183.

Abowiem y rola/ iáko náucża zbáwićiel náſz/ nie záraz doſkonáły kłos rodźi LatHar [249].

Zwroty: »rolą odwracać (a. przewracać)« [szyk zmienny] (3): A ia ták ćięſzko kopáiąc/ Wiecżnie rolą przewracáiąc: [...] Nie mogę przyść k dobremv mieniu. BierEz P2; Aratro, Odwracáć rolą/ łomić/ álbo z nowu przeoráć. Mącz 16d, 383a.

»orać (a. poorać, a. przeorać, a. przyorać, a. wzor(yw)ać, a. zorać) rolą; oranie (a. (w)zoranie, oracz role(j); orana (a. podorana, a. (w)zorana) rola« = arvum Murm, Cn; campus BartBydg; agricultura, colere terram PolAnt; repastinare agrum, aperire a. domare a. perstringere a. proscindere terram, humum resolvere, procissa a. regesta terra; regestum, solicitare (humum), sulcus Mącz; agros arare Modrz; agros colere JanStat; arvus ager Cn [szyk zmienny] (44;4:1;8): ZapWar 1518 nr 2189, 1522 nr 2284, 1523 nr 2309, nr 2326, 1534 nr 2412, 1546 nr 2618; Orż rolą/ kopay korzenie/ Nie troſzcż ſie o dobre mienie. BierEz I2; Murm 21; BartBydg 15; FalZioł V 52v; GliczKsiąż Hv; Młynárze/ Ogrodnicy/ co roley nie orzą/ ſą wolni od dániey. UstPraw G2, Bv; BibRadz 2.Reg 9/10, 2.Mach 12/1; Ten też [tj. Ezdrasz] Zydy piſáć náucżył od prawey ſtrony do lewey/ bo pirwey piſáli od obu końcu/ iáko gdy orzą rolą. BielKron 96v, 256, 261; Domare terram aratro vel rastris, Pługiem rolą zoráć. Mącz 94a; Novello, Drę/ Orzę nowiny Rolą odłogiem leżącą wzoriwam/ álbo z láſu rolą czinię. Mącz 251d; Repastinare agrum, Odwrácáć/ álbo przioráć rolą. Mącz 383a; Sulcus, Oránie/ wzdzieránie roley. Mącz 428b, 11a, 16c, d, 135d, 145b (19); BudBib 1.Reg 8/12; ModrzBaz 48; Ty Chamie orz rolą/ y inſzym Goſpodárſtwom/ y Rzemioſłom przyſtoyne potrzeby odpráwuy StryjKron 6; KochMarsz 155; ZOránie roley ták ma bydź ná dźień kędy dwiemá wołmi orzą GostGosp 156, 116, 160; OrzJan 51, 52, 124; JanNKar A3v, B4v; SarnStat 189, 681, 1163; SkarKaz 637a; Bo [królowie izraelscy] nie vżywáli krolewſkiego práwá y pompy/ y máieſtatu: ále rolą oráli iáko y drudzy SkarKazSej 689b, 682a; KlonWor 15, 50.

»rolą płużyć« (2): A my [polskie białogłowy] tobie będziemy/ s powinnośći ſłużyć/ Chłopi będą na żywność/ rolą pługiem płużyć. BielSat I4v [idem] BielSjem 14.

»robić rolą(-e); robić, robota około rolej« = agros(-um) colere Modrz, JanStat, JanPrzyw; excolere agros JanStat [szyk 6:3] (7;1:1): Sáturnus [...] záłożył miáſtecżko Chámeſá [...]/ á tám ludzi náucżył robić około roley. BielKron 7v; ModrzBaz 48; A Noe báwił ſię robotą około roley y wynálaſł iágody winne/ y wſzcżepił winnicę SkarŻyw 271; IEſli kto robi álbo záśiéwa role czyie gwałtownie/ niech naśienia nie ma ná tych pośianych rolách SarnStat 677, 350, 351, 677, 892, 893.

»siać (a. osi(ew)ać, a. posiać, a. zasi(ew)ać) rolą(-e); siać (a. siejący, a. nasiać, a. posiać, a. wsiać) na roli(-ej); siać, wsiany na rolą; nasiać, zasianie role(j); posiana(-e) (a. usiana, a. zasiana) rola(-e), role się zasiały« = seminare in agro Vulg, PolAnt; seminare agros Vulg, JanStat; agrum serere Vulg; seminare terram PolAnt; conserere agrum Mącz [szyk zmienny] (21;3;19;2;4:1): ZapWar 1509 nr 2051, 1522 nr 2284, 1530 nr 2431; March1 A3v; weznicye na ſienye a ſieýcie role yżbyśćie zboże mogli myeć HistJóz E3; FalZioł V 49v; WróbŻołt 106/37; Panie/ záżéś ty nieśiáł dobrégo naśięniá na roli twoiéi/ ſtądże tedy kąkole má MurzNT Matth 13/27, Matth 13/24; KrowObr 226; Ale ſiodmy rok/ świętho będźie źiemi/ odpocżynienia Páńſkiego: Roli ſwe oſiewáć/ winice ná ten cżás ſpráwowáć nie będzieſz. Leop Lev 25/4, Lev 19/19, 25/3, Ps 106/37, Matth 13/24, 27, 31; UstPraw Bv; Y da Bog deſzcz naſieniu twoiemu gdzie iedno poſieieſz rolą BibRadz Is 30/23, Matth 13/24, 27, 31; BielKron 36v; Conserere agrum fabis et vitia, Grochem y wyką rolą záśiáć. Mącz 387a; RejPos 51v, 52 [2 r.]; RejZwierc 142v; BudNT Matth 13/25, 27; Wiecie iák z nimi ociec wáſz pogány gromił [...]. Y w on cżás gdy iák Káwki po záſianey roli/ Ogárnęli Miedzyboż PaprPan V2v; ZapKościer 1584/48v; CzechEp 34; Vrzędnikowego wſzyſtkiego goſpodárſtwá grunt/ dobrze rolą vpráwiwſzy záśiać w ſłuſzny cżás GostGosp 68, 32, 66 [2 r.]; GrabowSet Q4; Podobne ieſt kroleſtwo niebieſkie człowiekowi śieiącemu dobre naśienie ná roley ſwoiey. WujNT Matth 13/24, Matth 13/27, 31; SarnStat 658, 677 [3 r.]; CiekPotr 42; Gumná ſą w opátrznośći/ Role ſie záśiały/ Zbożá ná targ wiezione/ tez ſie poprzedáły. PaxLiz B2v.

»rolą(-e) sprawować (a. sprawić, a. uprawi(a)ć, a. uprawować, a. wyprawi(a)ć), z rolą się sprawować; sprawowanie (a. sprawa, a. sprawienie) role(j); sprawa około rolej; uprawiona (a. (na)prawiona, a. (nie)sprawna, a. uprawna, a. wyprawna) rola« = colere agrum(-os) Mącz, Modrz; agricultura Vulg, Calep; cultus agrorum Mącz, Calep; excultus a. incultus ager, terrena opera; colitur ager Mącz; cultus Calep; agros excolere JanStat; cultissimus a. subactus ager, culta (pl), humus subacta Cn [szyk zmienny] (19:1;10;1;10): ZapWar 1522 nr 2284, 1530 nr 2431; GroicPorz cc4v; Miał też [Ozjasz] winnice y winarze po gorach/ y ná Karmelu: bo był cżłowiekiem bárzo przychylnym ku ſpráwowániu role. Leop 2.Par 26/10; ta [tj. Izyda] napirwey vkazáłá im [Egipcjanom] ſpráwę około roley y chleb piec nálázſzy zboże BielKron 8v, 276v; Georgica, Ty rzeczy które ku ſpráwowániu roliey y ynſzemu goſpodárſtwu kmiecnemu należą. Mącz 144c; Novelletum, Nowo nápráwiona rolá álbo ogród nowo náſzczepiony. Mącz 251d, 16c, 17b, 60a [3 r.], 195c, 236a, 381a, 451c; GórnDworz Kk2v; RejZwierc 142v; ModrzBaz 8v, 93; SkarŻyw 571; KochPhaen 1; Calep 43a, 216b; Iuż wſzyſtko drudzy ludźie mieyćie/ Wy Polacy z rolą ſię ſpráwowáć vmieyćie. GostGosp kt; Sſkutek y doſkonáłość goſpodárſtwá/ rolą dobrze ſpráwić GostGosp 160, 64 [2 r.], 66 [2 r.], 68 [2 r.], 74; Phil P4; GrabowSet Fv; RybGęśli Bv; JanNKar B4v; A ták/ gdy kmieć [...] wolność weźmie/ nie będźie mógł z ſwéy roléy ſie ruſzyć/ áż piérwéy rolą wypráwi SarnStat 655, 657, 658.

»(s)proć rolą« [szyk zmienny] (3): Sulco, Porzę/ wzorywam rolą. zagon czinię. Mącz 428b, 399c; Sámem żelázem oracz rolą porże/ ále żeby mu lemieſz ſzedł dobrże/ śiłá mu prżypraw do tego potrżebá GórnRozm N.

»włoczyć rolą« (2): Iakom ya onego nyewschegnal srobothi yego gdi on wloczyl rolya poschana zythmi ozymyem ZapWar 1546 nr 2638; Sarculo, Wlóczę/ brónámi rolą z perzu wyczyściam. Mącz 368c.

Wyrażenia: »czarna (jest) rola« (2): Putre solum et pullum, Czarna rola/ kliyowáta. Mącz 331a, 285d.

»dobra rola« [szyk 2:1] (3): RejZwierc 247v; Bo łotr by miał nawięcey dobrey roley/ tedy mu nie pomoże. GostGosp 8; Do naśienia nie wádźi plugáwa ręká/ byle byłá rola dobra/ á deſzcz y ſłońce pogodne. SkarKaz 611b.

»(dobrze) nagnojone (a. zgnojone) role; nagnojenie rolej« (2;1): Herbae stercorosae, Ziołá które przi gnoyách/ álbo ná dobrze nágnoyonych rolách roſtą. Mącz 414c, 348b; á tám kędy zgnoione role poślady oráć/ dla paſzey y dla śian GostGosp 98.

»niepłodna rola« = bruta tellus, incultus ager Mącz (3): Mącz 27b, 60a; Niedbáłe ſercá ludzkie/ ſą iáko opoká álbo iáko rola niepłodna. RejPos 64v marg.

»płodna rola« (3): ieſli iedno dwánaśćie łokći [Nil] wyleie/ tedy głod/ bo niedonieſie tego gnoiu ktory cżyni płodne role BielKron 270; Mącz 26b; Oczko 18.

»płon(n)a (a. wypleniona) rola« [szyk 4:1] (5): ktorzy [królowie Zeb i Zebech] pokłádáli nádzieię wmożnoſćiach ſwoich y zoſtáli leżący ná poliach miáſto gnoiu ná płonych rolach RejPs 124; RejZwierz 50v; Mącz 184d; GórnDworz Kk2v; O Dzieśięćinach. ról płónnych v Długiégopolá y Czorſtyná ku Myślimicóm. SarnStat 188.

»rola polna« (1): kadym sethl od myedze kthora dzyely ymyenye puchaly szymyenyem naszem sokolovem od rol polnych thady yesth ymyenye sokolowskye nasze nalevo a puchalskye na prawo ZapWar 1524 nr 2313.

»rola przyłogiem leżąca« (1): Agrum requietum, Rola przyłogiem leżąca. Mącz 342a.

»pusta rola« = desertus ager Mącz, JanStat (3): Desertus ager, Puſta rola/ którey nie orzą. Mącz [388]a, 476b; SarnStat 663.

»skib(k)a rolej« = lira Mącz; gleba, glebula Calep (3): Lira, Skibá roley/ też zagon álbo lęchá roley miedzy dwiemá brozdomá. Mącz 195c; Calep 457b [2 r.].

»tłusta rola; tłustość rolej« (3;1): Mącz 285d, 348b; Nád to [Erato] y ſtąd doyść zacnych Pánow ſię gotuie/ [...] gdźie przez tłuſte role ſtrumień zdobiąc piáną Idźie Wiſłá ná pułnoc morzem przepaſána. WitosłLut A2; A im tłuſtſza rolá/ Tym pokrzyw więcéy mnoży GosłCast 38.

»(u)rodzajna (a. rodna, a. rodząca, a. urodziwa) rola; urodzajność rolej« = agrum bonum PolAnt; foecundus ager, bonitas agrorum, frugifera arva Mącz; agri fertiles Modrz [szyk 7:1] (7;1): BibRadz 4.Reg 3/19; Bonitas agrorum, Płodna á vrodziwa rola. Mącz 26b, 17b, 132d, 348b; RejPos 62; Są role ná niektorych mieyſcách/ nie ták ſpráwą iáko z przyrodzenia bárzo dobre y rodzáyne ModrzBaz 119v; COro syońſka/ [...] Ciernie precż wykop/ y oſet kolący/ Siey ná nowinie/ y roli rodzący GrabowSet Q4.

Szeregi: »(ani) role, (a(l)bo, ani, i) domy (a. domostwo)« = domus et (aut) agri Modrz, JanStat [szyk 4:4] (8): y bogoſláwił pan bog domowi onego páná dla Iozefa/ y rozmnożył táko wdomiech/ wrolach wſſytko iego ymienye HistJóz A3; KromRozm III G7v; RejPos 260v; RejPosWstaw [1434]; ModrzBaz 126v, 143; Gdyż ktorzykolwiek mieli role ábo domy/ przedawſzy przynośili zapłátę zá ono co przedáli. WujNT Act 4/34; Trudno ſchowáć w zánádrá domoſtwo y role/ Trudno to nieść na inſzą dźiedźinę przez pole. KlonWor 4.

»rola i gospodarstwo« (1): [król] Proznuiące/ leniwe/ o rolą y o goſpodárſtwo niedbáiące nápráwiłby/ á do powinnośći przyzwał ModrzBaz 20v.

»grunt(y) a(l)bo (i) rola(-e)« [szyk 3:1] (4): ComCrac 20; Bo ták ma być o niey [majętności kupieckiej] rozumiano/ iáko o grunćiech ábo rolách kmiecych ModrzBaz 122v; SarnStat 677; te pożytki [...] y ſzácunek in genere cżynić będą. Naprzod od rol y gruntow pocżąwſzy GrabPospR L4.

»role, (i) imienie« (2): Bylić y przed cztermi ſty lat kácerze/ [...] ktorzy rol y imyenya żadnego nye myeli. KromRozm I F2v; który [Sokrates] rádźi Geometryéy ſye vczyć tylé ilé potrzebá ieſt do rzeczy ototych potocznych/ iáko do mierzánia ról/ Imienia/ etc. GrzepGeom B2v.

»lasy i role« (1): [w Anglii] zburzyło ſie poſpolſtwo ná ſláchtę y Pány/ iż im odięli wolność w leſiech y w rolách BielKron 234.

»rola(-e), (i) łąka(-i)« [szyk 3:3] (6): ZapWar [1526] nr 2454, 1527 nr 2376; KromRozm I A3v; ták też [urzędnik] ma doyźrzeć/ áby przez práwá żaden Kmieć ieden nád drugiego roley y łąk więcey nie trzymał. GostGosp 10, 164; Gdy w kánikułę niebá ognie dáią/ Ląki/ role zápalone; Ze polá/ ſwych traw/ Rzeki wod zbywáią GrabowSet F4v.

»role i majętność« (1): A ći Poborce [...] będą powinni [...] ten Pobór wybiéráć [...] tym obyczáiem: że ten co będźie oddawał/ ma dáć álbo poſłáć rekognicią temu to Poborcy/ wedle tego podatku wſzyſtkiégo z ról y máiętnośći ſwéy SarnStat 344.

»rola i obora« (1): Vrzędnik v rządnego Sláchćicá y v rządnego Kmiotká/ około roley y obory/ ma ſie porządku vcżyć GostGosp 8.

»role, (i) ogrody« = horti et agri Modrz, JanStat [szyk 4:2] (6): FalZioł I 87d; UstPraw Gv; ModrzBaz 93; Niektorzy znich zmiáſtá wychodzą [...]/ ná rolách y ogrodách y puſtyniách/ ludzi ſię roznego żyćia ſtrzegąc/ mieſzkáią SkarŻyw 362; ROley y ogrodow dobrey ſpráwie źiemiá folguiąc/ dobrze rodźi. GostGosp 6; SarnStat 343.

»pole(-a), (albo, i) rola(-e)« [szyk 3:1] (4): Mącz 194a, 362a; Calep 42a; Pan álbo Ziemiánin/ ktory ma miedzy ſąśiády pole/ álbo role we wśi/ kiedy ma tám żąć/ z wozem ma iecháć ná żniwo/ ábj zboże zábrał GostGosp 112.

»rola a ziemia« (1): W pocie cżołá twego będzyeſz żyw. [...] Bo pan Bog tám nye rozumye tych rzemyoſl [...] ſubtelnych/ [...] Ale rozumye oráctwo/ że Adam myał oráć rolą á zyemyę GliczKsiąż Hv.

W wyjaśnieniu przenośni (7): Wypraw á wyłoż nam onę przepowieść o kąkolu ná roli. A on [Jezus] odpowiedział y rzekł: Ten ktory rozſiewa dobre naſienie: ieſt ſyn cżłowiecży. A rola: ieſt tento ſwiát. Leop Matth 13/38; BibRadz Matth 13/38; RejPos 53 [2 r.]; Bo w nim [kościele bożym] ſą/ źli y dobrzy: co ſię w Ewángelijey znácży przez one trzody/ przez onę rolą ReszPrz 23; WujNT Matth 13/38, Zzzzz2v.

W przen (5): A chceſzli ieść/ ſzukayże pługiem w roléy chlebá. KochDz 107; á broná Pan roley/ bo ná bronie wſzyſtko należy GostGosp 160; POkoy role vpráwia RybGęśli Bv; oni [święci] więcey wyſłużyli v wielkiego krolá/ niżli my w roley wygrzebli: á iednák w rowny dźiał idźiem. SkarKaz 637a; CiekPotr 42.
Przen (51): A wy [Polacy] [...] názbyt tych wolnośći ſwych nie wyćiągayćie. Bo tám dáley roſpuſtá/ wſzeteczność/ ſwawola: A kędy ſye to rodźi nieſzczeſna to rola. KochZg A4; Hámuy ſwą wolą/ Zápſuieć rolą. Kto ſieie pſotę/ Ten żnie niecnotę. RejZwierc 239; gdyſz ná pierwſzą pogáńſką rolą [...] złe fałſzywe naśienie nieidzie. SkarŻyw 520; ReszList 184; SkarKaz )(3, 312a.
Zwroty: »rolą orać« (2): acżkolwiek drudzy nieſą przycżyną odſzcżepieńſtwa ale iż tego ćierpią przyſobie drugim/ iż roley nie orzą/ naśieniá nie śieią/ kąkolu niepelą/ w tey że winie oſtawáią BielKron 224v; ActReg 158; [LorichKosz 64].

»rolą sprawować (a. uprawić, a. wyprawować); rola sprawiona« (3;1): RejWiz 78v; RejPos 333v; Tákże też tá ſláchetna rola thego vććiwego narodu ludzkiego/ ieſtći s przyrodzenia nadobnie ſpráwiona/ y piękną pſzenicą to ieſt pięknemi cnotámi záſiana RejZwierc 142v; ná złey wierze Luterſkiey [...] nie poſłuſzeńſtwo ále ſwa wola rość muſi. Bo nie Pan Bog ále ſzátan tę rolą ſpráwuie ReszList 184.

»(za)siać (a. zasiewać) rolą; rola zasiana« (4:1): Ale kto dla pożytkow przeda cie [tj. cnotę] w niewolą/ O nędznymże naſieniem záſiewa tę rolą. RejWiz 104v, 50v; A záſieymy tę rolą cnotą á życżnoſcią/ Iſcieć nam wzeydzie ſławá z wielką poććiwoſcią. RejZwierc 253, 142v; SkarKaz 83b.

Wyrażenia: »rola boża« (2): RejPos 65 marg; Sam S. Nicetá vpominánim [...] boiáźń Bożą y doſkonáłe cnoty w ſercá ich ſzcżepił/ polewał/ [...] iáko wierny robotnik páńſkiey winnice/ y roley Bożey. SkarŻyw 298.

»nieuprawna rola« (1): Me ćiáło/ zagon nieupráwney roli/ Day bydź ſpoſobnym/ śiewu twoiey woli GarbowSet O2.

»płodna rola« (1): Wiernych ludzi ſercá ſą płodną rolą Bożą. RejPos 65 marg.

»płona rola« (1): Prózné moie ſtáránié/ praca prozna byłá/ Proſto ná płoną rolą cnotá ma tráfiłá. PudłFr 63.

»rodzajna rola« (2): Spráwić dobrą [miłość] wierna myſl wſzetecżną ſwawola/ Bo to płodne naſienie á rodzáyna rola. RejWiz 37v, 141.

»rola serca« (2): RejPos 65; Sieymyż ty podłe y máłe źiarnká ná roli ſerc náſzych SkarKaz 83b.

a) Rolnictwo, uprawa ziemi (14): BibRadz 3.Esdr 4/6; Ty y inne niewolniki ták obraca Ceſarz/ ſtárſze takież grube álbo máłogodne do roley Obráca/ młode dawáiąc vcżyć BielKron 261v; Dzieći ktorym ſiedḿ lat minęły/ [Likurgus] nie do miáſtá ale ná wieś do roley dáwáć kazał BielKron 272v, 261v; Kmieca to rzecz na on czas patrzać roley była/ A Slachta ſie rycerſkim rzemięſłem bawiła. KochSat A2v; GórnDworz Kk5v; ModrzBaz 122v; á oná [matka] widząc iſz ſię z roley pożywić nie mogli: kazáłá ſynowi do miáſtá/ áby ſię rzemieſłá vcżył SkarŻyw 452; StryjKron A3v; Calep 1124a; Kiedy niebieſkie loſy ten świát podźieláły/ Polſzcże nawiętſzą korzyść w roli zoſtáwiáły GostGosp kt; GrabPospR L3.

W połączeniach szeregowych (2): GrabPospR Nv; Chwyta ludźi po świećie Tátárzyn Łákomy/ [...] Do iárzmá do Káydanow/ do wiecżney niewoley/ do grábárki/ do tacżek/ do winnic do roley. KlonWor 30.

b) bibl. W nawiązaniu do przypowieści o siewcy (7):

rola czyja [w tym: pron poss (1), G pron (1)] (2): Ale gdy [czart] iuż ma ten kąkol [...]/ ſnádnie może głuſzyć to wdźięcżne naſienie Páńſkie [...]. A zwłaſzcżá w then cżás/ [...] kiedy poſną á nie ſtrzegą roley ſwoiey RejPos 52v, 53v.

Zwrot: »zasiewać na roli« (1): A ták rádzęć bráćie moy gdy maſz ſwiát powoli/ Záſieway s tą pſzenicą tu ná tákiey roli/ Iákoćby márny kakol nie mogł iey zágłuſzyć RejPos 357v.
Wyrażenia: »dobra rola« (2): RejPos 64v; rzekł mu: ktoby zakonny á bogomyſlny żywot wiodł/ przyść ktemu błogoſłáwieńſtwu może. Pádło ná dobrą rolą naśienie ono SkarŻyw 28.

»zła rola« [szyk 1:1] (2): Słuchayże iáko tu Pan náſz ſercá náſze przezywa/ [...] przezywaiąc ie złą rolą/ opoką/ ná ktorey ſie nic nie rodzi iedno głog á ćirnie. RejPos 64v, 65.

c) O wiernych (4):
Wyrażenia: »rola boża, Pańska« = Dei agricultura PolAnt, Vulg (2:1): A ten ktory ſádźi/ y ten co polewa/ iedno ſą [...]. Abowiem ieſteſmy pomocniki Bożymi/ rolą Bożą/ y budowániem Bożym ieſteśćie. BibRadz 1.Cor 3/9; SkarJedn 26; WujNT 1.Cor 3/9.

»zła rola« (1): wtym tylko [św. Wojciech] nieſzcżeſliwy był/ iſz cżuyność około owiec ſwych wielką máiąc/ máło im pomagał: bo ná złą á zepſowáną rolą tráfił. SkarŻyw 353.

»rola zorana« (1): rolą Bożą zoráną ieſteśćie/ budowánim Bożym ieſteśćie. WujNT 1. Cor 3/9.

d) O Matce Boskiej (1):
Wyrażenie: »rola polna« (1): SkarŻyw 112 cf Szereg.
Szereg: »rola i niwa« (1): Znamy ćię Mátką bez ſkázy/ niewiáſtą nie niewieśćią/ rolą polną/ y niwę nieoráną/ ktoraś bez naśienia kwiát Swiátu wſzytkiemu woniáiący/ wypuśćiłá. SkarŻyw 112.
e) O świecie doczesnym (1):
Wyrażenie: »płona rola« (1): nie dáyże wſzechmogący Pánie/ áby nas ná tey płoney roli tego mizernego ſwiátá/ miał záſtáć wiecżor oney ciemney á ſrogiey ſmierći náſzey/ pokibyś nas ſobie godnych nie vcżynił RejPos 61v.
f) O piekle (1): Widzyałem teraz wſzytki piekielne przepáśći [...]. Iuż to wrzod niezgoiony/ iuż ná wieki boli/ Gdy iuż tám kto oſiędzye ná tey nędzney roli. RejWiz 170v.
2. Zajmowanie się rolnictwem, uprawa ziemi (8): Ruro, Rusticor, ruri ago – Roliąſie bawie, na foluarku mieſzkam. Calep 933a; SarnStat 1170; Do roley przywięzuię: zboże winnice/ ſádow ſzcżepienie/ dobytek/ myśliſtwo/ pſzcżołki/ rć. KlonFlis A4.

W połączeniach szeregowych (3): [król Serwiusz] Przebrákowawſzy ie [Rzymian]/ obroćił niektore godnieyſze ná ſpráwy/ niektore do roley/ niektore ná rzemioſłá/ niektore ná rycerſtwo. BielKron 103, 402; KlonFlis A4.

Szereg: »pług a rola« (2): ſchłopieiemy wſzyſcy [...]/ y dawſzy hárcom y inym dźielnośćiom pokoy/ w pług á w rolą wſzyſcy ſye obroćimy OrzRozm O3; KochPhaen 5.
W przen (1): A wſzákże trzy łodźi ſą naprzednieyſze/ ná ktorych ludźie śieći ſwe rozrzucáią ábo zápuſzcżáią. Rola/ kupiectwo y rzemięſło. KlonFlis A4.
3. n-pr Zawołanie szlacheckie (1): wybiéramy ná Herby Szláchty Polſkiéy Ziem Litewſkich náſzych Szláchtę niżéy nápiſáną [...]: Kopacz/ Gedorwochá: Rola/ Dángielá: Sirokomla/ Iákubá Mingelá: Kot Morſki/ Woyſznárá Wilkolewiczá SarnStat 991.

Cf [POŁROLEK]

LWil