[zaloguj się]
[pdf]

NAZWISKO (115) sb n

-zw- (114), -źw- (1); -zw-:-źw- CzechRozm (36:1).

na- (64), nå- (49); na- RejAp, GrzegŚm, RejPosWstaw, PowodPr, CiekPotrSzym; nå- GrzegRóżn (18), BudNT, ModrzBaz, SkarŻyw, GrabPospR, GosłCast; na- : nå- GroicPorz (1:1), RejPosRozpr (8:1), CzechRozm (26:11), StryjKron (2:1), CzechEp (16:4), NiemObr (4:1), WujNT (2:7); o jasne.

Fleksja
sg pl
N nazwisko nazwiska
G nazwiska nazwisk, nazwisk(o)w
D nazwisku
A nazwisko nazwiska
I nazwiski(e)m nazwiskami, nazwiski
L nazwisku nazwiskach

sg N nazwisko (23). ◊ G nazwiska (16). ◊ D nazwisku (1). ◊ A nazwisko (13). ◊ I nazwiski(e)m (20). ◊ L nazwisku (3). ◊ pl N nazwiska (10). ◊ G nazwisk (6), nazwisk(o)w (1) GroicPorz. ◊ A nazwiska (8). ◊ I nazwiskami (4) GrzegRóżn (3), CzechEp, nazwiski (4) RejAp, RejPosRozpr, CzechRozm (2). ◊ L nazwiskach (6); -ach (4), -åch (2); -ach NiemObr; -ach : -åch GrzegRóżn (3:2).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

1. Nazwa, wyraz (lub wyrażenie); nomen Pol Ant, Modrz, Cn; appellatio, cognomen, vocabulum, vocamen Cn [dotyczy rzeczownika lub (rzadko) przymiotnika] (94): Aby iáko nie wſzędy wiedzą co ieſt Gieradá/ y co ieſt Hergewet/ tákże rzecz z nieznáiomoſćią nazwiſkow zginęłá GroicPorz gg2v; Apoſtoł ieſt to názwiſko nowe/ od ſámego Páná dwánaſciąm onym dáne/ ktore on był ſobie o ſobliwie [!] obrał RejPosRozpr c2, c2, c3 [2 r.], c4; CzechRozm 112v, 123, 129v [3 r.], 130v, 203; iáko on [Wawrzyniec Zaręba] zá podárkámi był Krolewſkim/ y Koronnego woyſká zdraycą/ álbo proditorem/ ia niewiem ktore nazwiſko lepſze/ ieſli Polſkie/ ieſli łáćinſkie/ kto ſię wczym kocha niech ſobie obierá/ á gorſze porzući. StryjKron 572; CzechEp 213, 425; NiemObr 137 [2 r.]; Tym nazwiſkiem [= chrześcijanin] wierni rozeznáni ſą nie tylko od Zydow y od Pogánow WujNT 444.

nazwisko czego [= w czym używane] (1): Lecż iesli gadká o ſłowo/ á (o) nazwiſká [de verbo et nominibus] zakonu wáſzego pátrzćie ſię ſami. BudNT Act 18/15.

nazwisko czyje [G sb i pron] (4): Náyduią ſie y inſze w piſmie ſwiętym názwiſká rzędzicielow ábo ſprawc koſcielnych. RejPosRozpr c2v; CzechEp 145, 425; WujNT 444.

Z nazwą w N (15): GroicPorz y2v; CzechRozm 14v, 51v, 129v [2 r.], 130, 202v [2 r.]; y niewiem cżemu ſię ták Papieżem názywa? iákoby on miał być wſzytkich oycem: iáko ſobie niektórzy to názwiſko iego Papá wykládáią. CzechEp 425, 236, 239, 339, 340. Cf Fraza, »nazwiskiem nazywać«.

Z nazwą w G (5): GrzegRóżn B3v; Te rzecży y drugie im podobne/ o ktorych ná inſzych mieyſcách mowić będźiemy/ ieſli godne ſą nazwiſká praw [an legum nomine digna sint]/ niech ſądzą mądrzi. ModrzBaz 72v; CzechEp 222; WujNT 530. Cf Wyrażenie przyimkowe,

Z nazwą w składni zgody (4): potym y drugie názwiſko/ to ieſt Bethulę przydáie CzechRozm 130, 130; bo oni choćiaż niechcą być Antropomorphitámi heretykámi názwiſkiem/ iednák ták ſobie cżęſto Bogá z głowy ſwey/ iáko iednego cżłowieká máluią CzechEp 255. Cf »nazwiskiem nazywać«.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy (3): (marg) Prorocy. (–) Prorockie názwiſko iáſne ieſth. RejPosRozpr c2, c2v; GrabPospR Nv.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy etnicznej [w tym: wedle nazwiska jakiego (1), z jakiego nazwiska (1)] (2): ROZMOWY CHRISTIANSKIE. Ktore z greckiego názwiská/ Diálogámi zowią CzechRozm kt, 58.

W połączeniu z etymologią nazwy (1): Nazwiſká od miſtrzow ſwoich nowych: od ktorych ie/ miáſto Chrześćijánow/ Lutrámi/ Káluiniſtámi/ Serwetany zową. WujNT 31.

W połączeniu szeregowym (1): ważyli ſie náwymyśláć wiele ſłowek/ imion/ názwyſk y tákich y owákich terminow/ piſmu ś. nigdy nieznáiomych. CzechEp 232.

W charakterystycznych połączeniach: nazwisko greckie (2), jasne, lepsze, ludzkie, łacińskie, nieznajome, nowe (2), obce, polskie, proste, przyczytane [komu] (2), rozumiane, sprosne, ućciwsze, zacne, zmyślone, zwyczajne; nazwisko [komu] służy (3); nieznajomość nazwiska, własność; nawymyślać nazwisk(a), używać (używanie) (2); nazwiskiem rozeznany [od kogo], rozumie się; (z) nazwiskiem [komu] służyć (2); powod brać od nazwiska; nazwisku znaczenie odejmować; nazwisko przydawać, wykładać; pod nazwiskiem [czego] wydano.

Fraza: »nazwisko wyraża, znaczy« [w tym: z nazwą w N (1)] (1:1): CzechRozm 129; Bo [prawo] Cmetonem ábo Kmiećiá vcżyniło gorzey niż niewolnikiem. A to názwiſko wyraża Ciuem ábo Colonum, obywátelá y rolniká. PowodPr 68.
Zwroty: »[od kogo] nazwisko miewać« = nazywać się (2): Haeretycy nie od Chriſtuſá, ále od mistrzów ſwych nazwiská miewáią. WujNT 579 marg, Yyyyy4v.

»[jakim, którym] nazwiskiem nazywać (a. zwać), (na)zwan(y)« [w tym: z nazwą w N (1), z nazwą w składni zgody (1)] [szyk zmienny] (5:3): Takowe lity Láćinnicy zową czworakim názwiſkiem GroicPorz y2v; Bo Iſtność nie ieſt ći Duch/ áni rzecz żywiąca [...] Lecż ieſt proſte názwiſko/ kthorem zwáć możemy Wiele rzecży GrzegRóżn N3, M4v; CzechRozm 114, 130 [2 r.], 254; bo on názywáiąc tym nazwiſkiem trzech/ oycá/ ſyná/ y duchá ś. nigdy ich przedśię w iednego Bogá nie ſkłádał NiemObr 126.

»nazwisko przyjąć (a. przyjmować)« (2): ktore Márcyonitámi ábo Ariany (Lutrámi ábo Kálwiniſtámi) zową/ ći iuż przeſtáli być Chrześćijány: że ſtráćiwſzy imię Chriſtuſowe/ ludzkie y obce nazwiſká przyięli. WujNT 444, 445.

Wyrażenia: »gołe nazwisko« = nazwa pusta, nie mająca denotatu (1): cżłowieká mowię/ á nie iákie cżłowiecżeńſtwo/ ktore bez cżłowieká nic nie ieſt/ iedno ſámo gołe názwiſko. CzechRozm 27.

»malowany nazwiskiem [czego]« = udający (1): Gdyż tego/ co I.M. cżyni/ żaden nigdy z wiernych prawdźiwie/ á nie z málowánych názwiſkiem wiary krześćiánſtwá [tj, wiernych i chrześcijan]/ nie cżynił CzechEp 88.

»[ktorego] nazwiska (nie)godzien« = nomine dignus Modrz [szyk 1:1] (2): ModrzBaz 72v; Co mię też Tokrzem názywa/ y ná tym mi krzywdę cżyni: bom tego názwiſká niegodźien: żem ſię rzemięſłá tego oſobliwego y miſternego [...] nie náucżył. CzechEp 64.

Szeregi: »imię albo nazwisko« (2): iż imieniem ábo nazwyſkiem Bogá rozumie ſię Bog Oćiec/ á nie inſzy iáki Bog Troiáki GrzegRóżn B3v; CzechEp 222.

»(ani) nazwisko i (ani) rzecz« [szyk 1:1] (2): Troycę tę y oſoby porzućiwſzy/ iáko rzecż y názwiſká zmyſlone/ tylko ſie nabárziey o bytność ſyná Bożego záſtáwiáią CzechRozm 19, 142.

»nazwisko i skutek [= istota rzeczy]« (1): iż to imię Bog/ y z názwiſkiem y z ſkutkiem y właſnie y oſobliwie ſámemu Bogu oycu wſzech rzecży ſtworzyćielowi ſłuży CzechEp 240.

»słow(k)o abo (a, i) nazwisko« = verbum et nomen PolAnt (6): Oto widźiſz iákić to ieſt Bábilon w nowośći y záćmieniu ták mnogich słow ábo nazwiſk. GrzegRóżn H3; BudNT Act 18/15; CzechRozm 18v, 197, 202v; wźiął ſię zá to ſłowko ábo názwiſko Bog: [...] o ktorym długą cżyni roſpráwę CzechEp 236. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.],

Wyrażenie przyimkowe: »pod nazwiskiem [czego]« (1): A jeśliżby nad to co inego pod tytułem WKM a pieczęcią koronną i nazwiskiem uchwały pospolitej wydano było, wierzymy WKM swemu MP [...], iż się tym obrażać nie będziesz raczył Diar 89.
W przen (3): tedy tey rzecży w ſkutku nie máſz: ále tylko názwiſko rodźi drugie názwiſko CzechEp 146; áby wzdam było dla cżego ſtan rycerſki rycerſtwem názwáć/ bo ſię teraz duze rolą Gdańſkiem y handlem á boday nie kuflem/ po więtſzey cżęśći titułuie/ cżem rycerſkie zacne názwiſko [tj. nazwa „rycerz”] duze wietra. GrabPospR Nv.
a. Imię własne [w tym: n-pers (10), nazwa Boga (7), n-ethn (1), n-loc (1)] (19): Tákże y ludzie/ iáko ná przykłád Moyżeſz y inni Sędziowie/ ktorych też piſmo Elohimy názywa/ muśieli też być ze trzech oſob złożeni dla názwiſká tego/ co ieſt błąd. CzechRozm 16, 15v, 42, 149v, 198v; CzechEp 239; PaprUp G2.

nazwisko czyje [w tym: G sb i pron (6), ai (poss) (2), pron poss (1)] (9): GrzegRóżn I4; Dwoiákie naźwisko iednego nie może pogodźić Mátheuſá z Lukaſżem. CzechRozm 153 marg, 42, *3; Bo Radogoſt y Dobrogoſt poſpolite ſą ſtárych Sławakow názwiſká. StryjKron 36. Cf Zwroty.

Z nazwą w N (1): iż Anioł dla názwiſká Bożego Iehowáh/ ieſt ſynem Bożym CzechRozm 42.

Z nazwą w G (1): dwu Bogow ſtánowią/ Iednego który imieniem iednego Bogá ieſt názwan/ tho ieſt/ Bog Oćiec/ A drugiego/ ktorego nazwiſkiem cżłowieká Iezuſá Kryſtuſá/ (to ieſt/ Słowá wćielonego) zową ábo wykłádaią GrzegRóżn B4.

W charakterystycznych połączeniach: pospolite nazwisko; nazwiska używać; nazwisko rozumieć; nazwiskami rozeznawać [co].

Zwroty: »dać swe nazwisko« (1): Iemu [Piotrowi] ſámemu z Apoſtołow imię Chriſtus odmienił/ y dał mu ſwe [= jego własne] nazwiſko. WujNT Aaaaaa4v.

»[czyim, którym] nazwiskiem nazywać (a. zwać), mienić; nazwiskiem nazywany« [szyk zmienny] (2:1;1): GrzegRóżn B4; A co ſie tknie Zorobabelá y Sálátyelá/ co mniemáſz áby też tymi nazwiſki w pokoleniu inſzym/ drudzy tákże názywáni nie byli/ w ktorym ſie iedni názywali? CzechRozm 152v, 103v; Ieſli tu kogo kártá która zárumieni, Wſzák ſię nikogo właſnym názwiſkiem nie mieni CiekPotrSzym )?(3v.

Wyrażenie: »własne [= właściwe] nazwisko« (1): Támći nazwiſk potrzebá/ gdźie właſnym nazwiſkam [errata zmienia: właſnymi názwiſkámi] wielkość rozeznáwáć potrzebá. CzechEp 239.
Szereg: »imię i nazwisko« (1): [Dorsprungus Julianus] Zamek ieden nizny/ á drugi ná Kopcu wyzſzy zábudował/ ktory według Latopiſzcow Wilkomirią názwał/ á ſkądby to imię y názwiſko vrosło/ niemáſz pewney wiádomośći. StryjKron 81.
2. Określenie nie będące rzeczywistą nazwą danego desygnatu lub imieniem własnym danej osoby (21): Coż było po thák mnogich nazwiſkách [np. Bythus, Demiurgus, Metropator, Istność, Trojaki, Bóg indefinitus]/ y przemiánách/ z kthorych żadnego miáná nigdy ſobie Bog nie przywłaſzcżył GrzegRóżn G3v, A4v, E2 [2 r.], I4v, K; gdy ſłyſzą iż piſmo ſwięte ty wierne Páńſkie gwiazdámi iáſnemi/ pochodniami/ Anyoły/ y inemi nadobnemi názwiſki wſpomina RejAp [13]v; RejPosRozpr c2; NiemObr 44 [2 r.].

Z wyrazem określającym w G (1): GrzegRóżn 14 cf Wyrażenie przyimkowe,

Z wyrazem określającym w składni zgody (1): RejPosWstaw [1433] cf »niegodzien [jakiego] nazwiska«.

W charakterystycznych połączeniach: nadobne nazwisko, potworne; [którego] nazwiska używać; [od kogo] nazwisko wziąć; [jakim] nazwiskiem wspominać.

Zwroty: »[jakie] nazwiska dawać« = określać (1); O Pánnie przenacżyſtſzey Mátce Bożey/ toſz y ieſzcże dáleko więcey trzyma/ gdy iey tákie nazwiſká dáie: [...] Zdrowá bądz/ náwroconych vćiecżko/ męſkiey y niewieśćiey płći opiekálnicżko SkarŻyw 120.

»mieć [jakie] nazwiska« = być jakoś określanym (1): Ma nád tho żywot on wiecżny mimo then tytuł/ ine theż názwiſká ſwe/ iáko Kryſtus názwał go łonem Abráámowym GrzegŚm 41.

»nazwisko nosić« (1): Iam nic dobrégo/ to nazwiſko noſzę. GosłCast 44.

»zwać się (a. być zwan) nazwiskiem [kim]« [szyk zmienny] (2): GrzegRóżn K4; Abowiem zwáć ſię názwiſkiem ſługą ſług Bożych: á przedśię nigdy żadnemu nie ſłużyć [jest szydzić z nich] CzechEp 334.

Wyrażenia:»[jakim] nazwiskiem mianowany« (1): áby ſwego Bogá nieznáiomego Prorokom/ Kryſtuſowi/ y Apoſtołom/ Bogá indefinitá/ Bogá Iſtność/ Bogá Troiákiego/ y inſzemi potwornemi názwiſkámi miánowánego obronił GrzegRóżn F4v.

»niegodzien [jakiego] nazwiska« (1): ktory nie ma Apoſtolſkiey náuki/ álbo on [kościół] ktory ią ma przenáſláduie/ á kthory w náuce Apoſtolſkyey nie trwa/ niegodzyen ieſt Páná Kryſtuſowego y Apoſtolſkiego názwiſká [tj. nazwy: apostolski]. RejPosWstaw [1433].

»własne nazwisko« (1): Abowiem ktory drzewiey chćiał ſię zwáć Bogiem Abráhámowym y oycowſkim/ pokazał ſię potym w Perſonie Syná ſwego/ áby iuz teraz właſnym nazwiſkiem był zwan Oycem Kryſtuſowym. GrzegRóżn K4.

Szereg: »tytuł abo nazwisko« (1): Ktore tytuły ábo nazwiſká służą prawdźiwemu Bogu nie dyabłom/ pod thymi nazwiſkámi chwalonym. GrzegRóżn I4.
Wyrażenie przyimkowe: »pod [jakim, którym] nazwiskiem« (5): Iáko też y pod nazwiſkiem Bogá Iſtnośći ſzátan bywa chwalon GrzegRóżn I4; opuśćili onego prawdźiwego Bogá Oycá z Synem/ á inſze nicżemne Bogi pogáńſkie y Zydowſkie (ácż pod inſzemi nazwiſkámi) przyięli GrzegRóżn Kv, I4.

Synonimy: 1. imię, miano, mianowanie, przezwisko; 2. imię, miano, tytuł.

Cf NAZWANIE

MP