Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NIEDBALSTWO

Następne hasło: NIEDBAŁY »

NIEDBAŁOŚĆ (206) sb f

Zawsze w pisowni łącznej.

Wszystkie samogłoski jasne (w tym w a 1 r. błędne znakowanie).

Fleksja

	sg	pl
N	niedbałość	niedbałości
G	niedbałości	niedbałości
D	niedbałości	niedbałości(a)m
A	niedbałość	niedbałości
I	niedbałoácią
L	niedbałości	niedbałościåch
V	niedbałości

sg N niedbałość (43). ◊ G niedbałości (30). ◊ D niedbałości (6). ◊ A niedbałość (68). ◊ I niedbałoácią (22). ◊ L niedbałości (15). ◊ V niedbałości (1). ◊ pl N niedbałości (3). ◊ G niedbałości (4). ◊ D niedbałości(a)m (1). ◊ A niedbałości (10). ◊ L niedbałościåch (3).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVIII w.

Znaczenia

Niestaranność, byle jakie wykonywanie obowiązków; niezapobiegliwość, brak troski o coś; lenistwo; brak przeciwdziałania złu, niepodejmowanie w porę środków zaradczych (206)

Niestaranność, byle jakie wykonywanie obowiązków; niezapobiegliwość, brak troski o coś; lenistwo; brak przeciwdziałania złu, niepodejmowanie w porę środków zaradczych; negligentia Mącz, Modrz, JanStat; neglectus Mącz, Modrz; pigritia Mącz, Calep; acedia, incuria, incuriositas, letargus, mollities a. mollitia animi, socordia Mącz; impolitia Calep [w tym czyja (105): pron poss (50), G sb i pron (43), ai poss (12)] (206): Wiele też znamienitich kxiąg popiſał, kthore niedbałoſcią ludzſką poginęły. BielŻyw 58; TV ſye godźi nieco powiedźieć o niedbáłoſći ktora ieſt w wielu Miáſteczkach/ iże Ráyce z Woythem y s Przyſyężniki/ Piſárſkie mieyſce ludźmi ktemu nieſpráwnymi záſadzáią GroicPorz d4v, e, y; RejWiz 11 marg, 193v, Cc7, O márna niedbáłośći/ iákaż to ſlepotá/ Nie kupić zá groſz kłotki/ co by ſtrzegłá złotá. RejZwierz 103, 108v, 109v, 110, 117 [2 r.], 117v, aa2v, bb; Thu ſie naprzód ięło niepoſłuſzeńſtwo y niedbáłość Węgierſka okázować/ ći ktorym thám było roſkazano ábo być ſamym/ ábo uffy ſwe poſłáć nieprzyłożyli ſie pilno ktemu BielKron 306, 67v; 402; KwiatKsiąż L3v; Mącz 73a [2 r.], 188b [2 r.], 229d, 374c; Prot B4v; SienLek Vuu2; RejAp BB8v [2 r.], 37v; RejZwierc Bv, B3, B3v, 34v, 113v [2 r.] (18); RejPosWstaw 41v, [41³]; A ieſli drobnieyſzi vrzędnicy wcżem niedbále ſobie pocżynáli/ tedy ſtárſzi niedbáłość ich ſtrofowáli y napráwiáli. ModrzBaz 83v; ModrzBazBud ¶6v; Sláchtá też wſzytká Ruſka widząc iż ſię im pirwſza niedbáłość znáć byłá dáłá/ niechcieli więcey w domách nieprzyiacielá czekáć StryjKron 752; KochWr 31; Calep 512b; GostGosp 112; SarnStat 235, 285, 905, 931, 1076; SkarKaz 420b.

niedbałość czego [= brak przewidywania czegoś złego, obawy przed czymś] (2): Niedbáłość przygody. RejZwierz 121 [idem] bb.

niedbałość czego [= zaniedbywanie czegoś, nierobienie tego, co trzeba] (2): Niedbáłość ćwicżenia. RejZwierz 115 [idem] bb.

niedbałość około czego [= niedbałe wykonywanie czegoś] (2): Lecż tákowa około gáſzenia ogniá niedbáłość/ znośnieyſzaby byłá w onych kráinách/ gdźie ábo ludźie z kámienia domy buduią/ ábo się pijańſtwem niebáwią. ModrzBaz 35v, 35v.

niedbałość o czym [= zaniedbywanie czegoś] (2): Chryſtus wywodży Pawłowij niedbałoſcz przełożonych y ynych Liudżi o nauce yego. RejKup o5; RejPos 60v.

niedbałość w czym [= dotycząca czegoś] (2): ActReg 113; ieſli [...] w budowániu onégo niedbáłość iáka dopuśći ſie: tedy będźie nam wolno álbo Stároſtom náſzym tákowy moſt nowy zbudowáć SarnStat 1072.

I sg w funkcji okolicznika przyczyny: »niedbałością« (8): BielŻyw 95v; Lżeyſze ieſt przewinienie/ gdy kto wiedząc czyię przyſzłą ſzkodę/ bliźniego od niey nie przeſtrzeże niedbáłoſćią ſwoią GroicPorz mm4; GórnDworz Hb8; HistRzym [89]; SarnStat 571, 788; SkarKazSej 664a, 696b.

W połączeniach szeregowych (6): RejWiz 118; Letargus alias, vetemus civitatem occupavit, Spik zmorził to miáſto/ to yeſt leniſtwá niedbáłości y proznowánia ſie yęło. Mącz 491c, 2a, 491c; RejZwierc 113v; SkarKaz 664a.

W przeciwstawieniach: »niedbałość ... pilność (2), lepsze popatrzenie« (3): Quorum aemulari exoptat negligentiam, potius quam istorum obscuram diligentiam, Których ón dáleko woli niedbáłośći náſliádowáć niżli tych skritich á nieznákomych pilnośći. Mącz 316a; Zaden narod/ żadna hordá/ á ſnadź y Cygáńſka/ nie ieſt w tákiey niedbáłośći/ á ſnadź ieſt w lepſzym opátrzeniu/ niżli ták ſławne á zacne tho páńſtwo náſze. RejZwierc 185v; SkarKazSej 664a.

W charakterystycznych połączeniach: jawna niedbałość, marna, opowiedziana, świadoma, wielka (3); niedbałość w budowaniu, ćwiczenia (2), około gaszenia ognia (2), o nauce, około pisarzow, przygody (2), o winnicy; niedbałość autorow, chłopa, ludzi (ludzka) (5), pasterza (2), podwojewodzego, potomków, przełożonych (2), rodzicow (2), Rzeczypospolitej, służebników; wina niedbałości (2), zawstydzenie; niedbałości jąć się, naśladować; karać z niedbałości; dziwować się niedbałości; niedbałość łajać, naprawiać, odnieść, przywłaszczać, strofować, widzieć (2), winić; o niedbałość używać prawa, winować; przyść w niedbałość, wieść (przywodzić, zawodzić) (4); za niedbałość karać (2); niedbałością dopuścić (2), nie przestrzec, obalać się, poginąć (2), tracić, zelżyć się; być w niedbałości, mieszkać, stać.

Wyrażenia: »nikczemna niedbałość« (1): Aby ći [...] Narod ſwoy y ięzyk zdobili/ á s tego mnimánia nikcżemney niedbáłośći/ v poſtronnych ſie ludzi wywodzili. RejWiz A5.

»opatrzna, porządna niedbałość« = niedbanie o sprawy państwa (3:2): Iákoż ſie iáwnie náſłuchawamy [..,] rozlicżnych poſmieſzkow/ kthore po ſtronach rozlicżnych poháńcy iáwnie o nas miedzy ſobą miewáią/ y o tych ſpráwach á o tych porządnych niedbáłoſciach náſzych. RejZwierc 185v; A by nie Pan Bog ſtrzegł z miłoſierdzia ſwego/ á czo wiedzieć nacżby nam iuż dawno wyſzły thy opáthrzne niedbáłośći náſze. RejZwierc 186, 182, 186v żp, 191v żp.

Szeregi: »niedbałość i głupstwo« (1): Dźiś ludźie młodźi gárdzą ſtáremi/ nievmieiętni vczonemi. iedni ſobie dufáią/ drudzy ſię wſtydzą/ drudzy w niedbáłośći y głupſtwie czás prozno trawią. SkarKaz 580b.

»gnuśność, (a) niedbałość« (2): Nie groſzći thu krzyw/ ále gnuſność á niedbáłość leniwego chłopá. RejZwierc 107v; Calep 804b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 2 r.]

»niedbałość, (a) leniwość« [szyk 1:1] (2): Iż dziwuie ſie Alexánder twoiey niedbáłośći á leniwośći/ iż ſie ku walce nie rychło gotuieſz BielKron 125; Mącz 65b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»niedbałość a puszczenie na szrot« (1): kiedy ſie pan niedbáłoſczią ſwoią/ á puſzcżeniem wſzytkiego ná ſzrot v nich [poddanych] zelży/ iż go ſobie zá nicz mieć pocżną. GórnDworz Hh8.

Wyrażenia przyimkowe w znaczeniu ‘z powodu niedbałości’: »dla niedbałości« (3): BielKron 81v, 199v, 224v, 326v; Caussae indormire, Rzecz ſwoyę przeſpáć/ to yeſt/ Omieſzkáć dla niedbáłośći. Mącz [95]a; BielRozm 7.

~ dla niedbałości czego [= z powodu zaniedbania czegoś, niezrobienia tego, co trzeba] (1): iáki gniew bogowie przepuśćili ná Tulluſá y ná Rzecżpoſpolitą dla niedbáłośći poſług ich BielKron 102.

Szereg: »dla niedbáłości a lekko kładzienia« (1): cżás iuż przyſzedł/ áby ſwoię zapłátę wźiął zá ſwe vcżynki/ ktory nam dla náſzey niedbáłośći á lekko kłádzienia wiele złego podziáłał BielKron 246v. ~

»z niedbałości« (1): Nie miey zá złe/ proſzę cie/ gdyż z niewiádomośći/ To ſie sſtáło/ á wierz mi/ że nie z niedbáłośći. RejZwierz 93.

»prze(z) niedbałość« = per negligentiam Modrz, JanStat (34): RejKup bb6; OrzRozm C2; BielKron 121v, 178, 187, 204, 258v (10); OrzQuin Zv; SienLek 195; RejPos 124; BielSat N4v; RejZwierc 41, 172, 249; BielSpr c, 5v, 11, 57, 76; MycPrz II C2; A ty/ o Krolu/ to cżynić maſz: [...] áby/ ieſliby co prze twą niedbáłość/ przećiwko Bogu y przećiwko ludziom zbroiono/ niepowſtáłá iáka ſroga burzá ModrzBaz 109; StryjKron 657; BielSjem 5, 11; SarnStat 235, 286.

~ prze niedbałość czego [= z powodu zaniedbywania czegoś, nierobienia tego, co trzeba] (1): A prze tę złą á niepobożną ſpráwę/ á prze tę marną niedbáłość záburzoney winnicżki tey/ [...] iákoż iey nie ma rozgrodzić? RejZwierc [193].

W przeciwstawieniu: »w dobrej sprawie ... prze niedbałość« (1): Snadźby ſie w dobrey ſpráwie/ ze Lwy mogli łámáć/ A prze niedbáłość muſzą/ będąc zdrowi chrámáć. RejZwierz 108v.

W charakterystycznych połączeniach: prze(z) marną niedbałość; prze(z) niedbałość arcybiskupa, krola (krolewską) (3), ludzką, panow (2), papieską, podwojewodzego, starszych (3); przez niedbalość chramać, czynszu nie dać, krola stracić, we krwi pływać, opuszczać (opuścić, upuszczać, opuszczon) (5), osychać, poniechać ćwiczenia, stracić ziemię, upaść (2), wciągnąć [= wejść] do krain, (miasto) wziąć (pobrać) (4), wyjść z ćwiczenia, zaginąć, zaplugawić.

Szeregi: »prze niedbałość albo niepamięć« (1): A ták roku cżekáć długo y przykro/ co prze niedbáłóść álbo niepámięć opuśćiſz. GostGosp 84.

»prze złą sprawę a prze niedbałość« (1): RejZwierc [193] cf prze niedbałość czego. ~

»za niedbałością« (8): KromRozm III Q3v; WujJud A8; BudNT przedm c7; ModrzBaz [16]v; wiele Moſkiewſki wołośći Litewſkich ná ten czás poſiadł/ zá niedbáłością Alexandrową. StryjKron 687.

~ Szeregi: »za niedbałością i (albo) niepilnością« = incuria et negligentia JanStat (2): zá niedbáłośćią y niepilnośćią Sędzi [Iudicum incuria JanStat 650] częſtokroć ſie tráfia/ iż ſkazánia przećiwko Práwu y zwyczáiowi bywáią czynioné przez nie SarnStat 807 [idem] 810.

»za niedbałością a prożnowaniem« (1): też y ći kthorzy będąc kápłanmi/ kápłáńſtwá ſwego nye przyſtrzegáyą/ zá nyedbáłoſcyą á proznowányem ſwoim vtrácą práwá á dobra kápłáńſtwá ſwego. GliczKsiąż O5v. ~

»w niedbałości« (1): iużli wſzythko opuśćić? gdyż ſie ták ſwiát opuśćił w niedbáłoſciach ſwoich RejZwierc 198.

W przen (1): trzebá żebyſmy z ták twárdego y dawnego ſnu niedbáłośći náſzey ocknęli VotSzl Bv.

a. Robienie czegoś jakby od niechcenia (9):

niedbałość w czym (1): Ale ieſt ich wiele [...]/ ktorzi z málucżkiey rzecży łácno biorą wielkie obrażenia. [...] z niedbáłośći ábo w zdeymowániu cżapki/ ábo w rozmowie/ ábo w dawániu ręki. ModrzBaz 66.

Szereg: »niedbałość abo ni zacz mienie« (2): ktokolwiek tey niedbáłośći ábo nizacżmienia/ nie po przęckę vżywa/ hnet ná drugą á przećiwną/ ſtronę/ przełáduie. GórnDworz E8, E7.

b. Nietroszczenie się o sprawy wiary, brak gorliwości religijnej; ignorantia PolAnt (41): proſtem á czyſtem ſercem przebywałem przed oblicznoſćią iego pilnie ſtrzegąc/ ábych go iáką niedbáłoſćią/ niwczem nieobráził. RejPs 25; Poſel iuż ſprawiwſy wſzytko dzywie ſię Liudzkim nledbaloſcziam. RejKup c8v; LubPs F4v; RejWiz 76; RejPos 61v, 67 [2 r.], 180, 232, 262v (9); RejZwierc 259v.

niedbałość czego [= nieposłuszeństwo, obojętność wobec czegoś] (3): Ewányelia [...] Przećiwko niedbáłośći ſławy Páńſkiey. RejPos [203], 336v; RejZwierc 260.

niedbałość czego [= brak przewidywania czegoś złego, brak obawy] (1): Ewányelia [...] Przećiwko ſrogiey niedbáłośći grzechu. RejPos 307.

niedbałość na kogo (1): A coż tho zá opoká ich? Nicći iedno zátwárdzenie ich/ á niedbáłóść ich ná Páná Bogá ſwego. RejZwierc 257.

niedbałość na co [= nieposłuszeństwo wobec czegoś] (1): zá tę wielką niewdzięcżność ich vpor á niedbáłóść ná ſłowo boże/ przydzye ná nie cżáſzu ſwego wielka plagá BielKron 201.

niedbałość o co [= nieposłuszeństwo wobec czegoś] (1): iáko ieſt cięſzki grzech przed Pánem niedbáłóść o ſwięthą náukę yego. LubPs bb2v marg.

niedbałość o czym [= niewiara w coś] (1): Czo zá niedbáłość ieſt w nyewyernych o opátrznośći Bożey. LubPs aa marg.

W połączeniach szeregowych (4): Przyimi Boże tę niepomázáną offiárę [...] zá niezlitzone grzechy/ y zgorſzenia/ y niedbáłośći moie KrowObr 169v, 183v, 188; GrabowSet N.

W porównaniu (1): Słuchayże ty záſię niedbálcże/ á co iáko ſwiniá we błocie leżyſz w niedbáłoſciach ſwoich RejAp 178v.

W charakterystycznych połączeniach: ludzka niedbałość (2), nędzna, sprosna, sroga (3); niedbałość głosu, grzechu, o naukę, o opatrzności Bożej, Pana Boga, sławy, na słowo Boże, upominania, wiary; grzech niedbałości; przestrzegać z niedbałości (2); dziwić się niedbałościam; obaczać niedbałośći wspominać; obiecać za niedbałość, ofiara (3), płakać, zaślepić (zaślepiony) (3); niedbałością obrazić; leżeć w niedbałośći (2), omieszkać się.

Szeregi: »grzechy i niedbałości« (1): nie karz mię według grzechów y niedbáłośći moich [ob peccata mea et ignorantias meas] BibRadz Tob 3/3. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.]

»niedbałości i nieprawości« (1): żebym [...] płákáć mogł zá wſzyſtkie niedbáłośći y niepráwośći moie. LatHar 154.

Wyrażenia przyimkowe w znaczeniu ‘z powodu niedbałości’: »z niedbałości« (1): przetoż ku inſzym ſpoſobom przyſzli poſtow z niedbáłośći y z niewiádomośći. WujJudConf 193v.

»prze(z) niedbałość« (7): O nędzniku radbyś pothym otworzył/ ále nie będzie wcżás/ gdy vpłoſzyſz przez niedbáłość ſwą ták wdzięcżnego goſciá od ſiebie. RejAp 11v; RejPos 54, 186, 342v.

~ prze niedbałość czego [= z powodu zaniedbywania czegoś] (1): iáko krolom Zydowſkim po Dawidzie y Sálámonie rzecży przećiwne cżęſto ſie przygadzáły prze niedbáłość á omięſzkánie chwały Bogá żywego BielKron 265v.

Szeregi: »prze niedbałość a bezpieczeństwo« (1): A ieſzcże chczącz nas [...] przeſtrzedz/ áby nas nie potráćił prze iáką niedbáłóść á beſpiecżeńſtwo náſze/ dołożyć tego racżył/ [...] ábychmy też ſámi przez ſię prośili RejPos 133.

»prze niedbałość a omięszkanie« (1): BielKron 265v cf prze niedbałość czego.

»prze niedbałość albo niepilność« (1): ále owſzem oſtrzegáiąc tego/ ábychmy tego prze iáką niedbáłość álbo niepilność ſwą vżyć nie mieli/ ieſzcżeſz nas ſam vpomina RejPos 131v. ~

»za niedbałością« (1): Wenus ſmutna vboga tá podięłá rękę/ [...] Powiedáiąc że wſzytko zá iey niedbáłoſcią/ Ták ſie ſwiát dziwnie broi á bawi ſie złoſcią. RejWiz 33v.

»w niedbałości« (1): A co tego poſpolſtwá/ co w ſwey niedbáłośći/ Zániechawſzy ſwey cnoty/ vdáli ſie w złośći. RejWiz 163v.

W przen (2): Bom widzyał od początku záwżdy tego wiele/ Iż ſie tám rozſzyrzyło ono márne zyele/ Niedbáłość á ſwawola ktore cnotę głuſzy RejWiz 47; A tu napirwey maſz obacżáć [...] głuchość á niedbáłość vſzu ſwoich RejPos 207.

c. Lekceważenie; wzgarda, brak szacunku; securitas Mącz (10): [język slowieński] w niedbałoſć ludzką przyſzedł/ á ſnadz przez obczy narod mało w nie vpadek. FalZiołUng V 119; Mącz 73a; Pámiętayćie iſz ieſli śię inácżey przećiwko tey Pánnie [Annie Jagiellonce] [...] niedbáłośćią/ y niewdźięcżnośćią záchowaćie/ że Bog mocni ieſt mśćićiel BiałKaz M3v.

niedbałość czego (2): Przycżyny niedbáłośći dobrodzieyſtwá. RejZwierc Bv [idem] 100.

niedbałość okolo kogo (1): Vpominánie s ſtrony niedbáłoſći około piſárzow. XVII. [Cf PIſarz kthoryby nápiſał nieſłuſzny Zapis [...]/ rękę tráći/ ktorą go nápiſał: [...] Wſzákże w Práwie Sáſkim [...] o iáwnych Piſárzoch y ich piſániu nie ieſt ták pilne ſtáránie y doglądánie: Abowiem wſzelkie ich piſánia bywáią vmocnione y potwierdzone Pieczęćią Mieyſką s. d4v (XVII)] GroicPorz nnv.

niedbałość na co [= nieposłuszeństwo wobec czegoś] (1): Bacżąc Włádziſław Loktek Miſtrzá Pruſkiego niedbáłość ná klątwę/ [...] wypráwił ſie do Chełmieńſkiey źiemie BielKron 371.

niedbałość o kogo, o co (2): Wierz mi że wnet przypádną nieproſzeni goście/ Tępość/ zła myſl/ niedbáłość o ludzi o Bogá/ Ani o żadną cnotę RejWiz 190; RejPos 232.

W charakterystycznych połączeniach: niedbałość ludzka, mistrza; niedbałość o Boga, o cnotę, dobrodziejstwa (2), na klątwę, o ludzi, około pisarzow; przyczyna niedbałości (2); w niedbałość przyść (przychodzić) (2); niedbałością zachować się.

Szereg: »niedbałość i wzgarda; z niedbałością wzgardzenie« (1;1): Tako y pod cżaſem zaczna rzecż gdy w poſpolitoſć przidzie: wniedbałoſć przichodzi y ku wzgardze. FalZiołUng V 119; RejJóz K5.

W przen (1): Prawie mi z niedbałoſcią wzgardzenie vroſzło RejJóz K5.

Synonimy cf NIEDBALSTWO.

Cf DBAŁOŚĆ, NIEDBALSTWO, NIEDBANIE