Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: NIEWIDOMOŚĆ

Następne hasło: [NIEWIDZENIE] »

NIEWIDOMY (251) ai

W pisowni łącznej (227), w rozłącznej (24).

e jasne; -ó- (7), -o- (6); -o- Mącz (2), KochJez, KochBr; -ó- : -o- OrzQuin (2:1), BiałKat (5:1).

Fleksja

sg
m	N	niewidómy	f	N	niewidómå	n	N	niewidómé
	G	niewidómégo		G	niewidóméj		G	niewidómégo
	D	niewidóm(e)mu		D	niewidóm(e)j		D	niewidóm(e)mu
	A	niewidómy, niewidómego		A	niewidómą		A	niewidóm(e)
	I	niewidómym, niewidómem		I			I	niewidómym
	L	niewidómym		L	niewidóm(e)j		L	niewidómym
	V	niewidómy		V			V

pl
N	m pers	niewidómi
N	subst	niewidómé
G		niewidómych
D		niewidómym, niewidóm(e)m
A	m pers	niewidóm(e)
A	subst	niewidómé
I	m	niewidóm(e)mi
	f	niewidómymi
	n	niewidóm(e)mi
L		niewidómych

sg m N niewidómy (30). ◊ G niewidómégo (10); -égo (2), -(e)go (8). ◊ D niewidóm(e)mu (5); -ęmu (1), -(e)mu (4). ◊ A niewidómy (4), niewidómego (4); -ego (3), -(e)go (1). ◊ I niewidómym (20), niewidómem (3); -ym : -em MurzNT (1:3). ◊ L niewidómym (7). ◊ V niewidómy (3). ◊ f N niewidómå (8). ◊ G niewidóméj (23); -éj (5), -(e)j (18). ◊ D niewidóm(e)j (2). ◊ A niewidómą (9). ◊ L niewidóm(e)j (3). ◊ n N niewidómé (8); -é (2), -(e) (6), ◊ G niewidómégo (6); -égo (1), -(e)go (5). ◊ D niewidóm(e)mu (2). ◊ A niewidóm(e) (10). ◊ I niewidómym (2). ◊ L niewidómym (1). ◊ pl N m pers niewidómi (6). subst niewidómé (22); -é (1), -(e) (21). ◊ G niewidómych (34). ◊ D niewidómym (4), niewidóm(e)m (1) RejPs. ◊ A m pers niewidóm(e) (2). subst niewidómé (14); -é (1), -(e) (13). ◊ I m niewidóm(e)mi (5). f niewidómymi (1). n niewidóm(e)mi (1). ◊ L niewidómych (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Nieuchwytny wzrokiem; niewidzialny (229)
2. Taki, który nie widzi, ślepy, niewidzący (17)
- a. W funkcji rzeczownika (10)
3. Ciemny, mroczny, bez światła (5)

1. Nieuchwytny wzrokiem; niewidzialny; invisibilis Vulg, Mącz, PolAnt, Cn; invisus Vulg, Cn; incorporeus Mącz (229): y pytali go przecż by też z ſobą ſkarbow nie nabrał iako ony, odpowiedział, wſzitkie ſwe dobre rzecży s ſobą noſzę, noſił ie iſcie w pierſiach ſwoich nie widome. BielŻyw 15; Ze grzechy bywaią ſgladzony Ziego Laſki niewidomey. RejKup Nv; Przydz niewidomy poſwięćićielu wſzechmogący wietzny Boże/ y przeżegnay tę offiárę imieniu twemu nágotowáną. KrowObr 170; Gdyż y widome rzecży s cżaſem nam wzrok mylą/ Nie dziw iż niewidome drugdy nas náchylą. RejWiz 112, 115, 118; áléć ia pożywam pokármu niewidome^go/ y napoiu ktory od ludzi widzian być nie może. Leop Tob 12/19; Mądrość zátáiana á ſkarb niewidomy/ y co żá pożytek w obu? Leop Eccli 20/32, Eccli 41/17, Hebr 11/1; Incorporeus Niewidomy / pod ſmisł nieprzypádáyący. Mącz 66b; Invisibilis, Niewidomy/ co nie może być widziano. Mącz 494c, 363c [2 r.]; SienLek 28; RejAp 118, 159, 185v; słudzy wiátrowie ią [łódź] wodzą/ nie widomi przy niey chodzą. HistRzym 24, 24; ále ten Pan niewidomym kroleſtwem/ á niewidomemi dobrodzyeyſtwy opátruie wierne ſwoie RejPos 82v, A4, A4v; bo ieſt niewidómégo Páná Bogá wyobráżeniem. BiałKat b2v, b2v [2 r.]; GrzegŚm 14; Ieden też ieſt Kośćiołá tego ſprawcá y rządźcá: Niewidomy Pan Chriſtus/ kthorego Oćiec wiecżny dał głową nád wſzyſtkim Kośćiołem KuczbKat 75; RejZwierc 173v, 197, 197v, 200v; WujJud 139 marg, Mm4, Mm5; A cżemuſz go Apoſtoł Páweł názywa obrázem Bogá niewidomego [errata zmienia: niewidziánego] CzechRozm 37; SkarJedn 13, d6v; A niewidomé ſumnięnia ſzczypánié Budźiło we mnie iáwné narzekánié. KochPs 44; Gniéw páńſki ná nie przyſzedł/ przyſzło vdręczenié/ Y ćięſzkié nie widomych ſzátánów trapienié. KochPs 117; Ná niebie nie iedno niebo/ ále wiele ich tám nam ieſzcże niewidomych/ okrom tego ná ktore pátrzem/ vcżynił SkarŻyw 258; Pátrzył ten iáko mowi Apoſtoł/ ná rzecży niewidome/ iáko ná ty ktore okiem widział SkarŻyw 478, 21, 260, 301 [3 r.], 456; KochJez A3v; KochEpit A2v; GórnRozm H3; BOże/ ktoryś ieſt páſterzem y rządźcą (niewidomym) wſzytkich wiernych/ rácż miłośćiwie weyźrzeć ná ſługę twego LatHar 625, 89, 380; WujNT 443; Iáko duſze náſze niewidome ſą/ ták też niewidomy y duchowny pokarm máią. SkarKaz 159b; Niewidomy pokarm/ ma też odmiánę niewidomą. SkarKaz 159b marg; A choćiaż ſą rzeczy niewidome y prędko ſię drugdy ná ſercu ludzkim sſtáią: iednák dźiwow y wielkich ſpraw Bozkich ſą pełne (marg) Vſpráwiedliwienie grzeſznego cudowna rzecz. (–) SkarKaz 347a; teraz dał nam w Duchu niewidome przez chrzeſt ſwoy odrodzenie SkarKaz 488b, 206a, 207a, 487b, Oooo3a; Zycży ſobie Gygeſá onego pierśćieniá: Zeby ſam nie widomy/ wſzytkich widźiał z ćienia. KlonWor 2.

niewidomy od kogo (1): [ciało Chrystusowe] niewidomé dwa kroć od Zydów było BiałKat 328v.

niewidomy w czym (1): y niewidomy w Boſtwie/ ſtał ſię w ciele widomym/ y z ludzmi iako práwy cżłowiek towárżyſkie przemieſzkał. SkarŻyw 1.

W połączeniach szeregowych (9): bog nye ogarnyony nyeuydomy any dotykany ſtąpycz myal wzyuoth yey PatKaz II 43v; A Krolowi wiekow nieſmiertelnemu/ niewidomemu ſámemu Bogu cżeść y chwałá ná wieki wiekow. Leop 1.Tim 1/17; BibRadz 1.Tim 1/17; GrzegŚm 67; WujJud 70; ktora [nadzieja nasza] ſie opiera o rzecży niewidome/ duchowne y nápotym przyſzłe CzechRozm 264v, 263v; Mátká ſię iego Duchem Świętym nápełnia/ y iáko prorokini rzeczy niewidome widźi/ táiemne poznawa/ y przyſzłe przepowiada. SkarKaz 576a, 82a.

W przeciwstawieniach: »widomy (68), (po)zwierzchni (5), cielesny (2), dotkniony, prawdziwy, świecki, którego widzimy, żywiący ... niewidomy« (80): Cemu z cżłowieka para wychodzi widoma gdyż tam wchodzi wiatr nie widomy. GlabGad C7v; Atak chrzeſt ſwięty / ieſtci znak widomy/ niewidomei łaſki bożei SeklWyzn d3v; SeklKat T4, T4v, V3; KrowObr 46, 47, 47v; Wiárą rozumiemy że ſpráwione ſą wieki ſlowem Bożym: áby ſie z rzecży niewidomych ſtały widome [ut ex invisibilibus visibilia fierent]. Leop Hebr 11/3; BibRadz I 298d marg, 2.Cor 4/18 [2 r.]; Oto cżárcie będzieſz podeptan/ bo ſłowo niewidome będzye dotkniono. BielKron 132v; OrzQuin N2v, T3v, T4; mowią/ że Syn Boży tylko ſam był widomy/ á Ociec niewidomy SarnUzn G7v; RejAp 161v; iż troiáka piękność ieſt ná ſwiecie/ á wſzytká z dobroći Boſkiey płynie: iedná rzecży widomych/ ktorą ocżymá vznawamy: á dwie niewidomych/ s ktorych iedney vſzymá/ á drugiey myſlą dochodzimy. GórnDworz L1, M6v, Bb7v, Mm5v; iż on Krolem był nie tego widomego kroleſtwá ſwiáthá tego/ ále tákim krolem/ iż nie widome á żadnym rozumem nie pośćignione záwżdy były dziwne ſpráwy iego. RejPos 316v, 16v, 87v, 88v, 90, 326; RejPosWiecz² 95v; Tákże my też o tym ſákrámencie wiecżerzey Páńſkiey mamy rozumieć/ iż ciáłu bywa pokarm dawan widomy/ á duſzá pośilenie bierze wiárą przez ſłowo Boże nie widome/ zá ſpráwą Duchá s. RejPosWiecz³ 97v, 99; BiałKat 36, 216, 263v, 338v; GrzegŚm 20; RejZwierc 1v, 94, 196v, 197 [2 r.], 197v [2 r.], 198, 199v; WujJud 70, 160, 160v, 206v, 256v; BudNT Hebr 11/8[3]; iż my ktorzy wierzymy ſłowu BOżemu y dla niego co ćierpiemy/ cżynimy to z nádźiei/ nie oglądáiąc ſie ná te rzecży ktorebyſmy widźieli/ ále ná niewidome CzechRozm 263v, 263v [2 r.], 264; Chryſtus iáko Princypał niewidomy/ á Piotr iáko ſprawcá widomy. SkarJedn 73, A7v, 12, 14, 42, 44 (13); SkarŻyw A4, 1, 15, 92, 301, 374; KochBr 150; ReszList 146; iż te ſłowá rozumieią ſię właſnie o krzćie świętym/ który złożony ieſt z widomego elementu wody/ á z niewidomey mocy Duchá S. WujNT 313; ále ludźie poczęli Bogá znáć od widomego człowieczeńſtwá: á po nim do niewidomego boſtwá przywodzili ſię. SkarKaz 487b, 243b, 487a.

W porównaniach (3): Bo gdy będzieſz raczył nieynáczey iedno iáko ćień mogę zniknąć zręku ich/ albo iako iáka mucha wylećieć niewidomy zewſſytkich możnoſći ich RejPs 164; Piſmá świętego wykład bierząc od ſtárſzych ſwoich/ y ſzukáią wnim duchownego rozumienia y táiemnic zákrytych, ták trzymáiąc iſz literá y zwierzchne piſmo ieſt iáko ćiáło: á zatáione iego roznmienie ieſt iáko duſzá niewidoma. SkarŻyw 363; SkarKaz 160a.

W charakterystycznych połączeniach: niewidoma(-y, -e, -i) bitwa, Bostwo (3), Ciało (Pańskie, obecność Ciała) (8), człowiek (ludzie) (3), dary, dobra (2), dobrodziejstwa (4), dusza (5), głowa [Kościoła] (2), Kościoł (4), krolestwo (boże) (3), kstałt, łaska (boża, Ducha św.) (16), odmiana, odrodzenie, ogień, ołtarz, Pan i sprawca, (Pan) Bog (10), (Pan, Pasterz) (Jezus) Chrystus (5), pasterz (i rządźca) (2), pociecha, pokarm (3), pryncypał, raj, rzeczy (39), skarb (2), Słowo (boże) (4), sprawy (2), stroż (= Anioł Stroż), stworzenie, szatan, wiatr, wizerunk światła, władza; ziemie.

Zwroty: »być, stać się niewidomy(m)« [szyk zmienny] (4:1): SarnUzn 67v; Iáko ſie Pan okázował/ chocyay był niewidomy. RejPos 294 marg; Z ktorey przycżyny bywa kośćioł Boży názwan niewidźialnym/ nie iżby ludźie niewidomi być mieli/ z ktorych kośćioł bywa zbieran WujJudConf 138v; BudNT przedm cv; Bo nie doświadcżoná rzecż ieſt/ áby Pan Chryſtus potym/ gdy ſię nam ſtał niewidomym/ wiáry kogo/ bez widomego kápłaná y poſłáńcá ſwe^go vcżyć miał. SkarJedn 44.

»zniknąć niewidomy« = zniknąć niespostrzeżenie, w sposób niezauważalny (1): Zniknąłem niewidomy gdy przyſzłá potrzebá/ Choćiam hoynie vżywał Krolewſkiego chlebá. Prot A3v.

Wyrażenia: »duch (a. Duch św.) niewidomy« [szyk 4:1] (5): przy iego [Chrystusa] śmierći [...] y wiele dziwow będzye/ duchowie niewidomi będą drżeć/ á piekło będzye złupiono BielKron 19; RejAp 175; á Duch ſwięty niewidomy podawa ono niewidome ciáło Páńſkie ktore ſiedzi ná práwicy Bogá Oyczá niebieſkiego wierney á niewidomey duſzy oney RejZwierc 197v, 197v; SkarKaz 206a.

»istności niewidome« (3): Iſtnośći niewidome iáko mocz máią. RejWiz 112v marg, 112v, Cc6.

»jad niewidomy« (1): Y páná w ręku pełna czáſzá ſtoi Przykrégo moſzczu: tym złé ludźi poi/ Leiąc im drożdże/ y iad niewidomy W gardziel łakomy. KochPs 112.

»materyja niewidoma« (1): Boć niebyłá ták niemożna wſſechmocna ręká twoiá/ ktora ſtworzyłá okrąg źiemie z máteryey niewidomey [ex materia invisa] Leop Sap 11/18.

»niewidoma obliczność [czyja]« (2): mamy obacżáć/ niewidomą oblicżność Páná ſwego/ przy káżdey ſpráwie ſwiętey iego/ ták iáko ten Prorok ſwięty powieda: Iż thuż ieſt miedzy wámi/ chociay go nie widzicie RejPos 14v, 200v.

»niewidomym obyczajem« [szyk 6:4] (10): Yeſt známi: Ale duchownym/ á nyewidomym obyczáyem. KromRozm III M2; RejPosWiecz³ [97]; BiałKat 330v, 343v; Acż nie ieſt ná źiemi ćieleſnym onym á widomym obycżáiem/ [...] ále obycżáiem dziwnym/ niedośćigłym/ á niewidomym. WujJud 70, 180, 231v, 251v; KarnNap B; WujNT 766.

»ofiara niewidoma« (1): któréy Ofiáry niewidoméy/ znák tá Ofiárá widoma y vſtáwiczna ieſt OrzQuin N2v.

»przed tym niewidomy« (1): A nie doſyć ná tym ábyś ſie tám iechał dziwowáć wyſtáwionym páłacom/ álbo przed tym niewidomym kſtałtom/ ále ſie przypátruy ludziom y ich kſtałtom á obycżáiom/ [...] s ktorychbyś miał ſłuſzne przykłády bráć RejZwierc 23v.

»przypadki niewidome« [szyk 1:1] (2): RejWiz Cc8v; Gdyż cie cżłowiek cżáſem od widomych przypadkow rátowáć może/ ále od niewidomych á od przypádłych żaden iny iedno Bog twoy á Pan twoy. RejZwierc 199v.

Szeregi: »duchowny, (i, a) niewidomy« [szyk 6:3] (9): KromRozm II i; KromRozm III M2; RejAp 188; zá ſpráwą Duchá s. przez wiárę/ duchwnym [!] á niewidomym obycżáiem/ złącżamy ſie s pánem Kriſtuſem/ á on z námi. RejPosWiecz³ [97]; WujJud 252v; SkarŻyw 301; ReszList 146; Iáko duſze náſze niewidome ſą/ ták też niewidomy y duchowny pokarm máią. SkarKaz 159b, 82b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»dziwny a niewidomy« [szyk 1:1] (2): A ták dla tego ie był Ian s. wypráwił/ áby byli przez Duchá s. wzruſzeni/ á poználi to dziwne á niewidome kroleſtwo Páná tego. RejPos 9v; SkarŻyw 261. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»niewidomy i sakramentalny« (1): tylko że tu [Krew Chrystusa] iuż nie onym widomym y krwáwem obycżáiem/ ále niewidomy^m y Sákrámentálnym pod oſobámi chlebá y winá ofiárowana bywa. WujJud 231v.

»tajny (a. tajemny), (a) niewidomy« (2): RejAp 161v; A ieſli pogáńſtwu ktore do niego przyſtáć y w nim zbáwienie ſwe otrzymáć niechce/ táyny kośćioł Boży nie ieſt: dáleko więcey Chrześćiáninowi niewidomym być nie może. SkarJedn 13. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»(tak) widomy i (jako (i)) niewidomy« (34): BierRaj 16; także mnie racży wybawić od wſzythkich ſidł nieprzijacielow mogich/ widomych y niewidomych TarDuch D6, D2v, D5v; WróbŻołt 06, oo4; RejPs 27; SeklWyzn B; SeklKat O2v; KromRozm II o4v; SienLek 28 [2 r.]; RejAp 102v; RejPos 150v, 271; á ći trzey ieden Bóg/ który ſtworzył niebo y źiemię/ rzeczy widome y niewidómé z niczego BiałKat 11, c; Dobrodzieyſtwá widome y niewidome. RejZwierc 94 marg, Aaa3v; WujJud 25; BiałKaz E3v; CzechRozm 3v, 37; y słowo iſtotne ktore było ná pocżątku v Bogá/ y bez pocżątku ieſt y bez końcá/ przez ktore wſzytko ſię ſtáło widome y niewidome. SkarJedn 282; O Troyco święta/ rácż mię wyſłucháć y obronić/ [...] y od nieprzyiaćioł widomych y niewidomych. LatHar 17, 44, 90, 225, 267, 291; WujNT 398, 694; SkarKaz 276a, 486a. [Ponadto w przeciwstawieniach 68 r.]

»(we)wnętrzny i (a) niewidomy« (2): Ktemu że to wſzyſtko ma co práwy Sákráment mieć ma/ to ieſt pozwirzchne známię włożenia rąk/ y we wnętrzną á niewidomą łáſkę WujJud 160v; SkarKaz 206a.

»zakryty a niewidomy« (1): PAmiętay miły panie iako było zakryte a niewidome ſwięte boſtwo twoie RejPs 144v.

»niewidomy a żywiący w Chrystusie« = zmarły (1): Gdyć ná przykłádnych żywych páſterzách zeydzie/ do tychże ſie ácż iuż niewidomych á żywiących w Chryſtuſie vćiekay/ ták iáko ná żywe pátrz SkarŻyw A4.

2. Taki, który nie widzi, ślepy, niewidzący; caecus PolAnt, Calep, Cn (17): Nieuwierzyli tedy żydowie o nim/ że by niewidomem był a przeirzáł MurzNT Ioann 9/18, Ioann 9/13; Y dowiedział ſię iſz powinna iego/ wdowá Bártholomea/ iuſz lat dziewięćdzieſiąt máiąca: niewidoma/ y ná nogi vłomna/ niemiałá do posługi ſwey nikogoſz pilnego SkarŻyw 461; Calep 146b.

Wyrażenia: »oko niewidome« (1): Po wzroku Pánie/ po wzroku ſtyſkuię/ Iżeś wſzechmocny/ przeto vśiłuię/ Byś mi ocżyśćił oko niewidome GrabowSet N4.

»prawie [= niemal] niewidomy« (1): [ten proch] Ludziom iuż prawie niewidomym, zprzycżyny złych wilkoſci y z ſtaroſci/ ieſt barzo pomoczny. FalZioł V 90v.

Szereg: »niewidomy i zdradny« (1): Lęcz [!] oná niewidoma y zdrádna Bogini/ Ktora więc złemu dobrze/ złe dobremu cżyni. Iákieś ná mię Stoiki ćicho nápráwiáłá Prot A3v.

a. W funkcji rzeczownika (10): Abowiem ći to ieſt on pan ktory mſći krzywdy niewinnego/ wyzwáláiąc go zwięzienia y zinnych vćiſkow dáiąc pokármy łácznącem wzroki niewydomem chromem ſluſſne chodzenie y wielkie ine roſliczne łáſki okázuye nád wiernemi ſwemi. RejPs 215v; MurzNT Mar 8/22, 23, 10/49, 51, Luc 7/22 (8); A przeto weſzli w rádę; Powiedźiał te ſłowá Chromy niewidomemu: [...] Náżycż ty mnie zdrowych nog: ia náżycżę tobie Ocżu miáſto pochodnie KlonWor 51.

3. Ciemny, mroczny, bez światła (5): Obscurus et tenebricosus locus, Ciemne niewidome mieyſce. Mącz 446a.

Wyrażenia: »ćmy niewidome« (1): Odſtrychnąłeś odemnie krewné/ y znáiomé/ Wſzytkich okryły ćmy niewidomé. KochPs 132.

»niewidoma noc« [szyk 1:1] (2): A to gdy vźrzyſz ſłońce/ mieſiąc/ gwiazdy ánoć ſwiecą/ áno cie ſłończe ogrzewa/ áno cie mieſiąc w niewidomey nocy prowádzi/ co inſzego cżynić maſz/ iedno s tego dáwáć cżeść á chwałę Pánu Bogu ſwemu. RejAp 54; KochTr 22.

»niewidoma ziemia« (1): Oto zły człowiek trapi moię duſzę/ A ia w iáſkiniách ślepych mieſzkáć muſzę/ Swiátłá nie znáiąc: rowien vmárłemu Pod niewidomą źięmię włożonemu. KochPs 207.

Synonimy: 1. skryty, zatajony; 2. ślepy; 3. ciemny, mroczny.

Cf NIEWIDNY, NIEWIDOCZNY, NIEWIDZIALNY, WIDOMY