Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: OBCIĄŻYCIEL

Następne hasło: OBCIĄŻYĆ SIĘ »

OBCIĄŻYĆ (43) vb pf

o jasne.

W inf: obciążyć (7), obciężyć (2); obciążyć Calag, SkarŻyw, WyprPl, SarnStat; obciężyć Calep; obciążyć : obciężyć Mącz (3:1). ◊ W pozostałych formach: obciąż- (32), obcięż- (1) KochTarn, obci(o)ż- (1).

Fleksja

inf	obciążyć, obciężyć

praet
	sg		pl
1	m	obciążyłem, -m obciążył	m pers
2	m	-eś obciążył	m pers
3	m	obciążył	m pers	obciążyli
	f	obciążyła	m an
	n	obciążyło	subst	obciążyły

conditionalis
	sg		pl
1	m	bym obciążył, bych obciążył	m pers	bysmy obciążyli, bychmy obciążyli
3	m	by obciążył, by obciążéł	m pers

impersonalis
praet		obciążono
participia
part praet act		obciążywszy

inf obciążyć (7), obciężyć (2). ◊ fut 1 sg obciążę (1). ◊ 3 sg obciąży (2). ◊ 3 pl obciążą (2). ◊ praet 1 sg m obciążyłem, -m obciążył (2). ◊ 2 sg m -eś obciążył (1). ◊ 3 sg m obciążył (5). f obciążyła (2). n obciążyło (1). ◊ 3 pl m pers obciążyli (2). subst obciążyły (3). ◊ con 1 sg m bym obciążył (1) CzechEp, bych obciążył (1) WujNT. ◊ 3 sg m by obciążył (2), by obciążéł (1); -ył WujNT; -ył : -éł Oczko (1:1). ◊ 1 pl m pers bysmy obciążyli (4), bychmy obciążyli (1); bysmy BudBib, WujNT (2); bysmy : bychmy BibRadz (1:1). ◊ impers praet obciążono (2); -ono (1), -(o)no (1). ◊ part praet act obciążywszy (1).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI – XVII w.

Znaczenia

1. Włożyć ciężar; przygnieść czymś ciężkim (34)
- Przen (8)
  - a) O grzechu (1)
- a. Stać się ciężarem, stanowić obciążenie (15)
  - Przen (13)
    - a) O grzechu (5)
    - b) Sprawić kłopot, narazić na wydatki; gravare PolAnt, Vulg (10)
- b. Spowodować poczucie ciężkości wewnątrz ciała (3)
2. Uczynić ciężkim; przen (3)
3. Nałożyć obowiązek, zobowiązać do świadczeń, danin (5)
4. Oskarżyć (1)

1. Włożyć ciężar; przygnieść czymś ciężkim; gravare, onerare Calag; gravidari Calep [w tym: kogo, co (32)] (34): Calag 76b; któré^go [krzyża] on okrutny łáncuch ná ſzyię ie^go naświętſzą włożyli/ y wielkim gwałtem obćiążyli. SiebRozmyśl 14.

obciążyć czym (5): RejPs 155v; Tám mu pętá na nogi ćięſzkié włożono Y żelazem niezłomnym grzbiet obćiążono. KochPs 158; SkarŻyw 353; Głowę iego ćierniową koroną zbodźiono. A z miáſtá go prowádząc krzyżem obćiążono. LatHar 307. Cf Zwrot.

Zwrot: »brzemieniem obciężyć« (1): Grauidari – Brzemieniem obcziezic. Calep 465a.

Przen [kogo] (8):

obciążyć czym (6): Bowiem Bog nic vcieſznieyſzego nad myſl cżłowieku niedał, ktorą gdi cżłowiek roſkoſzą obciąży, tedy ona nie może ſwey wolnoſci pożywać. BielŻyw 39; śmierć [...] ćię z ták łáſkáwym oycem roźdźieliłá/ A zbáwiwſzy weſela/ ſmutkiem obćiężiłá? KochTarn 73. Cf Zwroty.

Zwroty: »niewolą [czego] obciążyć« (1): pan Chrześcianow ſwoich i przed ſwoiem przyściem poganow ktorzy weń v wierzyli/ niewolą żydowſkich ceremoniéi/ świąt i inſzych vſtáw takowych nieobciążył MurzNT 56.

»obciążyć [kogo] przysięgami« = zmusić kogoś do złożenia przysięgi (1): Ale gdym potym do nich przyſzedł/ obciążyli mię przyſięgami/ [...] przeciw bogv/ y ſvmnieniv memv/ A gdym ich nieczinił [na wieczne siedzenie mię skazali] żem przeciw panv bogv/ piſmv ſwiętemv/ y ſumnieniv memv/ według ich Sentenciei nie przyſięgał SeklWyzn g3v.

»sumnieniem, na sumnieniu [kogo] obciążyć« = obudzić w kimś poczucie odpowiedzialności (1:1): Obstringere religione, Ciáſne ſumnienie komu vczynić/ álbo obciążyć go ná yego ſumnieniu/ boyaźnią bożą go przeſtráſzyć. Mącz 422a; PowodPr 20.

Szereg: »obciążyć abo ku nakładu przywodzić« (1): O ktorym ácżbym ieſzcże miał wiele piſáć: ále y temu co przekaża folguię: żebym nie rad nikogo obćiążył/ ábo ku nakłádu wielkiemu przywodźił CzechEp 415.

a) O grzechu (1):

Zwrot: »jarzmem grzechu obciążyć« (1): RAcż to dáć/ [...] wſzechmogący Boże/ áby iednorodnego Syná twego nowe przez ćiáło národzenie nas wyſwobodźiło/ ktore ſtárowiecżne niewolſtwo/ iárzmem grzechu obćiążyło. LatHar 398.

a. Stać się ciężarem, stanowić obciążenie [kogo, co] (15): Z Tátar konie miewáią rowne Báchmáćiki/ Obćiąży go bez miáry zbroiá káftániki. BielSjem 34.

obciążyć komu co (2): Trawá/ [...] ręki nie nápełniłá Zeńcowi ochotnemu: Ani łoná obciążyła Noſzarzowi pilnemu. KochPs 193; WyprPl Bv.

Przen (13):

a) O grzechu (5):

Zwrot: »jako ciężkie brzemię obciążyć« [szyk zmienny] (3): Abowiem grzechy moie przewyſſyły głowę moię/ á iako brzemię cięſzkie obciążyły mnie [et sicut onus grave gravate sunt super me]. WróbŻołt 37/5 [przekład tego samego tekstu (2)] Leop Ps 37/5; LatHar 162.

b) Sprawić kłopot, narazić na wydatki; gravare PolAnt, Vulg; supergravare PolAnt; ingravare, onerare, esse gravem a. onerosum Vulg [kogo] (10): BibRadz 2.Reg 13/25, 1.Thess 2/9; oto teraz ſtrzyżyny v sługi twe^go niech przyidźie proſzę krol y słudzy ie^go do sługi ſwego. Y rzekł krol do Awſzalomá/ nie ſynu moy nie poydziem teraz wſzyſcy/ żebyſmy ćię nie obćiążyli BudBib 2.Reg 13/25; A będąc v was/ y ćierpiąc niedoſtátek/ nie obćiążyłem nikogo: ábowiem niedoſtátek moy záłożyli bráćia ktorzy przyſzli z Mácedoniey WujNT 2.Cor 11/9; ániſmy chlebá dármo od ktorego pożywáli/ ále z pracą y z vtrudzenim w nocy y we dnie robiąc/ ábyſmy ktorego z was nie obćiążyli. WujNT 2.Thess 3/8, 2.Cor 2/5, 12/14, 16, 1.Thess 2/9, Bbbbbb3v.

b. Spowodować poczucie ciężkości wewnątrz ciała (3): cżaſu ſpania nacżyni ſie wnątrz wiele wilgotnoſci kthorich ciepło nie ſtrawi, á takie chcząc wynidz richło, wſtępuią na wierzch ciała á tak wſzitkie ſtawy obciążą GlabGad L2v; Oczko 24v.

obciążyć czym (1): obiad niż wieczérza/ niechay mnieyſzy bywa: á to dla tego/ áby obiádem wielkim/ nátury nie obćiążéł Oczko 24v.

2. Uczynić ciężkim; przen [co] (3):

Zwroty: »obciążyć jarzmo [na kogo]« = uczynić poddanym (1): Ale y te rzecży złe kthore Krol Demetryus vcżynił przećiwko Zydom/ piſáliſmy iemu te ſlowá Przecżeś obćiążył iarzmo thwe ná przyiaćiele y towárzyſſe náſſe Żydy [Quare gravasti iugum tuum super amicos nostros et socios Iudaeos]? Leop 1.Mach 8/31.

»obciążyć serce swoje« = zaciąć się w uporze (1): Widząc Fáráo że mu dano othpocżynienie/ obćiążył ſerce ſwoie [ingravavit cor suum]/ y nie vſluchał ich/ iáko był przykazał Pan. Leop Ex 8/15.

»sumnienie [komu] obciążyć« (1): A gdy mu [bies Lutrowi] ſumnienie chćiał obćiążyć/ cżęſto ták do niego mowił: Dyable iam też w portki náplwał/ etc. ReszPrz 51.

3. Nałożyć obowiązek, zobowiązać do świadczeń, danin; onerare Mącz; aggravare PolAnt [kogo, co [społeczność ludzką]] (5):

obciążyć czym (3): Mącz 264b; Newuchad-recár krol Bawelſki obćiążył rycerſtwo ſwe służbą wielką (marg) wł: Zniewolił rycerſtwo ſwe niewolą. (–) około Coru BudBib Ez 29/18; SarnStat 897.

W przeciwstawieniu: »ulżyć ... obciążyć« (1): BO nie będzie záćmion ná kogo to vćiśnienie (przyidzie) wedle cżáſu pierwſzego (gdy nieprzyiaćiel) vlżył [qui alleviare fecit] ziemi Zewulonowey y ziemi Náftálego/ lecż potomny obciążył (ie) [et ultimo aggravari fecit] drogą morſką/ zá Iordanem BudBib Is 9/1.

Szereg: »obciążyć albo obowięzać« (1): Omnes haeredes ornare legatorum praestatione, Zoſtáwić álbo vkázáć na dziedźicách długi odkazáne/ obciążić álbo obowięzać ye áby byli winni płáćić nie máło długów odkazánych. Mącz 419c.

4. Oskarżyć [co [= o co]] (1): [komisarze króla zjechawszy się z komisarzmi wojewody wołoskiego] naprzod krziwdi poddanich naſich przeloza y obczyaza. thak yako banda rozvmyecz wedlye potrzebi rzeczi. LibLeg 11/132.

Formacje współrdzenne cf CIĘŻYĆ.

Cf OBCIĄŻENIE, OBCIĄŻONY, OCIĄŻYĆ