[zaloguj się]
[pdf]

OKNO (221) sb n

Oba o jasne.

Fleksja
sg pl du
N okno okna oknie
G okna okien
D oknu
A okno okna
I oknem okny, oknami
L oknie okni(e)ch, oknach
V okno

sg N okno (17). ◊ G okna (43). ◊ D oknu (1). ◊ A okno (22). ◊ I oknem (52); -em (4), -(e)m (48). ◊ L oknie (14). ◊ V okno (1). ◊ pl N okna (18). ◊ G okien (14). ◊ A okna (23). ◊ I okny (7), oknami (2) BielKron, Mącz. ◊ L okni(e)ch (5) FalZioł, RejWiz, BielKron, RejZwierc, WerGośc, oknach (2) Mącz, SkarŻyw. ◊ [du N (cum nm) oknie.]

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XIX w.

1. Otwór w ścianie umożliwiający oświetlenie i wentylację pomieszczenia, często z osadzoną w ramie przezroczystą błoną lub szybą szklaną; fenestra Murm, Mymer1, Miech, HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calep, Cn; transenna Mącz, Cn; specular Calep, Cn (212): Ná wyſoką wieżę wſtąpił/ A oknem ſie ná doł ſpuśćił: Tákoż żywotá dokonał BierEz G, O2 [2 r.]; OpecŻyw 129v; ForCnR E2; Murm 136; Mymer1 30v; W pałacu oney panny Aſenech były trzy okna/ na wzchod ſlońca/ na połudnye y na połnocy HistJóz B3v; BartBydg 24; MiechGlab [89]; wylomyla okno do theyze komory, a pothem themze oknem wlyawſchy [= wlazłszy] szyekyerą [...] wyeko v skrzynye wkthorey pyenyadze bely rozlupyla LibMal 1552/167, 1547/125, 129v, 1548/140v, 1550/153, 1551/158, 1554/192; nálezli tám páłac dziwnym obycżáiem ſpráwiony bárzo ſlicżny/ máiąc w ſobie wrot álbo bron duánaſcie/ á okien ſiedmdzieſiąt HistAl Lv, Hv; BielKom G4; iż nie kożdy to złodźiey vkogo rzecz krádźioną naydą/ choćia by thák wielka byłá/ iż by oknem niemogłá być wrzuconá. GroicPorz m4, m3v; Więc okná z Alábaſtru Mármorowe ściany/ Wirzch złotem przeſadzány pięknie málowány. Drzwi ſztukwárkiem rozlicżnym dziwnie nákrapiáne RejWiz 11v; Złodzyey ſie pod dom kopa/ drugi oknem lezye/ Trzeci ſtoiąc zá węgłem ieſli chrapiſz ſtrzeże. RejWiz 94, 12, 12v, 103v; Leop Ier 9/21; RejFig Aa6v [2 r.], Dd2; RejZwierz 15v; Vczyniſz też okno w Arſze/ á vczyniſz ie ná wzwyſz ná łokćiu BibRadz Gen 6/16, I 4 marg, Tob 3/12, 2.Cor 11/33; BielKron 66, 223v, 320v, 327v, 420v [2 r.]; Transenna etiam, Kratká álbo ogrodek z máłych/ ſzczebelków vczyniona którą przed okno wyſtáwiáyą á przes nię z domu wyglądáyą. Mącz 462c; Fenestro, Okno czinię/ Yáſność á ſwiátło prziwodzę. Mącz 120c, 32a, 56a, 120c, d, 134c (15); GórnDworz B2v, R8v, T4 [3 r.], Aa5; wyrzekſzy złodziey ſiedḿ kroć ono słowo/ á iąwſzy ſie promieniá ſlonecżnego rękámi j nogámi wpadł oknem do domu HistRzym 92v; BielSat [I4]; A w drugich kráioch thy márnotráthy á ſwowolne pijánice z okien wywieſzáią/ áby ſie im drudzy dziwowáli á imi ſie karáli. RejZwierc 60v, 61v, 80v, 104, 107v, 236v, 237; BudBib Gen 6/16, 3.Reg 6/4, Ez 41/16 [2 r.], 26, I 467d marg; Tákże Krol Floryáńſką bramą w Krákow wiechał/ Zaden ſwiátłá wywieśić z okien nie zániechał. StryjWjaz B4v, B4v; Gdy go piwnicżny záraz niepoſłuchał: wyrzućić onę trochę z ſklenicą oknem ná kámienie kazał SkarŻyw 252, 201, 454, 461 [2 r.]; KochFr 26; WerGośc 219 [2 r.], 220, 235; WisznTr 14; A drudzy ie [małżonki] iuż w klozách w więźieniu chowáią/ Ledwo kęs chlebá z wodą oknem ieść podáią. BielSjem 14; KochSob 66; Dźiéń znáczy piękna zorzá: ſłońce iuż wnet wznidźie/ Któré tám do twych okien doſyć iáſnie przydźie. PudłFr 68; GórnRozm A3v; Woyſka wſzedi około okien/ po Vlycach przededrzwiami/ poſklepiech/ po Piwnicach/ po Dachach PaprUp H2v, D3v; Calep 412b, 413a [2 r.], 997a; KochAp 12; SarnStat 497, 614; ZapMaz II G 97/89v; Chryſeros ſzedł ná gorę/ pocżął z okná wołáć: Gore/ prze Bog/ w mym domu KlonWor 42; Pyta Oycá: Ieſli ma viąć zá kápicę Mnichá/ y wyrzućić go oknem ná vlicę? KlonWor 71, 9, 43 [2 r.], 71; [okien w łatki w jednej ścienie 6 LustrWpol I 101].

okno czego (10): Leop Prov 7/6; BibRadz Gen 8/6, Ez 40/29, 33, 36; Wnet ie [mężów] ſpuśćiłá powrozem cżyrwonym z okná domu ſwego ktore były w murze BielKron 46v; BudBib Prov 7/6; CzechRozm 252; a owo ná vlicy przed oknem komorki oney/ dwá chory śpiewáiących ſtánęły SkarŻyw 589, 193.

okno do czego (1): wſchamy wyeczor gdi bel napywye wylomyla okno do theyze komory LibMal 1552/167.

okno w czym (3): otworziwſzy Noe okno w Korabiu ktore był vdziáłał/ wypuśćił Kruká Leop Gen 8/6, Dan 6/10; Impluvium – Okno w dachu, Ktorim ſwiatło w domu puſzczaſz Calep 512b.

W połączeniach szeregowych (2): KromRozm III F6v; W komorách/ ná śćiánách/ ná oknách/ y ná cżołá y ſercá náſze z wielką chućią krzyż kłádzmy. SkarŻyw 92.

W przeciwstawieniu: »okno ... drzwi« (2): A goſpodarz onego domu [...] przyiął by go w dom ſwoy/ Potym drzwi po nim zámknął/ á okno mu otworzył GroicPorz mm3v; Iedni mowią/ iż Chriſtus nie wſzedł drzwiámi/ ále oknem/ ábo iáką dziurą. WujNT 386.

W porównaniu (1): Záiſte ieſt to rzecż cżłowieká głupiego á ſiebie máło znáiącego/ mieć ſerce przećiwko drugim wyniosłe/ ktore iákoby okno otworzywſzy/ poda ſię im tákże wzaiem ku wzgárdźie y ku pośmiewiſku ModrzBaz 58.

W charakterystycznych połączeniach: okno izdebne, okrągłe, poboczne, zaprawione (2), zasklepione, zasuwalne, zrąbione; okno domu (3), komorki, mieszkania, ściany; okno z alabastru, z kratami (kratkami zaczynione) (2); przedech okna; do okna porwać się, pość, przylecieć; od okna odstąpić; w okna mowić; z okna rokować, wołać, wywieszać; okno wystawić; na okno wstąpić; przez okno [co] wyciągnąć; oknem (w)leźć (3), mowić, polecieć (przelatać) (2), spuścić (się) (spuszczony) (5), wejść, wemknąć się, wpaść, wychodzić, wyrzucić, zoczyć; pod oknem grać, (za)szczekać (2).

Zwroty: »oknem naględać (a. poględać); do okna zaglądać; z okna zaźrzeć« = patrzeć z zewnątrz do środka; a fenestra respicere Vulg; prospicere e fenestra PolAnt (2;1;1): IEden ſzedł do ſąſiádá/ kuchárká widziáłá/ Iż páná domá nie máſz/ pilnie nań wołáłá. A to był pan/ y on go trochę z okná záźrzał RejFig Dd2; Szalony oknem będzie náglądał w dom/ ále mąż náucony przed domem ſthánie. Leop Eccli 21/26; BibRadz Cant 2/9; RejZwierc 64.

»okno oddzierać« (1): ZIemiánin ieden w Polſcze ożeniwſzy ſie/ w kilká niedźiél záſtał á żoná leży w połogu/ y pocznie okná co były záſłonioné oddźiéráć/ y fráſowáć ſie KochAp 12.

»okno otworzyć (a. otwierać, a. odewrzeć, a. okna pootwierać); okno (było) otworzone (a. otwarte)« = aperire fenestram Vulg, PolAnt, Modrz [szyk zmienny] (15;4): rano przeciw ſłonecżnemu wſchodu okna otwieray aby ſłoncze do gmachu wchodziło FalZioł V 61v, V 1v, 61v [2 r.], 62; W wielki Piątek niemáią zdomow wychodźić/ ani okien mieć otwártych. GroicPorz h2, mm3v; otworzywſzy okná wſwym gmáchu przećiwko Ieruzálem/ po trzykroć ná dzień klękał ná ſwe koláná Leop Dan 6/10, Gen 8/6; BibRadz Gen 8/6; odewrzy okno ná wſchod ſłońcá. BielKron 87; HistRzym 95v; RejZwierc 153v; WujJud 187; CzechRozm 252; ModrzBaz 58; iáko ludźiom w ćiemnym gmáchu zámknionym [...] potrzebá/ áby mieli otworzone okná NiemObr 68; gdy z iákiego domu/ Wſzyſcy gośćie wyiádą [...]. Po nich iákoby znowu/ wſzyſtko vprzątáią/ Okná pootwieráią/ w gmáchách vmietáią. WisznTr 14; GosłCast 54.

»patrzyć (a. patrzać), widzieć, wyglądać, wyźrzeć, wyźrzenie z okna; oknem wyglądać, patrzyć, uźrzeć (a. wyźrzeć); patrzać przez okno« = przeważnie patrzeć ze środka na zewnątrz; prospicere per fenestram Vulg, PolAnt; de fenestra prospicere, per fenestram respicere Vulg [szyk zmienny] (7:2:2:2:1;4:3:3;1): ForCnR B2; a oná panna byeżawſzy do wietzernika patrzała zokna na Iozefa HistJóz B3v; Mátká iego żáłoſnie oknem pátrząc płákáłá LubPs hhv; Bo z okná domu mego/ wyźrzałem przez kratę/ y widam málucżkie Leop Prov 7/6; Podobny ieſt namilſſy moy Sárnie/ y młodemu Ielonkowi/ otoć on ſtoi zá śćiáną náſſą/ pátrzáiąc przez okná/ przeglądáiąc przez kraty. Leop Cant 2/9, Gen 26/8, Iudic 5/28; RejFig Dd2; Krolowa z okná widźiáłá á wołáłá zábiy zábiy łotrá BielKron 458v, 70, 82, 86, 458; Mącz 407a; GórnDworz P7v; Gdy vźrzyſz oknem iż świta/ Niech cie cnotá coś ieſt ſpyta. Kiedy wyźrzyſz z okná tego/ Wznieś ocży do Páná ſwego. RejZwierc 236v, 236v, 237 [2 r.]; BudBib Prov 7/6; SkarŻyw 118, 560; WerGośc 219; Iáko dobra małżonká z dálekiey drogi czekáiąc mężá/ [...] oknem wygląda SkarKaz 8b.

»siedzieć w oknie« = sedere super fenestram Vulg (2): A śiedząc [...] w oknie/ będąc zięt ćięſzkim ſnem/ [...] ſpadł ná doł z trzećiego piętra WujNT Act 20/9; KlonWor 78.

»w oknie stać« (2): zmowił ſie z bábą/ kthora [...] gárce Iłżeckie przedawáłá/ [...] áby ie do iednego/ kij wziąwſzy potłukłá w ten cżás/ kiedyby/ on ná zamku w oknie ſtoiąc/ znák pewny vcżynił. GórnDworz T4, T5v.

»okna utkać, zabić« [szyk zmienny] (1:1): pogáśili ſwiece/ zágrzebli w kominie ogień/ okná vtkáli GórnDworz T2; A Drudzy cżáſem iuż ſie im zda krotki dzień/ więcz opońcżámi zábiwſzy okná tho ták áż do drugiego dniá piją. RejZwierc 61v.

»z okna, oknem się wychylić« [szyk zmienny] (1:1): RejFig Aa6v; Ták ſobie dumał/ y ták oknem ſię wychylił/ Tuſząc że nie wyſoko: ále ſię omylił. KlonWor 43.

»wypaść oknem« (1): Bowiem od wielkiego ſtráchu/ Wypadł oknem nádół z gmáchu. KochFrag 19.

»oknem wyrzucić (a. wyrzucać), wycisnąć; zrzucić z okna« [szyk zmienny] (4:1;3): Więc gośćiá kucharz obacżył/ A zá ogon go pochwaćił: Zátocżywſzy oknem wyćiſnął/ Aż śię ledwie pies podźwignął. BierEz Iv; OrzList e2v; Páthrzayże pochwili gdy ſie ono morze rozigra á záburzy/ áliśći iednego flagá wbije pod łáwę/ drugiego oknem wyrzući RejZwierc 103v; nieprzeſtánieſzli ſzcżekáć kśięże/ z okná ćię tego zrzućiem. SkarŻyw 413, 570 [2 r.]; Pocżął oknem wyrzucać ſzmáty ná vlicę. KlonWor 43, 43.

»oknem wyskoczyć; z okna skoczyć« (1;1): oná boiąc ſię áby cżyſtośći nie ſtráćiłá (Bo byłá w dziewictwie) z okná wyſokiego ſkocżywſzy vmárłá. SkarŻyw 47; WerGośc 219.

»wytkać [= otworzyć] okno« (1): náleźli Dánielá w záwárciu á on wytkał okná/ obroćił ſie ku Ieruzálem/ cżynił modlenie do Páná Bogá BielKron 111.

»zawrzeć okno« (1): zawrzy zaſię okna á kurz rzecżami wonnemi FalZioł V 62.

Wyrażenia: »błony w oknie; [okna z błonkami, przez błon]« (1): Drugie [jaskółki] ſie przy błonach w okniech ſidlą FalZioł IV 24c; [przeciwko izbie okna 2 przez błon zabite laskami na spągach, zasuwalne. LustrPłoc 195; U izby [...] okna proste zrąbione dwie z błonkami bokowymi. LustrPłoc 199].

»kościane okno« = mitologiczna brama Hadesu z kości słoniowej, którą wychodzą na świat sny nie sprawdzające się (cf Vergilius, Aeneis 6,896) (1): Zywem? czy mię ſen obłudny fráſuie? Który kośćiánym oknem wylátuie KochTr 15.

[»okno krzyżowe«: Piec biały, ławy około, okien 4 krzyżowych, u dwu kraty żelazne LustrPom 196; LustrPłoc 162, 165, 169, 194.]

[»okno papierowe«: U niej [izdebki] są drzwi na zawiasach z hakami, [...] okno papierowe proste LustrPłoc 163.]

»ś(ć)klane okno« = fenestra vitrea Murm, Mymer1; transenna Mącz (3): Fenestra vitrea. eyn glas fenſter Skláne okno Murm 136; Mymer1 30v; Mącz 462c; [jest kownata wielka, drzwi u niej zamczyste na zawiasach, 2 oknie śćklane LustrPom 192, 191, 193, 195, 196, 205, 207, 211, 214; LustrWpol I 82].

[»okno wstawnicze« = prawdopodobnie okno z okiennicami: Sień, z tej sieni ku wieży izba, okna wstawnicze jedno pole drugiego 5. LustrWpol I 36, I 43.]

»okno zasłonione« (1): KochAp 11 cf »okno oddzierać«.

Szereg: »drzwi (a. odrzwi), (i, ani) okna« = fenestrae et limina PolAnt [szyk 4:1] (5): FalZioł V 1v, 62; przy wodźie kámienney álbo piaſzczyſtey/ drzwi y okná wdomu máią być s tey ſtrony/ ktora dáleko od wody SienLek 2v; BudBib Ez 41/16; nie wychodźiłbych z mieſzkánia mego drzwiámi áni oknem SkarKazSej 706a. [Ponadto w przeciwstawieniu 2 r.]
Przen (8):

okno czyje [w tym: pron poss (2), G pron (1)] (3): Błogi mąſz [...] ktory z roſtropnośći ſwey rozmawia o rzeczach świętych. [...] Kto będzie wyglądał oknem iey/ tenże będzie słuchał v drzwi iey. BudBib Eccli 14/23; LatHar 587; SkarKazSej 706a.

W przeciwstawieniu: »okno ... furtka« (1): Wnidźmyſz w imię Bożé pod ten Krzyż/ w tę wieżę/ nie przez okno/ ále przez fórtkę/ którą nam ſam Pan Kryſtus/ przez Krzeſt święty otworzył OrzQuin M4v.

Zwroty: »otworzyć okno« (1): Patefacere fenestram ad nequitiam, Otworźić [!] okno ku niecnocie Mącz 283c.

»wniść (a. przyść), wdzierać się przez okno; wniść oknem« (2:1;1): A kędyż ći w tę Owczárnią weſzli/ przez dźwiérzéli/ czyli inędy kędy? (–) Pewnie nie oknem/ áni dźiurą. OrzQuin Xv, M4v; wdźiera ſię śmierć przez okná moię. LatHar 587. SkarKazSej 706a.

»wyglądać oknem; z okien wyglądający« = przeważnie patrzeć ze środka na zewnątrz; prospicere per fenestram PolAnt (1;1): BudBib Eccli 14/23; Oto on ſtoi zá śćiáną náſzą (to ieſt zaſłoną ćiáłá náſzego) z okien wyglądáiący/ á przez kratę poglądáiący. LatHar 200.

»okno zamknąć« (1): OKno/ ktorym widźi Bog/ niſki świát z niebá/ Zaſłoną tákową zámknąćby ćię trzebá GrabowSet C4.

a. Otwór strzelniczy (2): ná końcách onego przykopu pocżynili ſzańce z źiemie z oknámi/ zá ktore ſtrzelbę więtſzą záſádzili BielKron 314v, 222v.
[Wyrażenie: »okno dla dział, dla strzelby, do strzelby, ku strzelbie«: w których murzech jest chodzenie dla strzelby wszerz łok. 2¼, okien wąskich do strzelby na tej stronie wzwodu 8 LustrWpol I 27, I 13, 28, 29; Stąd się poczyna wał, który idzie aż do bramy Piaskowskiej, w niem okna dla dział na niektórych miejscach obaliły się. ŹródłaEkMalb II 65.]
b. Okno sklepu, przez które odbywała się sprzedaż (1): Item schilka vkradli trzewyky zokna schewczewy LibMal 1553/173; [Okien jest 14, na których przedawają rzeczy potrzebne ku żywności, od każdego okna płacą po gr 2 den. 12 LustrWpol II 244].
c. Rama okienna lub obudowa otworu okiennego (1): [w pałacu] były drzwi bárzo iaſne okná też s cżyſtego złotá ſpráwione HistAl Lv.
[Wyrażenie: »okno kamienne, z kamienia«: wschód jest na ty gmachy [...], a w nim okno kamienne ciosane i błona szklana. LustrWpol I 82; W tej kancelaryjej okno z ciosanego kamienia, krzyżowe LustrWpol I 85, I 87.]
2. Otwór, wylot; fenestra PolAnt, Vulg; cataracta PolAnt (7): Y byłem przez okno w koſzu z muru ſpuſzczon/ y tákem vſzedł z rąk iego. WujNT 2.Cor 11/33.

okno czego (1): Y záſłonił Heliaſz twarz ſwoię płaſzcżem ſtoiąc w oknie iáſkinie BielKron 85.

a. Według Biblii otwór w sklepieniu niebieskim, którym wylewa się deszcz (5): By też Pan podźiáłał okná w niebie/ izaliby to być mogło BibRadz 4.Reg 7/2.
Frazy: »okna są otworzone« (2): Y ſtánie ſię iż ktory będźie chćiał vydz przed ſthráchem wpádnie w doł/ [...] iż okná niebieſkie ſą otworzone [quia cataractae de excelso aperientur]/ á grunty ziemie drżą. BibRadz Is 24/18, Gen 7/11.

»okna są zamknione« (1): Y źrzodłá przepáśći/ y okná niebieſkie zámknione ſą [se clauserunt et cataractae caeli] á zádźierżáne ſą dzdze z niebá. BibRadz Gen 8/2.

Wyrażenie: okno niebieskie« = cataracta caeli PolAnt (3): W tenże dzień wſzytki źrzodłá przepáśći wielkich porwáły ſię/ y okná niebieſkie otworzone ſą. BibRadz Gen 7/11, Gen 8/2, Is 24/18.
Przen (1):
Wyrażenie: »niebieskie okno« = niebo (1): Kaźń z niebieſkiego okná żywność nam dziś pſuie. WisznTr 22.
3. Szyb kopalniany (1): (nagł) O Zupie, ſrébrá y ołowiu, w Olkuſzu. (–) Téż y kruſzce wſzelákié y okná ſolné zoſtáwáć máią SarnStat 339.
4. Być może nazwa miejscowa (1): O Maximilianie [...] mi to tylko narazono zetrzeba po zonę tam iachac, anie do Okna vstempowac ActReg 98.

LWil