[zaloguj się]
[pdf]

OLEJEK (511) sb m

o oraz oba e jasne.

Fleksja
sg pl
N olejek olejki
G olejku olejków
A olejek olejki
I olejkiem olejki, olejkami
L olejku olejkach, olejk(o)ch

sg N olejek (129). ◊ G olejku (133). ◊ A olejek (33). ◊ I olejkiem (140); -em (7), -(e)m (133). ◊ L olejku (12). ◊ pl N olejki (9). ◊ G olejków (16); -ów (5), -(o)w (11). ◊ A olejki (15). ◊ I olejki (15), olejkami (6); -i FalZioł (11), SkarŻyw (3); -ami Leop, BudBib, MWilkHist; -i : -ami Mącz (1:3). ◊ L olejkach (2), olejk(o)ch (1); -ach BibRadz; -ach : -(o)ch FalZioł (1:1); ~ -ach (1), -(a)ch (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

1. Specyfik sporządzony przez dodanie do oleju lub oliwy różnych substancji (często aromatycznych), zwłaszcza roślinnych, albo przez wytłoczenie z roślin innych niż oliwki, siemię lniane itp., lub też z roślin nieoleistych metodą wyciskania, odparowywania itp.; używany do celów leczniczo-kosmetycznych i kultowych; oleum, unguentum PolAnt, Vulg, Mącz, Cn; pinguedo PolAnt; hedychrum Cn (510): Wonia tego oleyku/ acżkolwiek cżyni bolenie głowy/ á wſzakoż roſpądza materią s ktorey boleſć pochodzi z głowy FalZioł I 133d; Iako oleyki ſprawiac ku leczeniu. FalZioł II 22v; Ty wſzytki rzecży na miałki ſtłukłſzi proch z oleyki/ á z rozpuſzcżonym na ogniu woſkiem: zpuſć, A z thego będzieſz miała barzo dobrą á doſwiadcżoną maſć FalZioł V28v, kt, + 5d, I 7d, 10d, 72a [2 r.] (41); Abowięm co ta/ ten oleiek/ na moie ćiało wypuściła/ na pogrzébći to mnie vczyniła MurzNT Matth 26/12, Matth 26/9, Ioann 12/3, 5, 7; Leop Esth 2/12, Mar 14/5; Przynieśćie mi oleyki y mydło/ a żámknićie drzwi v ſádu/ ábych ſię zmyłá. BibRadz Dan 13/17, Ps 132/2, I 328c marg, II 128a marg; Ampulla in balneis, Słoyek s oleykiem łáziennym. Mącz 8c; Reunctores, Pomázownici/ którzi ſie przed czáſi olieykámi dáli nácieráć do zápáſowánia. Mącz 503b, 49c, 150c, 160c, 261c, 312b, 503b [2 r.]; SienLek 160 żp, 161 żp, S[ss]v; a iáko lepſze pierśi twoie niż wino/ á zapach oleykow twoich niż wſzytkie wonnośći. BudBib Cant 4/10, Is 57/9; BudNT Luc 7/37; Oczko 2; MWilkHist C3 [3 r.], C3v; LatHar 689 [2 r.], 704 [3 r.], 727; A oto niewiáſtá ktora byłá w mieśćie grzeſznicá [...]/ przynioſłá álábáſtrowy ſłoiek oleyku. WujNT Luc 7/37, przedm 38, s. 109 marg, Matth 26/12, Mar 14/4, 5 (9).

olejek dla czego [= na co] (1): Oſobno oleiek dla bolącżek morowych, y na inſze niemocy barżo pożytecżny. FalZioł II 23.

olejek na co [w tym: dobry, pomaga, pomocny, użyteczny (11)] (17): Też oleiek tego ziela ieſt dobri na vkąſzenie węża y inſzych iadowitych zwierząt. FalZioł I 128a; Y iakmiarſz oleyki wſzytki w aptekach na rozmagite niemoczy z oliwą przyprawuią. FalZioł III 22d, I 137d, 152c, II 22v [2 r.], III 13a, c, [2 r.] (13); Oleiek ná bolączki morowé bárzo pomocny SienLek 126, 119, 123v, 126 marg.

olejek (na)przeciw(ko) czemu [w tym: dobry, użyteczny, wyborny (11)] (12): Naprzeciw powietrzu Oleiek barzo dobri/ Y na leczenie. FalZioł II 23; Oleiek ſnich [orzechów] ieſth vżythecżny naprzeciw denney boleſci y boleſci ſuchech żył/ y też na otoki ran. FalZioł III 19b, +5d, I 67c, 68a, b, 126a (12).

W połączeniu z nazwą (1): Oleiek kthori zową Oleum calidiſſimum [żywot zatwardza] FalZioł V 106.

W połączeniu z nazwą substancji, z której sporządzono olejek [w tym: ai (258), G sb (37) (w tym lat. (9)), z + G sb (42), Abl lat. (1); olejek + nazwa (275), nazwa + olejek (63)] (338): Theż oleiek Iałowczow/ iad tłumi j vyciąga z rany [...]/ kiedy nim mieſcze namażeſz. FalZioł I 68b; Oleiek leliowy reſolwuie bez żadnego grizienia y odmiękcża FalZioł I 72a; Theż oleiek thych Koczenkow mozg pothwierdza y ſuche żyły y koſci zagrzewa á prawie ie ożiwia FalZioł I 128d; Oleiek Fijołkowy bywa/ Gdy vwarzyſz Fijołki w oliwie FalZioł I 149d; Oleiek tych orzechow [...] wrzodi roziadaiące ciało y kroſty złe goij [...] FalZioł III 18d; Oleiek z pſzenicze Liſzaie y parchy goij FalZioł III 25a; Sadło iey [liszki] z oleykiem koſaćczowym ſpuſzcżone, bolenie zębów y vſzu oddala. FalZioł IV 14a; Też dziecięciu takowemu/ ieſt barzo dobrze wpuſzcżać oleiek Caſtoreum/ Coſtinum: w nos po troſzcze/ dla wyſuſzenia nie cżyſtofci [!] zgłowy FalZioł V 43v; Rzecżi potwierdzaiącze cżłonki niektore: ſą ty. Rożany oleiek, maſtikowy oleiek, mirtowy oleiek, koriandrowy, mirtowy, ſandalum, piołynowy ſok, Czenturzijey ſok. FalZioł V 96, +5d [8 r.], I 1d, 2a, 2b, 4b (282); Marjá tedy wźiąwſzy funt oleiku/ Nardu ſzczerego a koſztownego pomázáła nogi Ieſuſowé MurzNT Ioann 12/3; Leop Esth 2/12; Oleum amygdalinum colorem commendat, Migdáłowy oleyek czini dobrą fárbę. Mącz 206c; Pisselaeon, Oleyek ze ſmoły. Mącz 301b, 7c, 39d, 40a, 54d, 95c (18); Pámięć twierdźi ząb ſłoniowy tárty/ czwartą część od łotá/ dać pić w wodźie miodowey. Albo tył oleykiem ceglánym náćieray SienLek 57v; nátłucz polney ruty z kozłowym łoiem/ zmieſzay z oleykiem żołthkowym/ á tym dnę pomázuy SienLek 123v, 48v, 51, 55v, 71, 83v (21); Oczko 14v, 16v, 17, 28v, 33; MWilkHist C3; Calep 58a, 603b; LatHar 704; WujNT Mar 14/3, Ioann 12/3; Chwali piſmo Iozephá/ y Nikodemá/ ktorzy ná ćiáło Páńſkie przy pogrzebie wielki koſzt vczynili: drogiemi ie oleyki z áloes y z myrrhy nápuſzczáiąc. SkarKaz 386a; PaxLiz D2v.

W połączeniach szeregowych (2): Coż wżdy lepſzego cżynimy Iż do grobu nie idźiemy. S tymi náſzymi źiołámi Z Oleykámi y z máśćiámi. MWilkHist G4, C2.

W porównaniach (4): Dla wonnośći przenawybornieyſzych máśći twoich/ gdyż imię twoie ieſt iáko oleiek wonny/ á przetoż ſię ćiebie rozmiłowáły dźiewecżki. BibRadz Cant 1/2; SkarJedn 59, 148; Iáko od dobrego oleyku woniey odegnáć nie możeſz: ták dobre vczynki bez poćiechy y woniey nádźieie dobrey nie ſą SkarKaz 350b.

W charakterystycznych połączeniach: olejku dać, przyl(ew)ać (wlać) (13), przyłożyć, przymieszać, wziąć (75); (u)czynić olejek (11), przedać (przedan) (9), przyprawić; włożyć w olejek; natrzeć (nacierać) olejkiem (3), pachnieć; słuc (stłuczony) z olejkiem (4), uwarzyć (2), zmieszać (zmieszany) (64); olejek ciepły (3), dobry, dziwny, kosztowny, krolewski, łazienny, rozkoszny, słodki, tłusty; olejek z aloesu, bielonu, bobkowy (30), ceglany (z cegły) (4), cebulny, ćwiklany, fijołkowy (27), gorczyczny, jałowcowy (7), kocenkowy (2), koprowy (5), kosaćcowy, kostusowy, laktuczany, lilijowy (21), makowy, majoranowy (3), mastykowy (2), migdałowy ((z) migdałow) (22), mirtowy (mirtellowy) (5), narcyzowy, nardowy, niedźwiadkowy (2), nostrzegu, orzechowy (8), pigwiany (3), piołyn(k)owy (3), pokrzykowy, pokrzywiany, rożany (92), ruciany (2), rumienkowy (rumnowy) (18), szpikandrowy (szpikandru) (4), zyzanijowy (2), żółtkowy.

Zwrot: »mazać (a. namaz(ow)áć, a. pomaz(ow)ać (się), a. omazać), pomazany olejkiem; olejek namazywania« = oleo a. unguento ungere Vulg, PolAnt; oleum unctionis PolAnt [szyk zmienny] (57:2; 1): Iteż zimno wielkie ktore w zimniczach bywa oddala gdi tym oleykiem grzbiet namażeſz. FalZioł I 35b, I [26]b [2 r.], 35b, 68a [2 r.], b, 75d (39); LubPs hh4; A pomázáłáś ſie krolewſkiemi oleykámi [et ornasti te regi unguento]/ y zámnożyłáś bárwićżki y máśći thwoie. Leop Is 57/9, Esth 2/12; Ieſt ktho niemocny miedzy wámi? niechay wzowie ſtárſzych koſćiołá/ á niech ſię zá nim modłą/ pomázuiąc go oleykiem w imię Páńſkie. BibRadz Iac 5/14, Eccli 45/17[18]; Mącz 23a, 308c; SienLek 48v, 108v, 109 [2 r.], 130, 135v; Teſz vczynił [Becaleel] oleiek święty námazywánia/ y kádzenie wonne cżyſte/ robotą Aptekárſką. BudBib Ex 37/29, Am 6/6; BudNT Luc 7/38; Oczko 16v, 28v; y obwinione [ciało] w drogie płotna/ y pomázáne oleyki [...] wiezli do pániey ſwoiey Aglais. SkarŻyw 441; WujNT Luc 7/38, 46.
Wyrażenia: »balsamowy olejek« = balsam; balsaminum oleum Mącz; balsamelaeon Calep (2): Mącz 23a; Balsamelaeon – Balſamowi oleiek. [...] Succus est oleo persimilis, qui [...] ex imis balsami fruticis [...] profluit Calep 123a.

»olejek drogi« = unguentum pretiosum PolAnt, Vulg [szyk 7:3] (10): MurzNT Matth 26/7; LubPs ee3v; SkarJedn 148; nábrał z ſobą y oleykow drogich y prześćieradł y innych ku cżći y pogrzebu świętym potrzebnych doſtátkow. SkarŻyw 440; Do tego vbioru kazał P. Bog Moyżeſzowi vcżynić zmirry/ cynámonu/ ztrćiny wonney/ z káſyey y z oliwy/ oleiek drogi/ y pomázáć im Aaroná y ſyny iego ná kápłáńſtwo. SkarŻyw 491; Godźieneś. P. Iezu Chryſte wſzelkiey cżći y chwały/ nágotowániem oleykow drogich/ obumárłemu ćiáłu ſłużących/ od Máryey Mágdáleny/ y inſzych nabożnych pań vcżcżony. LatHar 545, 689; WujNT Matth 26 arg, 7; SkarKaz 456a.

»olejek święty« = oleum sanctum a. sanctificatum PolAnt (2): Ręce iego poświęćił Moiżeſz/ á pomázał go oleykiem świętym. BibRadz Eccli 45/17[18]; BudBib Ex 37/29.

»olejek woniający (a. wonny), wonności« [szyk 8:7] (14:1): FalZioł +5d, II 23v; á k więtſzey pięknośći/ Pomázáłá [Judyta] oblicże ſwe oleykiem wonnośći LubPs hh4; Człowiek vbogi co ſię kocha w weſelu/ á co ſię kocha w winie y w oleykách wonnych/ niezbogáćieie. BibRadz Prov 21/17, Prov 21/20, Cant 1/2; Myron, Latine unguentum, Woniáyący oleyek. Mącz 240a, 76d, 247b, 503b [2 r.]; BudBib Eccli 50/15; SkarJedn 59, 148; Przedayćie nam ziół pachniących Y oleykow woniáiących Iż z nich máśći nacżynimy [...] Ná ćiáło miſtrzá náſzego Dźiś do grobu włożonego. MWilkHist C2v.

Szeregi: »maść, (a, albo, i) olejek« [szyk 4:1] (5): okazał im dom wonnych źioł/ y złotho/ y ſrebro/ máśći rozmáite á ołeyki [!]/ y dom krolewſki Leop 4.Reg 20/13; Mącz 95c, 503b; O przypráwie rozmáitych oleyków y Máśći. SienLek 160; nim ią do łożnice Páńſkiey/ wedle zwycżáiu máśćiámi y oleyki przypráwiono: [...] SkarŻyw 283. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»olejek albo oliwa« (1): prżeczedziwſzy przyłoż woſku á oleyku albo oliwy/ áſthego wſzitkiego vcżyń maſć/ ktorą maży ſledzionę poranu. FalZioł I 73b.

Przen (5):

olejek czego (4): O iáko ieſt dobro y miło w iednośći bráćiey mieſzkáć. Tam Grekowie błogoſláwieńſtwo wzięli/ tám ná nie z głowy Aaronowey/ to ieſt naywyżſzego kápłaná on wonny oleiek łáſki y miłośierdzia Bożego/ y pokoiu niebieſkiego wylany ieſt. SkarJedn 293. Cf Zwrot.

Zwrot: bibl. »pomazać (a. namazać) olejkiem radości« = ungere oleo exsultationis PolAnt, Vulg [szyk zmienny] (3): Vmiłowałeś ſpráwiedliwość/ á nienawidźiałeś niepráwości/ dla tegoż pomázał ćię Bog/ Bog twoy/ oleykiem radośći/ nád thowárzyſze twoie. BibRadz Hebr 1/9; CzechRozm 60v; WujNT Hebr 1/9.
Wyrażenie: »olejek wonny« [szyk 1:1] (2): SkarJedn 293; O IEZV przenaſłodſzy rozlany oleiek wonny imię twoie: niech ſkoſztuie [!] iáka ieſt ſlodkość dobroći twoiey/ gdy mię nie wdzięcżnego zdrowiem twym odkupuieſz SkarŻyw 4.
2. Ropa naftowa (2): vwarz proch Cżemierzicze białey w oleyku ktory zową petreoleum á thym namazuy nogy bolącze vznaſz pomocz niemałą. FalZioł I 46a.

Synonimy: 1. maść; 2. nafta.

Cf OLEJ, [OLEJEC]

JDok