Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [PIĘCIOPALCOW]

Następne hasło: PIĘCIORAKI »

PIĘCIOR (85) nm

o jasne.

sg f N pięciora (3). ◊ A pięciorę (1). ◊ n N pięcioro (11) [w tym: w składni rządu (4), w składni zgody (3)]. ◊ G pięciorga (9) [w tym: w składni zgody (7)]. ◊ D pięciorgu (2) [w tym: w składni rządu (1), w składni zgody (1)]. ◊ A pięcioro (28) [w tym: w składni rządu (22), w składni zgody (4)]. ◊ I pięciorgi(e)m [w składni rządu] (19), pięcior(e)m [w składni rządu] (1) GórnDworz. ◊ L pięciorgu [w składni rządu] (3). ◊ pl N subst m pięciory [w składni zgody] (2) WyprKr, Mącz. ◊ A subst f pięciory [w składni zgody] (4) MiechGlab, GroicPorz, BielKron, CzechRozm, pięcior(e) [w składni zgody] (1) ModrzBaz. ◊ L pięciorych [w składni zgody] (1).

Składnia orzeczenia typu: pięcioro (kogo, czego) jest, było (4) Strum, BudNT, GórnRozm, LatHar, pięcioro (kogo) są, byli (2) OrzRozm, BibRadz.

Składnia przydawki cum n: zawsze typ: to pięcioro.

Sł stp notuje, Cn: pięcioro, Linde XVI (trzy z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.: pięcioro.

Znaczenia

Liczebnik zbiorowy (85)
- a. W funkcji liczebnika głównego (72)
  - α. Jako nazwa liczby (1)
- b. W funkcji liczebnika mnożnego: pięć razy (5)

Liczebnik zbiorowy; quinque PolAnt, Vulg; quini; Modrz; quincunx Cn (85): Będzie bo od tąd pięćioro w domu iednem rozdzielonych/ trzey ná dwu/ á dwa ná trzech. BudNT Luc 12/52.

W składni rządu z G rzeczownika osobowego lub żywotnego w pl (7): Lwicza pirwſzem porodem pięcioro dzieci miewa FalZioł IV 11b; mężowie z Bethſámes dniá onego ſpráwowáli palone y inſze ofiáry Pánu. Co widząc pięćioro Kſiążąt Filiſtyńſkich/ wroćili ſie onegoż dniá do Akáron. BibRadz 1.Reg 6/18, Iudic 3/3, 1.Reg 6/18; OrzRozm V2v; Potym oni ſześć Ellektorow wypráwili do Ceſárzá z dobrą nowiną/ pięćioro Rzeſkich kſiążąth BielKron 330v; GórnDworz Ee6; [prosiąt małych pięcioro InwSzlachKal 1569 nr 24].

a. W funkcji liczebnika głównego (72): dyabli ſą żywi cicho, á wezwani cichożywowie (iako y ludzie) rozumem domyſlni, ducha cirpiącego, ciała powietrznego, bytu wiecżnego, z tego lepak pięciorga, troie z ludzmi ieſt im poſpolite BielŻyw 91; BielKron 220; BielSpr 74; Bá zgołá Rzeczpoſpolita z tego pięćiorgá złożona ieſt z Oraczá/ z Zołnierżá/ z Sędźiego/ z Kupcá/ z Rzemieśniká. GórnRozm L3v, G; Y rzekł im: Wieleſz chlebá maćie? [...] A oni dowiedźiawſzy ſię/ powiedźieli; Pięćioro/ y dwie rybie. WujNT Mar 6/38.

W połączeniu z rzeczownikiem lub zaimkiem (65):

W składni rządu z rzeczownikiem nieosobowym lub zaimkiem w sg (40): Ieſt tu iedno dziécię/ ktoré má pięcioro chleba ięcżmiennégo/ a dwie rybie. OpecŻyw 52v; HistJóz E; TarDuch B3v; SeklKat O4; MurzNT Matth 14/17, 19, Ioann 6/9; KromRozm II d3v; Leop Ioann 6 arg, 6/9; RejFig Cc [2 r.]; tegoż vczućia pięćioro człowiek ma w nieporuſzonym á doſkonáłym ćiele/ iáko ieſt Widzenié/ ſłuch/ wonia/ ſmák/ y dotknienie SienLek T[tt]3v; RejPos 80, 80v, 81, 82, 183, 312; Strum M4; BudNT Matth 14/17; CzechRozm 29; SkarŻyw 140, 384; Atóż maſz w tym woreczku/ ćwierć grochu pięknégo: W drugim pięćioro chlebá nie bárzo grubégo WyprPl C2; dwoie cudá w pięćiorgu y śiedmiorgu chlebá/ dla tey wiáry vtwierdzenia w Ewángeliey vcżyniono. LatHar 188, 56, 536; [Jezus] wźiąwſzy ono pięćioro chlebá/ y dwie rybie: weyrzawſzy w niebo/ błogoſłáwił/ y łamał chleb/ y dawał vczniom ſwoim WujNT Mar 6/41, przedm 36, s. 57, Matth 14/17, 19, s. 144 (12).

W składni rządu z G rzeczownika w pl (1): [Psałterz Dawida] według Zydowſkiego rozdzyału ná pięcioro kſiąg rozdzyelony. LubPs kt.

W składni zgody z rzeczownikiem nieosobowym lub zaimkiem w sg [w tym: przy G (5)] (13): Naprzód ſtych to błędów pięcioro kacerſtwo vſłyſzemy MurzNT 91; Zebráli tedy [Apostołowie]/ y nápełnili dwánaśćie koſſow odrobin/ z pięćiorgá chlebá ięcżmiennego Leop Ioann 6/13; BielKron 278; RejPos 80v; BudBib Ios 13/3; widzę/ że do pięćiorgá/ ábo y śiedmiorgá weſela/ nie ták ſnádnie wſzytkieprzednieyſze [!] poćiechy P.Máryey śćiągáć ſię mogą LatHar 492; WujNT Matth 16/9, Ioann 6/13. Cf »pięcioro przykazanie«.

W składni zgody z rzeczownikiem nieosobowym lub żywotnym albo zaimkiem w pl (10): ZapWar 1510 nr 2073; WyprKr 108; GElázyus rodem Affer/ [...] Piſał pięciory kſięgi przećiw Sábellianom/ Eutychianom/ y inym odſzcżepieńcom BielKron 161v; Czym inym zbroynégo Goliatá Dawid nági poráźił/ iedno nie tym Cynkiem/ z pięćiorgá kámieni náſtroionym? OrzQuin N2. Cf Zwrot, »pięciory Księgi Mojżeszowe«.

W składni zgody lub rządu z rzeczownikiem łacińskim w sg (1): Miechouius [...] iednę rzecz w czworgu y w pięciorgu Capitulum położył StryjKron 245.

W charakterystycznych połączeniach: pięcioro chleba (39), drzewa, kapitulum, odszczepieństwa, odzienia, uczucia, wesela; pięcioro dzieci, ksiąg, książąt (4), ludzi, osob; pięciory gęsi, kamienie, księgi, rękawy.

Zwrot: »przez pięciore ręce przewinąć się« (1): Ták wielkie ieſt mnoſtwo przekupniow (á zwłaszcżá w przekupowániu dźieśięćin) iż pirwey niżli od Páná doydą do tych co ich vżywáć máią/ przez cżwore y pięćiore ręce [quaternis et quinis manibus]/ kupuiących y przedawáiących przewiną ſię. ModrzBaz 141v.

Zestawienia: »Pięciory Księgi Mojżeszowe« = Pentatheucus Moysi Miech [szyk zmienny] (5): MiechGlab 20; Przyſyęgam przes pięćiory kſyęgi Moyzeſzowe/ w kthorych ieſt nápiſáne Dźieſyęćioro przykazánia GroicPorz aav; Mącz 290a; ábowiém co ieſt inſzégo Zakón ſtáry/ iedno nie QVINCVNX, ná pięćiorych Kśięgách MOYżeſzowych ſtoiący? OrzQuin Nv; CzechRozm 83v.

»pięcioro przykazanie (a. rozkazanie) kościelne« [szyk zmienny] (5): Pięcioro przykázánie Kośćielne/ wſzytkim Chrześćijanom ſłużące. LatHar 119; Kośćielne pięćioro przykázanie z wykłádem LatHar 749, ++8v, 120 marg, 133.

Szereg: »czwor i pięcior« (1): ModrzBaz 141v cf Zwrot.

[Zestawienie liczebnikowe: Gęsi starych i młodych trzydzieści pięcioro LustrMaz II 83.]

α. Jako nazwa liczby (1): O cżworgu też to powiem/ iże ta licżba ſama ieſt grunt wſzelkiey doskonałey ſtałoſći [...] Za tym pięćioro ma mieſtcze KłosAlg A2v.

b. W funkcji liczebnika mnożnego: pięć razy (5): Pięćiorá dźieśięć/ vczyni pięćdźieśiąt. GrzepGeom F3; pięćiorá ſześćdźieśiąt/ vczyni trzy ſtá. GrzepGeom O, Iv.

Wyrażenie: »tyle pięcioro« (2): Weźmi kadzidła cżęſć iednę/ goricżki tyle pięcioro/ prochu z rakow tyle dzieſiecioro: Tego prochu z wodą daway pić. FalZioł II 23; ieſt pry ich tele cżworo álbo pięćioro ile nas CzahTr D3v.

Cf [PIĘCIOROLETNY], PIĘCIORNASOB, PIĘCIORNASOBNY, PIĘCIORONAŚCIE