[zaloguj się]
[pdf]

PŁOMIEŃ (179) sb m

-eń (173), -ęń (6).

-o- (36), -ó- (11) KochPs, KochEpitCath (2), KochPhaen (7), PudłFr; w N i A sg -eń (16) Mącz (9), KochPhaen (6), GosłCast (1), też SienLek (3); -éń (6) OpecŻyw, KochEpitCath, GórnTroas (4); w pozostałych formach e jasne.

Fleksja
sg pl
N płomień płomienie
G płomienia, płomieniu płomieni, płomieni(o)w
D płomieniowi
A płomień płomieni(e)
I płomieniem płomieńmi
L płomieniu

sg N płomień (80). ◊ G płomienia (12), [płomieniu]. ◊ D płomieniowi (2). ◊ A płomień (28). ◊ I płomieniem (28); -ém (4) KochEpitCath, OrzJan, GórnTroas (2), -em (2) SienLek, KochPhaen, -(e)m (16). ◊ L płomieniu (11). ◊ pl N płomienie (4); -é (2), -(e) (2). ◊ G płomieni (1) GrabowSet, płomieni(o)w (1) RejWiz. ◊ A płomieni(e) (10). ◊ I płomieńmi (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Efekt spalania dający światło i wysoką temperaturę; flamma Vulg, PolAnt, Mącz, Calep, Cn; ignis Vulg (165): LibMal 1544/85 [2 r.]; MurzHist M; Pátrzay pilno ná płomień iż then nie ma ciáłá/ A pátrz iáko iego moc dziwnie ſie zmieſzáłá. RejWiz 111, 145, 155, 167v; Leop Dan 3/25, 1.Mach 2/59; BibRadz Sap 16/18, Hebr 1/7; Nie dáleko od gránic tey źiemie [...] ieſt gorá ſkáliſta/ kthora wſobie ma wiecżny ogień/ gore płomień z ſiebie wymiátaiąc BielKron 274v; Flammatus Iupiter, hoc est flammam dextra manu tenes, pro Sceptro, Który w ręce ſwey płomień ma. Mącz 129c, 129c [4 r.], 298b, 305a, 346b, 364d (12); SienLek 75v, Vuu4; RejZwierc 182v; BudBib A.Esdr 4/46; wielki ogień z ſmolney máteryey vcżyniono/ á gdy ſię wyſoko płomień podnioſł/ wrzucono weń Pánienkę Bożą. SkarŻyw 152, 408, 461; MWilkHist D4v; StryjKron 161; Calep 422b [2 r.], 423a; IAko iſkrá/ ktora ſię na świát vkázuie/ Buyno z ſwego płomieniá gorę wylátuie; Tę wiátr/ tám y ſám miece/ áż od niego zgáśnie/ Ták cżłowiek/ ácż ſię zdobi/ niſzcżeie tu właśnie. GrabowSet Lv; KlonWor 24; SzarzRyt Cv; [bo żywicá nie czyni płomieniu/ iáko kádźidło/ tylko w dym ſie obráca. UrzędowHerb 386a].

W połączeniu szeregowym (1): Parſkał dymem y ogniem: nie pomogły cżary/ Kopćie/ żary/ pożogi/ płomienie y páry. KlonWor 24.

W porównaniach (34): FalZioł V 12v; WróbŻołt 82/15; LubPs S6; Fáłſz/ zdrádá/ gniew/ ſtrách/ żałość/ y máme pochlebſtwo. Iáko nadobny płomień gdy ſie dymem duśi/ Ták ći ſzkodzą rycerze rozumu i duſzy. RejWiz 137v, 111; BibRadz Is 5/24; Mącz 334a; SienLek 24v; páná káżdego vmyſł ieſt iáko płomień ktory ſie záwżdy ku gorze ciągnie/ kiedy do niego dobrych drew przykłádáią. RejZwierc 41v, 54, 62v; BudBib 376c marg; Były ſłowá iego iáko płomień/ dobre ku cnotom pobudzał: grżeſzne kruſzył SkarŻyw 462; Długoli ten twoy gniew lud iuż ſtrapiony/ Znáć będzie? [...] Zaż/ iáko możny płomień/ ma ſię ſzerzyć? GrabowSet V; A gdyć zá ſzkutę w zad vćieką gory Oglądaſz świetne iáko płomień mury KlonFlis G2. Cf »(jako) płomień pała«, »jako płomień palić«, »(jako) płomień ognisty«.

W charakterystycznych połączeniach: płomień migający się, nagorętszy, siarczysty, srogi, straszny, wielki; płomień podniosł się, szerzy się, utęchnie; płomień dawać (2), utłumić, wypuszczać, wyrzucać, zaduszać; płomieniem dychać, opaść.

Przysłowia: Obieráią ná táki vrżąd [...] nie ták nędznego żeby z płomieniá chlebá chwytał GórnRozm G2.

z máłey bowiem iſkry wielki płomień bywa Phil Q4.

Frazy: »płomień gaśnie« (1): A gdy będzie [kamień naleziony w gębce] dzierżan nad ogniem płomieniem goraiączym, tedy dla niego płomień gaſnie. FalZioł IV lc.

»(jako) płomień pała« = transit flamma Vulg [szyk zmienny] (2): Leop 4.Esdr 4/48; Iáko w ogniſtym piecu płómienié pałáią/ Ták óni w twoim gniewie nieznosnym zgoráią. KochPs 29.

»płomień spalił« (1): Zapalił ſię też ogień we zborze ich/ płomień ſpalił [flamma combussit] niezbożne. BudBib Ps 105/18.

»trawi płomień« (1): Rácż ye vcżynić yáko lás co gi pali ogyeń/ A yák gory ktore trawi záwżdy ſrogi płomyeń LubPs S6.

»zapalił się, zapalony płomień; płomieniem zapalić się« = flamma accensa est PolAnt (2:1;2): A tu iuż możeſz wierzyć/ że tám pewny ogień/ Kiedy ocżymá widziſz zápalony płomień. RejWiz 151v, 151v; BibRadz 2.Mach 1/32; Abowiem kámień nigdy ſie płomieniem nie zpali iedno márne ſmieći RejZwierc 37v; BudBib 2.Mach 1/32.

Zwroty: »płomieniem gorzeć, gorający« (1:1): FalZioł IV 1c; gdy w tę párę świécę zápaloną wráźiſz/ będźie ſiárká iáſnym płomieniem gorzéć SienLek Vuu4.

»jako płomień palić« (1): chuchánie świętych/ y wzywánia imieniá Boſkiego/ iáko nagorętſzy płomięń pali cżárty/ y wypędza. SkarŻyw 278.

»z gęby płomień wypuszczać; płomieniem rzygnąć (a. rzygać); płomień z gąb pałał« [o potworach ziejących ogniem] [szyk zmienny] (2;2;1): mieli ſzyie podobne koniom y rogi wielkie/ zęby tákze/ á z gęby okruthne płomienie wypuſzcżáli. HistAl M6; Mącz 129c; WerGośc 321; Bo kiedy go [Kakusa] kto gonił/ wnet płomieniem rzygnął/ párą go śiárcżáną przez ſtáie dośćignął. KlonWor 21, 21.

»zapalić na płomieniu« (1): Weźmi ſtárych ſłonin ſztuczkę/ włoż ią między dwie ſkórze brzozowe [...] zápal ná płomieniu/ tho co wykápie będźie [...] máść. SienLek 171 v.

Wyrażenia: »gorącość płomienia« (1): then ktory ná dworze będąc od gorącosći ſlonecżney rychley ogora/ niż domá od gorącosći płomyenyá domowego GliczKsiąż K4.

»(jako, by) płomień ognisty (a. ogniowy), ognia, od ognia« = flamma ignis Vulg, PolAnt [szyk 34:1] (27:7:1): OpecŻyw 193; GlabGad H7; WróbŻołt 28/7; I vkazał ſie mu [Mojżeszowi] Pan w płomieniu ogniſthym ze śrzodku krzá Leop Ex 3/2, Iob 18/5, Ps 28/7, Eccli 21/10, Dan 3/22; BibRadz Is 5/24, Dan 7/9, Eccli 45/23, Apoc 2/18; Pyramis [...] budowánié czworo gránne co daley ná wyſzſzą to ſpiczáſtſze ná xtałt ogniowego płomiéniá. Mącz 334a, 107b; RejAp 12, 14, 28v, 29 [2 r.], 160, Ff3v; BudBib Ex 3/2, Is 29/6, I 376c marg; BudNT Act 7/30, 2.Thess 1/8, Apoc 1/14, 19/12; LatHar 347; głowá iego [syna Bożego] y włoſy były białe iáko wełná biała/ y iáko śnieg/ á oczy iego iáko płomień ogniá. WujNT Apoc 1/14, 2.Thess 1/8, Apoc 2/18, 19/12, Aaaaaa 3; Niż o nieprzyiaćielu wieść przyidźie/ Płomienie Pierwey vyźrzyſz ogniſte KlonWor 31.

»płomień pałający; pałać jako płomień« = splendor ignis PolAnt (1;1): naſzedſzy port y z okręthy zápalił/ ták iż było płomioń [!] pałájący widáć w Ieruzalem BibRadz 2.Mach 12/9; RejAp 29.

Szeregi: »dym, płomień« (1): S prochow dym/ płomień ſthráſzny/ trąby z wież y z murow/ Krzycżą StryjWjaz B4v.

»płomień, (albo) ogień« [szyk 2:1] (3): LubPs S6; Flammivomus, Ten Który płomieniem álbo ogniem rzyga/ Pozarziſty. Mącz 129c, 474c.

Przen (26): Prot A3v; Więc iáko kto gorący/ ták kreẃ bywa wrząca/ Pyrrhus możnym płomieniém oycowſkim zátrąca. GórnTroas 22; OrzJan 20; Dźiwne ſą twego miłośierdźia ſpráwy. [...] ſtąd pała práwy Płomień Seráphim w ſzczęśliwey miłośći. SzarzRyt Av.

płomień czego (2): [o pysze] PAni wſzech złośći/ [...] Twárdy krzemieniu/ ſkąd ſrogi ſmok bierze Płomień/ [...] Popędliwośći GrabowSet D3v. Cf Zwrot.

Zwrot: »ognia płomień wzniecić« (1): Bym ćię cżćił [...] Vcżynić możeſz godnym/ Gdy ogniow ſwych płomienie/ Co ćieſzą [...] Wzniećiſz w mym duchu dobrym GrabowSet F4.
Wyrażenie: »płomień nieugaszony« (1): Słonce ieſt oko Boże nieba y przyrodzenia okraſſa, kołecżko ciepłoſci, łyſkanie bez ſtrachu, płomien nieugaſzony BielŻyw 135.
a) Miłość (12): Możeſz być przyiemnieyſza miłość/ milſzy płomień/ nád then kthory ſie z widzenia naywyſzſzey pięknośći rodzi? GórnDworz Mm5; KochFr 80, 106; PudłFr 72.
Frazy: »płomień nie zgaśnie, niezgaszony« (1:1): GórnDworz Mmv; Suſzy twé ſerce teraz płomień niezgáſzony/ Biią ná ćię teſknice GosłCast 16.

»płomień się udusi« (1): ieſli ſie płomień vduśi/ tedy y niebeſpiecżeńſthwo zginie. GórnDworz Mmv.

Wyrażenie: »płomień miłości« (1): [białe głowy] ſtáráią ſie záwdy/ áby co naiwięcey ſług miáły/ á iżby wſzytcy [...] w wielkiey miłości vmieraiącz/ w proch ſie obraczáli/ s tego prochu/ żeby záſię cżłowiek ſie vcżynił/ dla tego/ áby go po wtore tenże płomień miłośći mogł ſpalić. GórnDworz Dd2v.
α) O miłości bożej (4):
Wyrażenie: »płomień (z ognia) miłości« [szyk 3:1] (4): TWey łáſki promień Pánie wyſokośći/ Iák kágániec przenika; Ták iż nie grzeie ſercá oźiębłośći; Przeto mnie letnie tyka/ On iáſny płomień z ogniá twey miłośći. GrabowSet F4v, I2v; Skarb nie oſzácowány/ ieſt męká zbáwićielá náſzego: ná rány lekárſtwo/ płomień miłośći Bożey/ oſtátecżna grzeſznych vćiecżká LatHar 264; Tobie Seraph miłości práwey płomień czyſty/ A twey chwały dwor znáczy Firmáment ogniſty. SzarzRyt B2v.
b) Siła niszcząca (5): chory vćichnął/ y powiedział: ſkoroś wſzedł/ płomień z vſt twoich wilki wypędził SkarŻyw 334.

płomień czego (4): Strzeżćie by wam nie ſzkodźił płomień gniewu iego GrabowSet E3v, H4v; LatHar 443; SzarzRyt D2.

W charakterystycznych połączeniach: płomień febry ciężkiej, gniewu, grzechow, cielesnej żądzej.

c) Męka, cierpienie (1): Ciśnie mnie boiaźń/ y zeymuie trwogá/ Serce me pała/ á duſzá niebogá/ Im pilniey ſwoy wiek/ á twą moc rozbiera/ Pánie/ tym w ćiężſzym płomieniu vmiera. GrabowSet S3.
d) W opisie gwiazdozbioru Pies (1):
Fraza: »płomień gore« (1): W pyſku [Psa] czerwony Okrutny płomień goré: ztądże mu Grekowie Syrius imię dáli KochPhaen 13.
a. Ogień piekielny (10): [bogacz] wpiekle będąc w mękach [...] zawołáwſzy powiedźiáł [...] cierpię cięſzką mękę wtymto płomięniu MurzNT Luc 16/24 [przekład tego samego tekstu (2)] RejPos 161v; WujNT Luc 16/24.
Wyrażenia: »nieugaszony płomień« (1): Bo co mi potym będźie/ iż poznam niebeſpiecżeńſtwo ſwoie/ ieſli nie zábieżę iáko potrzebá tym rzecżom/ ktore o nieugáſzone piekielne płomienie przypráwić mogą zbáwienie moie? LatHar 640.

»płomień piekielny, otchłani piekielnych« [szyk 3:1] (3:1): Boże moy [...] Racż ſtrzedz/ od płomieni otchłáni piekielnych GrabowSet Qv; LatHar 110, 152, 640.

»wiekuisty, wieczny płomień« (2:1): KrowObr 240v; by nas nie żegł wiekuiſty płomień/ vchoway nas Pánie ArtKanc P9; LatHar 670.

Szereg: »ogień, płomień« (1): támći ieſt [...] ogień śiárcżyſty/ płomień piekielny/ mgliſte nawáłnośći LatHar 152.
b. Pożar (13): Pała Dárdanów páłac/ [...] Pałáią złotem we wzór nátykáné kwiáty V ſtropów/ á koſztowné żołniérz chwyta ſzáty. Od łupu odbić płomiéń zwyćiężcé nie może GórnTroas 9.
Zwroty: »płomieniem gorzeć« (1): On Król/ rodźićiel królów/ z królów ród wiodący/ Nie ma grobu/ ni znáku/ Boże wſzechmogący Ale y zwykły ogiéń/ ku ſpaleniu ćiáłá Nie mógł bydź/ kiedy Troiá płomieniém gorzáłá. GórnTroas 11.

»płomieńmi oświecić« (1): náiazd ſrogi ná Wielkiégo Kniáźiá Moſkiewſkiégo práwie we śrzodku páńſtwá iego vczynił, że cię podobno y ná oko widźieć mógł: boś go dobrze płomieńmi oświécił SarnStat 863.

Szereg: »i miecz i płomień« (1): gwałtem/ á przez dźięki/ Y przez miecz/ y przez płomiéń dárłábym ſie k ſwému [...] ſynowi GórnTroas 41.
W przen (1):
Fraza: »pożarł płomień« (1): Oné mury boſkiémi ſtáwiáné rękámi/ W proch poſzły/ y zginęły poſpołu y známi. Okrutny pożárł płomiéń/ ni tyle zoſtáło Coby tę troſzkę ćiáłá do śiebie zchowáło. GórnTroas 36.
Przen (8): RejWiz 182; Oto ſtáli ſię [doradcy] iáko fłomá/ ogień ie popali/ nie wybáwią duſze ſwey od gwałthownego płomieniá BibRadz Is 47/14; [Córo Syjońska obrzeż się Panu] By kiedy nie wſtał/ gniewem poruſzony/ A ogień puśćił/ z tey y owey ſtrony Obiął płomieniem: á w ćięſzkośći tákiey/ Niſkąd nie było pomocy niiákiey GrabowSet Q4.
Zwrot: »płomień gasić« (1): Y teraz gdy poſpolity płomień Krześćiáńſki [tj. zagrożenie Kościoła przez herezje] trzebá ztrzaſkiem gáśić/ y nicżym ſie niebáwiąc/ corychley do exekuciey poſpieſzáć PowodPr 77.
Wyrażenie: »płomień pałający« (1): A ogień ſrogi vkaże ſie przed oblicżnoſćią iego/ á płomień páłáiący zátłumi nieprzyiáćioły iego. RejPs 143.
Szereg: »ogień, płomień« = ignis, flamma Vulg, PolAnt (3): RejPs 143; ogień wyſſedł z Eſben/ płomień z miáſteczká Seon/y ſpalił Amon Moábithſkie Leop Num 21/28; Tyś mię wybawił [...] Od ogniá ktory ze wſząd duśił/ y z pośrzod płomieniá kthory mię vpalić nie mogł. BibRadz Eccli 51/6.
a) Upał (1): Gdy z Pſem/ álbo Lwem/ znáki niebieſkimi Słońce ſię zetrze: w gniew ſię poruſzáią/ Płomień ták ſrogi/ potym roſpuſzcżáią/ Ze wſzytko niſzcżą/ co tu ieſt ná źiemi. GrabowSet C2v.
c. Sposób torturowania (1): Bićie/ płomień/ nic to mnie/ głód/ ćiężkié prágnié/ Iuż co mąk kto wynálazł GórnTroas 43.
2. Światło, blask (14): KochEpitCat 110 [2 r.]; NAd nią [Andromedą] ieſt kóń ſkrzydłáty: iéy wárkocz plećiony/ Z iego brzuchem ieſt iednym płomieniem ſpoiony. KochPhaen 8; gdy Wężownik w morzu po koláná brodźi: Znák ieſt/ że zgodnych Bliźniąt iáſny płomień wſchodźi. KochPhaen 24, 6, 7 [2 r.].
Wyrażenia: »jasny płomień« (2): Arkturów iáſny płómień górnych náſzladuie Dróg KochPhaen 16, 16.

»płomień ognia« = błyskawica; flamma ignis PolAnt, Vulg (3): A o Anielech mowi: Ktory poſły ſwe czyni duchy/ á ſługi ſwoie płomieniem ogniá. BibRadz Hebr 1/7; CzechEp 284; WujNT Hebr 1/7 [zawsze przekład tego samego tekstu].

Przen (2): Y co ieſt kolwiek tu ná niſkiey źiemi/ Wſpładza [słońce]/ y żywi płomięńmi ſwoiemi. SzarzRyt A3v.

płomień czego (1): wſſytki kupuiące ij przedáwaiącé ſkoſciola wyrzucileś/ vkazuiątz w ocżach blogoſlawionych plomiéń twégo boſtwa. OpecŻyw 87v.

Synonimy: 1. ogień, żar; b. pożar, 2. blask, światło.

Cf [PŁOMIĘ]

DDJ