Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PODBIEŻENIE

Następne hasło: PODBIJAJĄC »

PODBIJAĆ (40) vb impf

o oraz a jasne.

Fleksja

indicativus
inf	podbijać
praes
	sg	pl
1	podbijåm	podbijåmy
3	podbijå	podbijają

praet
	sg		pl
3	m	podbijåł	m pers	podbijali
	f	podbijała	m an
	n	podbijało	subst

imperativus
	pl
1	podbijåjmy

conditionalis
	sg		pl
3	m	by podbijåł	m pers
3	n		subst	by podbijały

impersonalis
con		by podbij(a)no
participia
part praes act		podbijając

inf podbijać (4). ◊ praes 1 sg podbijåm (11). ◊ 3 sg podbijå (2). ◊ 1 pl podbijåmy (1). ◊ 3 pl podbijają (4). ◊ praet 3 sg m podbijåł (2). f podbijała (1). [n podbijało.] ◊ 3 pl m pers podbijali (4). ◊ imp 1 pl podbijåjmy (1). ◊ con [3 sg m by podbijåł.] ◊ 3 pl subst by podbijały (1). ◊ [impers con by podbij(a)no.] ◊ part praes act podbijając (9).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w. s.v. bębenek.

Znaczenia

1. Uzależniać, podporządkowywać (32)
- a. Uzależniać od siebie (25)
  - W przen (1)
  - Przen (5)
    - a) Podporządkowywać wartościom uznanym za wyższe (4)
  - α. Uzależniać politycznie, zwykle w wyniku działań wojennych (17)
- b. Uzależniać od kogoś (6)
  - Przen: Podporządkowywać wartościom uznanym za wyższe (4)
  - α. Uzależniać politycznie w wyniku działań wojennych (2)
2. Przymocowywać coś pod spodem (2)
- a. Przybijać (1)
- b. Podszywać (1)
3. Wciskać, wsuwać pod coś (1)
4. Podrzucać (1)
5. [Powiększać świadczenia pańszczyźniane]
6. [Prawdopodobnie: Być widocznym, przebijać spod spodu]
7. Zwroty (4)

1. Uzależniać, podporządkowywać; subiugare HistAl, Mącz, Modrz, Cn; subicere Modrz, Calep, Cn; subigere Modrz, Cn; redigere Vulg, Cn; occupere Miech; accipere, domare, mittere, subiungere Cn [w tym: kogo, co (29)] (32): Subiicio – Podbyam. Calep [1017]a.

a. Uzależniać od siebie (25):

Zwroty: »pod swoje prawo podbijać« (1): [Michał począł] piſáć ſię y cżynić Pátryárchá Aekumenikus/ to ieſt/ náwyżſzy y generálſki Pátryárchá. Y pocżął Alexándryiſkiego y Antyoſkiego Pátryárchę [...] pod ſię y pod ſwoie práwo y przełożeńſtwo [...] podbijać. SkarJedn 243.

»pod swoje przełożeństwo podbijać« (1): SkarJedn 243 cf »pod swoje prawo podbijać«.

»pod się podbijać« (2): SkarJedn 243; Subigo – Przimuſzam. Pod ſię podbyam. Calep [1016]b.

W przen (1):

Zwrot: »podbijać pod nogi [czego]« (1): że oni [apostołowie] podbijáli pod nogi vrzędu ſwego Kápłáńſkiego/ wſzytek ſtan Swiecki OrzRozm G4v.

Przen (5):

Zwrot: »pod moc i panowanie swe podbijać« (1): Toć ſą wdźięcżne przynęty/ [...] to vćiechy roſkoſzne: ktore [...] rozum mamią/ á wolą pod moc y pánowánie ſwe podbijáią [et imperio et ditioni suae subiugant]. ModrzBaz 53v.

a) Podporządkowywać wartościom uznanym za wyższe (4):

Zwroty: »pod moc swą (swoję) podbijać« (2): BielŻyw 74; ácżkolwiek to dobrze powiedźiano/ że rozum popędliwe chęći ſerdecżne rządźić/ á pod moc ſwoię podbijáć [suoque imperio subicere] ma ModrzBaz 8.

»pod niewolą podbijać« (1): Karzę ią (práwi) ćiáło moie y pod niewolą podbijam KuczbKat 325.

Szereg: »podbijać i zniewalać« (1): Ale podbiiam ćiáło moie/ y zniewalam ie [obtundo meum corpus et in servitutem redigo] BibRadz Cor 9/27.

α. Uzależniać politycznie, zwykle w wyniku działań wojennych (17): kto [...] ſwému rozumowi panuie/ motznieyſſy ieſt niż ktory miaſta podbijá. OpecŻyw 35; HistAl Dv.

podbijać przez co (1): Krolowie przes ſtrách vporne/ pod moc ſwoie podbijáią KrowObr 3v.

podbijać czym (2): pocżął miaſta iedne puſtoſzenim, drugie grozą ſobie podbijać MiechGlab 65. Cf »mieczem podbijać«.

Zwroty: »mieczem podbijać« (1): gdiz Saraczeni z ſwey wiary wielkie roſkoſzy maią y pożytki, inſze w ſzythkie ſekti moczą y miecżem ſobie podbijaiącz [Sarracenorum vero legem ... vi et armis expugnatricem] MiechGlab 20.

»mocą podbijać« (1): MiechGlab 20 cf »mieczem podbijać«.

»pod swą (swoję) moc podbijać« = subiugare Mącz, Cn; accipere in deditionem, domare, facere stipendiarium a. vectigalem, mittere sub iugum, redigere in deditionem a. in ditionem ac potestatem a. in servitutem a. sub imperium, subicere sibi, subigere ad deditionem, subiungere (sub imperium) Cn [szyk zmienny] (9): KrowObr 3v; BielKron 288; Mącz 177a; RejAp 111; A ieſli ſie thych cżáſow nie rodzą one wielkie krolowe/ ktoreby [...] kroleſtwá dálekie/ narody dziwne/ podbijáły pod mocz ſwą GórnDworz Z6v; HistHel C4v; PaprUp C2v; OrzJan 12, 81.

»w niewolą podbijać« (1): (proſili) żeby zdięli ſnich iárzmo Greckie/ bo widzieli że w niewolą podbijáli á ćiſnęli [in servitutem premerent] kroleſtwo Iſráelſkie. Leop 1.Mach 8/18.

»podbijać pod posłuszeństwo swoje« (1): oto pocżęłá [bestyja, tj. papiestwo] podbijáć pod poſłuſzeńſtwo ſwoie krole/ kſiążętá/ y rozlicżne narody RejAp 111v.

»podbijać sobie« = occupare Miech; subiugare (sibi) HistAl [szyk zmienny] (4): MiechGlab 20, 65; Iako Alexander wſzedł do Ciliciey [...]/ potym do Aziey podbiyáiąc ią ſobie HistAl D, B2v.

»świat, wszytkę ziemię podbijać« (1:1): Rzymiánie kiedy świáth podbijáli pod ſwą moć/ iednę cżęść Dunáiá od południá opánowali BielKron 288; HistHel C4v.

b. Uzależniać od kogoś (6):

Przen: Podporządkowywać wartościom uznanym za wyższe [pod co] (4): chući żłe [!] podbijaymy pod rozumną wolą náſzę. SkarŻyw 560.

Zwroty: »podbijać (pod władzą i) pod moc [czego, czemu]« (2): iże cnoty záśiádły w chęći do obycżáiow ſkłonney/ gdy ią ku dobremu chylić máią/ hámuiąc iey popędliwosći/ przywodząc ie ku ſkromnośći/ á podbijáiąc ie pod władzą y pod moc rozumowi [in ius et potestatem rationi subigendo] ModrzBaz 6v; ReszList 164.

»w niewolą podbijać« (1): w niewolą podbiiamy wſzelki rozum pod poſłuſzeńſtwo [in captivitatem redigentes ... in obsequium] Chriſtuſowe WujNT 2.Cor 10/5.

»podbijać pod posłuszeństwo [czyje]« (1): WujNT 2.Cor 10/5 cf »w niewolą podbijać«.

α. Uzależniać politycznie w wyniku działań wojennych (2):

podbijać komu (1): Anektánábus krol wáſz [...] po máłim cżáſie wroći ſie do was zrzućiwſzy s ſiebie niewolſthwo/ á pomſći ſie nád nieprzyyacielmi waſzemi podbijáiąc ie wam. HistAl A2.

podbijać ku czemu (1): Iulius Ceſarz Niemce ku páńſtwu Rzymskiemu podbijáiąc/ w mieyſcu twardym miedzy gorámi zamek mocny vdziáłał BielKron 289.

2. Przymocowywać coś pod spodem (2):

a. Przybijać; suffgere Mącz, Cn; subcudere, subcuneare, suppingere Cn [co] (1): Mącz 127a; [Niektorzy też ludźie z dołu cembrę podbijáią źiemię podbieráiąc Cresc 1571 29].

b. Podszywać [czym] (1): Pelliculo, Futrem podbiyam. Mącz 286d.

3. Wciskać, wsuwać pod coś [pod co] (1): Supplodo, Podbiyam albo podmykam pod co Mącz 303c.

4. Podrzucać (1): Succutio, Podbiyam/ Podtłukam/ Podtrącam/ Wſtrząſam yáko konie czinią które cieſzko noſzą. Mącz 339c.

5. [Powiększać świadczenia pańszczyźniane:

podbijać kogo na co: Których to kmieci Wawrzyniec Kotarbski z potomkami swemi nie ma wycięgać ani podbijać na więcy roboty, jedno 3 dni w tydzień InwSzlachKal 1576 nr 34, 1576 nr 33.

podbijać co na kogo: Skarżyli się, iż na nie jeszcze chcą teraz podbić, aby przy tym komiężnym dawali po gęsi jedny [...]. Proszą, aby tego na nie nie podbijano. LustrSand 272.]

6. [Prawdopodobnie: Być widocznym, przebijać spod spodu [pod czym]: Apud feminas erat curvum ornamentum, quo gressus componebatur/ odzenye thakie noſzili naſzithe wyelce ſlothem/ yſz theſz ſthylv pod przegvby podbyalo [komentarz do Num 31/50] TomZbrudzBrul 177.]

7. Zwroty (4):

»bębenka (a. bębna) podbijać« [w tym: komu (2)] = pochlebiać [szyk zmienny] (4): A on przedſię o ſobie ieſt tákiey nádzyeie/ Iż żaden nádeń nie ieſt iż ták zá to máią/ A ono mu łotroſtwo bębna podbijáią. RejWiz 41; RejZwierz 138; CzechEp 369; Calep [754]b; [LorichKosz 40; Pochlebuie mu/ nádyma/ podbija bębenká przy śmierći Szátan ArtTanat G7].

[»bębenka podbijać [komu]« = dawać pewność siebie: ále nawięcey to Hetmánowi Tureckiemu bębenká podbiiáło/ iże mnoſtwu y męſtwu ludu ſwego vfał BarlBaz 361.]

Synonimy: 1.a.α. opanywać, poddawać, posiadać; 2.b. podszywać; 3. podmykać; 4. podtłukać; 5. podnosić, podwyższać.

Formacje współrdzenne cf BIĆ.

Cf PODBIJAJĄCY, PODBIJANIE