Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [PODZIEMKA]

Następne hasło: [PODZIEMSKI] »

PODZIEMNY (38) ai

-e- (37), -ę- (1).

o oraz e jasne.

Fleksja

sg
m	N	podziemny	f	N	podziemnå, podziemn(a)	n	N	podziemn(e)
	G	podziemnégo		G	podziemnéj		G	podziemn(e)go
	A			A			A	podziemn(e)
	L	podziemnym		L	podziemnéj		L

pl
N	subst	podziemn(e)
G		podziemnych
D		podziemnym
A	m pers	podziemné
A	subst	podziemné
I	m	podziemnymi
L		podziemnych

sg m N podziemny (4). ◊ G podziemnégo (3); -égo (1), -(e)go (2). ◊ [L podziemnym.] ◊ f N podziemnå (2), podziemn(a) (1). ◊ G podziemnéj (1). ◊ L podziemnéj (2); -éj (1), -(e)j (1). ◊ n N podziemn(e) (3). ◊ G podziemn(e)go (1). ◊ [A podziemn(e).] ◊ pl N subst podziemn(e) (1). ◊ G podziemnych (7). ◊ D podziemnym (3). ◊ A m pers podziemné (1). subst podziemné (4); -é (1), -(e) (3). ◊ I m podziemnymi (1). ◊ L podziemnych (4).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde także XVII – XVIII w.

Znaczenia

1. Znajdujący się pod powierzchnią ziemi (37)
- Przen (1)
- a. Żyjący pod powierzchnią ziemi (2)
- b. O podziemnych kondygnacjach budynku (4)
- c. Znajdujący się we wnętrzu ziemi (22)
  - α. O krainie umarłych (19)
    - αα. Przebywający w krainie umarłych; sprawujący władzę nad nią (6)
      - ααα. W funkcji rzeczownika (2)
  - β. Wydobywający się spod ziemi (1)
2. Znajdujący się na antypodach (1)

1. Znajdujący się pod powierzchnią ziemi; subterraneus Mącz, Calep, Cn; crypticus, subsolaneus, subterreus Cn (37): Mącz 451c; Calep 984b, 1022b; [rzucáli ie [trupy ludzkie] do wychodow podźiemnych/ á więtſzą połowicę do Tybru rzeki SchneebAnt A6v].

Wyrażenia: »jama podziemna« (1): Tumba – Iama podziemna, grob. Calep 1092b.

»podziemne jaskinie« [szyk 1:1] (2): v Wieliczki w Gorze ſolney/ ieden łotr ſtąplowánie zdrádą/ podrzućiwſzy ogień/ zápalił/ z ktorego dymu w podziemney iáſkini/ iáko w piekle wiele ſię ludzi záduśiło StryjKron 722; ReszList 150.

»podziemny sklep« (2): Hypogea – Podziemni sklep. [...] Hypogeorum [...] appellatio complectitur cellas vinarias, camarias, olearias, penuarias, promptuarias. Calep 495a; otworzył iednę cżęść ſkrytych podźiemnych ſklepow Grobu Dawidowego/ wźiął ſtámtąd trzy tyśiące tálentow WysKaz 43.

Przen (1):

Wyrażenie: »otchłań podziemna« = nieszczęście (1): Leżę iáko zábity pod źiemię włożony/ Od ćiebie/ y od świátá wzgardzony. Ponurzyłeś mię w ſrogiéy otchłáni podźiemnéy KochPs 131.

a. Żyjący pod powierzchnią ziemi (2): iż ſą też niektore/ kthore obumieráią [...] przed tą przyrodzoną ſwiátłoſcią/ iáko ſą ryby y ine źwirzętá podzyemne/ ktore w cieniu á w zyemi vżywáią przyrodzonego żywotá ſwego. RejPos 337v; CzechEp 130.

b. O podziemnych kondygnacjach budynku (4): rozumieiąc Athanázyuſz iſz cżáſy ſpokoynieyſze Pan Bog dáć miał: wyſzedł z oney ćiemnice/ y podziemnego mieſzkánia SkarŻyw 392; Catogeum, Domicilium subterraneum – Podziemne mieſzkanię. Calep 173a; [Budowáć káżdy może bez woley Sędziego/ drzewem álbo murem/ wzwyſz ná troie piętro/ iedno podźiemne á dwoie nád nim SzczerbSpecSax 37 (Linde)].

Wyrażenie: »sklep podziemny« (2): Crypta, Kruktá á zásklepienie przykoſciele też sklep podziemny. Mącz 70a, 303a.

c. Znajdujący się we wnętrzu ziemi (22): Siárká/ ogniów podźiemnych/ pábulum. Oczko [43].

Wyrażenie peryfr.: »podziemny gmach« = wnętrze ziemi (1): wſpomniéć człowiek nie może bez ſtráchu/ Iáki ſię cud pokazał z podźiemnégo gmáchu. [...] Tu iedną rázą náſtał w źiemi ſzmér mrukliwy/ Zá którym drżenié źiemie GórnTroas 16.

α. O krainie umarłych (19): Inferi, Podziemne piekło. Mącz 170a; GrochKal 10; Lecz płocha młodość wnet krolá vwiodłá, Záczym w podziemne páłace przywiodłá, Zginąłeś márnie o cny Włádyſłáwie KlonKr E4; [A ktorzyśćie też w Moſkwi zbići w ſtraſznym boiu/ Odpocżywayćie ſcżeśni w podźiemnym pokoiu. ZbylPRozm C3].

W charakterystycznych połączeniach: podziemne(-y) pałace, piekło, pokoj.

Wyrażenia: [peryfr. »podziemne gmachy« = piekło: Z ktorey miáry [Bogarodzica] y piekielnemu ſtráſzna/ [...] że y w podźiemnych gmáchách nie máſz żadnego ktoryby ná iey ſzcęśliwie miánowiſko nie drżał BzowRóż A2v.]

»podziemna jaskinia« (2): Rozſtąṕ ſie źiemio/ á ty z podźiemnéy iáſkinie/ Mężu móy wywróć źiemię GórnTroas 39, 45.

»podziemne(-y) kraj(e), strony« [szyk 5:3] (7:1): KochTr 26; Ciebie Kochanowſki złoty/ nieopłákánego Nie puśćiem do przewozu y kráiu podźiemnego. KlonŻal ktv, D4v; KochPieś 39; GórnTroas 72; bo oni napierwey do niebá z Chryſtuſem wſtąpili/ [...] Oycowie oni święći/ ktorzy odkupienia w ćiemnych podźiemnych kráiách czekáli SkarKaz 634a, Oooo2a; CiekPotrHerb )?(3.

αα. Przebywający w krainie umarłych; sprawujący władzę nad nią (6): Poblażáią [!] ći ſobie co łotrowſkie żyią/ Y podźięmnym mocárzom ná ofiarę tyią. Prot C4; Zámknioné mieyſcá w głębi/ y iáſkinie ćiemné Dáią ſie czuć/ y ludźi ſzlą ná nas podźiemné. Grékowie z mogił wſtáią GórnTroas 33.

Wyrażenie: »bog, bogini podziemna(-y)« (1:1): Tá [lutnia] ſerce miękczy ſwym głoſem przyiemnym Bogóm podźiemnym. KochPieś 48; KlonWor 10.

ααα. W funkcji rzeczownika (2):

W połączeniach szeregowych (2): CzechEpPOrz **4; áby ná imię Ieſuſowe wſzelkie koláno klękáło/ niebieſkich/ źiemſkich/ y podźiemnych (marg) piekielnych (–). WujNT Philipp 2/10.

β. Wydobywający się spod ziemi (1): Drżenia źiemie y západánia/ zwiátrów podźiemnych Oczko [41]v.

2. Znajdujący się na antypodach (1): Y ták iuż w koło okrążyło źiemię/ Smiertelnych ludźi ták przeważne plemię/ Iuż Antipodow podźiemna kráiná/ Nam nie nowiná. KlonFlis D2v.

Synonim: 1.b. pokryty.

Cf [PODZIEMSKI]

KW, MM