[zaloguj się]
[pdf]

POSAG (231) sb m

o jasne; -såg; w pozostałych formach -sag- (105), -såg- (28); -såg- RejZwierz, GórnDworz, SkarJedn (2), KochDz, ReszHoz (3), GórnRozm; -sag- : -såg- BielKron (7:5), Mącz (4:1), RejZwierc (1:3), ReszList (1:1), SarnStat (48:9).

Fleksja
sg pl
N posåg posagi
G posagu posagów
D posagowi posag(o)m
A posåg posagi
I posagiem posagi, posagami
L posagu posagach, posag(o)ch

sg N posåg (34). ◊ G posagu (73). ◊ D posagowi (3). ◊ A posåg (46). ◊ I posagiem (11); -em (6), -(e)m (5). ◊ L posagu (24). ◊ pl N posagi (9). ◊ G posagów (5); -ów (2), -(o)w (3). ◊ D posag(o)m (2). ◊ A posagi (17). ◊ I posagi BielKron (2), posagami (1) ReszHoz. ◊ L posagach SarnStat (3), posag(o)ch (1) BielRozm.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Majątek wnoszony przez żonę mężowi w związku z zawarciem małżeństwa; dos BartBydg, Mącz, Modrz, Calag, Calep, JanStat, Cn; dotalitium Mymer1, BartBydg, Calag, JanStat; marita pecunia Mącz (231): slachetny jan skarbek postąpil syedm kop possagu opatrznemv janowy opale sznadarzyna ZapWar 1526 nr 2336, 1512 nr 2129, 1524 nr 2297, 1532 nr 2435, 2480, 1550 nr 2655; ZapMaz II Ł 1/61; Mymer1 37v; BartBydg 44b, 45 [2 r.]; Ieſtliże też ſie ożęniſz, wiecżna pracza tobie zawſze naſtanie, narzekanie, fukanie, poſagu na ocży wymiatanie, niewiara żony BielŻyw 50, 116; ComCrac 21; po śmierći oycowſkiey bráćia niewinny poſágu popráwowáć UstPraw B3v, B2v, B3v [2 r.]; RejZwierz 45v [2 r.]; BielKron 204, 304, 413v; Parapherna [...] Wypráwá/ to yeſt ſzáty/ klenoty/ y ynſze domowe ſprzęty które przidáyą poſágowi. Mącz 277a, 95a [2 r.], 210a, 236a, 330c; BielSat D4 [2 r.]; RejZwierc 32; SkarŻyw 143 [2 r.]; tęnze Bartoſz powinięn ieſt posagu doplaćić śieſtrze swoiey ZapKościer 1579/3v, 1581/23 [2 r.], 1587/70v; KochTr 22; ReszHoz 128; BielSjem 23 [2 r.]; BielRozm 30 [2 r.]; GórnRozm L3; Calep 341b; Poſagów niektóré oſoby po białychgłowách niepłodnych práwem dochodźiły SarnStat 936, 510, 588, 590 [2 r.], 631, 632 (21); pánnie od oycá iey przynioſł Kilká tyśięcy złotych ná poſag CiekPotr 59, 2 [2 r.], 39, 52, 54, 57 (10); ZbylPrzyg B4; [poſag to ieſt ktory białagłowá/ álbo rodźicy iey mężowi/ dla brzemieniá Małżeńſkiego dáią/ áby był przy Mężu poki małżeńſtwo trwa SzczerbSpecSax 457 (Linde); Poſag názywáią máiętność/ ktorąkolwiek żoná do mężá przynośi/ álbo co mężowi zá żoną dáią/ dla znoſzenia przypadłych brzemion w małżeńſtwie GroicArt 37v (Linde)].

posag czyj [w tym: G sb i pron (3), pron poss (1), ai poss (1)] (5): yakom ya [...] svemy pyenyadzmy kupyl dworakowską posagiem zony swey ZapWar 1532 nr 2435; Druga vbożſza żoná niewinna ſwym poſágiem nágrádzáć tego co piérwſza przynioſłá SarnStat 1271, 632, 1271; SkarKaz 705b.

W połączeniach szeregowych (4): poſag/ vrodá/ zacność/ obycżáie/ Záwżdy to wſzytko ſtoi/ bez cnoty/ zá iáie. RejZwierz 45; Nie żáłuię tego żem ſye ożenił/ przeto/ iż mi dał Pan Bóg Zónę/ Rodem/ Vrodą/ Poſágiem/ y cnotą Zácną OrzQuin Y3v; gdy mąz vmrze/ żoná dar y poſag/ y wſzyſtkié páráfárnália [ma mieć] SarnStat 640; A kiedyby między mężem á żoną tákowé ſie mężobóyſtwo sſtáło/tedy wſzytki dárowizny/ wiáná/ poſag/ ſpadki/ zapiſy [...] máią przypáźdź ná dźieći SarnStat 1172.

Zwroty: »da(wa)ć posag, w posagu, z posagiem; posagiem darować« [szyk zmienny] (14:1:1;1): GliczKsiąż Q; UstPraw B3v; Sthefan ſyn Kolomanow poiął zá małżonkę corę krolá Polſkiego Iudytę imieniem y dał mu Krol Polſki w poſágu Spiſką źiemię BielKron 351v, 353; Pánieńſtwo nie wſzytko twé/ ieſli niewiéſz tego/ Lecz máią y rodźice poczęśći do niego. Iedná częśc ieſt oycowſka: drugą mátká ſobie Przywłaſcza: trzećia/ tylko ieſt ſámá przy tobie. Ze dwiemá tedy wálczyć/ nie ku rozumowi/ Którzy z poſágiem dáli ſwe práwá ſynowi. KochEpitCat 111; Papież ná káżdy rok/ ſto i dwudźieſtu pánien wypoſaża/ ták też y inſzy privati/ bądź iáwnie, bądź ſkryćie/ dzieſięć/ dwádźieśćiá y trzydźieśći pánien vbogich poſagámi z ſwey właſney ſkrzynki dáruią ReszHoz 129, 128; ludźie [...] iáłmużny nie máłe ſkładáią/ z ktorych pánienkom vbogim zá mąż idącym poſági dawáią ReszList 164; w rok po ſzćiu zá mąż/ dáć im poſag máią [bracia siostrom] SarnStat 591, 534, 637; Záprawdę wielki to wſtyd y nieſpráwiedliwość Będzie, ieſli dzieweczce poſágu nie dádzą. CiekPotr 46, 12, 57 [2 r.] 58, 83.

»iść za mąż bez posagu« (1): To pewna, żeby to bydź z vczciwym nie mogło, Abym iey dopuścił iść zá mąż bez poſágu CiekPotr 57.

»z posagiem za mąż (wy)dać« (2): Likurgus [...] Dziewki nie z poſagi zá mąż kazał dáwáć ále z cnotámi. BielKron 272v; ReszList 176.

»mieć posag, na posag; posag mająca« [szyk zmienny] (3:1;1): LIgurgus miedzy práwy ták dołożył tego/ Aby pánná nie miáłá poſagu żadnego. RejZwierz 40v; A gdyż złotá áni ſrebrá Litwá niemiáłá ná poſag [księżniczki Anny]/ miáſto tego więźnie wſzytki co ich w Polſzce nábráli/ wypuśćili. BielKron 371; Calep 528b; Nád to Sátut [!] o Pozwiéch Sárośćinych [!] ná ſkárgę chcemy rozumieć o Pániach Poſag máiących [dominabus dotalicionatis JanPrzyw 44] SarnStat 943; CiekPotr 12.

»(na)znaczyć, postanowić posag; posag naznaczony; naznaczenie posagu« [szyk zmienny] (9:1;1;1): iáko oćiec pierwſzey [dziewce] poſag poſtánowi/ táki też bráćia po drugich winni dáć UstPraw B3v, B3v [2 r.]; [dzieweczkom] poſag też oſobnie náznácżony bywa od tych pobożnych ludźi/ ktorzy piecżą o nich máią. ReszHoz 129; SarnStat 510, 590 [3 r.], 635 [4 r.].

»posagiem opatrzyć, opatrzona« = dotatus Calep (1:1): Dźiewecżki też vbogie/ máią być poſágiem iákimkolwiek opátrzone [Puellae tenues dotandae]/ y zá mąż wydawáne ModrzBaz [38]; Calep 341b.

»posag (u)tracić« [szyk zmienny] (4): Pánnę kto gwałtownie vłápi, niech będzie bezecny: á która ieſt vłápiona ná to zezwaláiąca, niech poſag tráći [Dotem perdat JanStat 593] SarnStat 642, 636, 639, 1271.

»posag wnieść« (1): Deferre dotem viro dicitur uxor, Poſag w dóm wnieść. Mącz 123a.

»posag wrocić; wrocenie posagu« [szyk zmienny] (2;2): Iedno mi chćiey poſag wroćić: Gdym ći ták bárdzo niemiłá/ Nie będęć więcey wádziłá. BierEz B4v; UstPraw B2v; SarnStat 634, 1266.

»na posag wydać, wydany« (1:1): O Páwle Trzećim Papieżu powiádáią/ że [...] nálázło ſię więcey niż ośmdzieſiąt tyſięcy złotych/ ktore ná poſagi vbogich dźiewecżek/ y ná inſze potrzebne ludźie wydáne były. ReszHoz 133; CiekPotr 22.

»bez, krom posagu wyda(wa)ć« [szyk zmienny] (3:1): Siłá yuż dzis naydzye tákowych rodzicow/ ktorzy corki ſwe krom poſágu wydáyą GliczKsiąż Q; Mieyże więc poſag domá pogotowiu, ieſli Niechceſz żeby ią wydał brát iey bez poſágu CiekPotr 57, 45, 46.

»zapisać, zapisany w posagu; posag (nie)zapisan(y); zapisanie posagu« [szyk zmienny] (1:3;12;1): Poſag niezápiſány/ ieſt niczemny. UstPraw B2v; dwá tyſiącá grzywien Práſkich groſzy w poſagu zapiſał BielKron 374v, 362v; Calep 77a; chcąc ſkáźić zwyczay nie żeby poſpolity/ ále w pewnych Ziemiách záchowány/ o Poſágách białychgłów nie zápiſánych [...] [pro dotibus foeminarum non inscriptis JanStat 569] uſtáwiamy SarnStat 936 [idem] 632, 591, 632 [2 r.], 636, 637, 778 (13).

»zapłacić posag; (za)płacenie posagu« = solutio dotis JanStat [szyk zmienny] (1;4): ZapWar 1531 nr 2425; po śmierći tákowéy wdowy krewni téy białéygłowy vmárłey w wdowim ſtánie/ prośili o zápłácenié poſágu SarnStat 633; blizſzy ábo práwo od nich máiący nábyté/ poſag zápłáćiwſzy śioſtrom ábo ich potomkom/ mogą ono imienié wykupić ze wſzelákiégo zapiſu SarnStat 1168, 633 [3 r.].

»posag (za)wziąć, brać; wziąć w posag; w posagu wzięt« [szyk zmienny] (6:4;1;1): brath moy nyebosczyk pyotr wzyal wpossak na to to vyano dwu nasczye kop possagu ZapWar 1541 nr 2603, 1541 nr 2603; [Turcy] po żonách nie biorą żadnych poſágow BielKron 261; Dali mu też zá żonę Márią/ [...] po ktorey wźiął wielki poſag BielKron 347, 385v; Praedia dotalia, Ymienie w poſágu wzięto Mącz 95a; BielSat D4; StryjKron 552; KochDz 107; BielRozm 30; SarnStat 1266; CiekPotr 52.

Wyrażenia: »oprawa posagu« (1): A ieſliby ten/ który przedawa/ miał żonę któréy opráwá poſágu śćiągáłáby ſie ná tákowé dobrá przedáyné: tedy będźie poſtáwioná przez mężá v Akt SarnStat 1251.

»pieniądze na posag« (3): żeby mi był miał powierzyć tak wiela Pieniędzy, ktore przez mię poſłał córce ſwoiey Ná poſag. CiekPotr 73, 85 [2 r.].

»wielki posag« [szyk 7:2] (9): wźiął Boleſław zá małżonkę [...] corę Ceſarſką Kryſtynę z wielkiemi poſági BielKron 352, 347; GórnDworz Ii7v; BielSat D4, I4; BielSjem 13; więcey niż zá cżterykroć ſto tyśięcy/ nád poſági wielkie corkom/ y nád dźiedźictwo od przodkow przy nim zoſtáłe/ imienia ſynom przykupił. GostGospSieb +3; Tám niewinna mácochá/ dźiatek piérwſzéy żony Sirót nędznych przeſtrzéga wczáſu [...] Ani z wielkim poſágiem mężá rządźi [...] páni. KochPieś 1; BielRozm 30.

Szeregi: »dar (a. datek) i (albo) posag« [szyk 2:1] (3): VStáwiamy/ iż gdy mąż vmrze/ żoná przy datku y przy poſagu [donationem et dotem JanStat 575] [...] ma zoſtáć SarnStat [630], 635, 639. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»dziedzictwo i posag« (1): Zoſtánie śierotá pánná: powinni y opiekunowie połowicę ábo część niemáłą iey dźiedźictwá y poſágu odeymuią SkarKazSej 705b.

»posag i (abo) oprawa« = dos et dotalitium JanStat [szyk 5:1] (6): ComCrac 21; Zbiezeniém y wyſtępki męzowémi, poſag y opráwá zeniná nie bywa zgwałcona áni náruſzona. SarnStat 632, 629, 633, 639, 640.

»posag i przywianek« = dos et dotalitium JanStat (3): vſtáwiamy nápotym/ áby żoná gdy mąż vmrze/ tylko poſag y przywianek [donationem et dotem JanStat 575] miáłá SarnStat 640, 634, 640.

»posag, (i, albo) wiano« [szyk 3:2] (5): Weſzczną ſye wielkie ſporki w ſpráwách rzeczy małżeńſkich/ iáko o poſági álbo wiáná/ y dawne właſnośći LeovPrzep E2; Calag 365a; Calep 341b; SarnStat 629 żp, 1254. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.]

»posag i wyprawa« (4): marczyn vgednal szyą Sz slachetnym mychalem Srokyth [!] oposzak y o wyprawa. ZapWar b.r. nr 2117; yakom ya zaplaczil wsisthek posag hy vyprawą sliachathnemu yanovy ZapWar 1531 nr 2425, b.r. nr 2117 [2 r.].

Wyrażenia przyimkowe: »bez, krom posagu« (13:1): Spuſczę com wźiął/ á w cnotę właſną ſye ogárnę/ Y vczćiwéy chudoby bez poſágu prágnę. KochPieś 11; CiekPotr 45.
~ Wyrażenia: »dziewka, panna bez posagu« (2:1): BielŻyw 27; krol [...] poiął żonę dzyewkę [...] bez poſágu BielKron 61v; Indotata virgo, Pánná bez poſágu. Mącz 95b.

»żona bez posagu« = indotata Cn [szyk 3:1] (4): A ſnadź lepyeći żonę bez poſágu poyąć yáko był Ligurgus v Lácedemonow vſtáwił GliczKsiąż Q, Q; Uxor sine dote veniet, Doſtánieć ſie żoná bez poſagu. Mącz 95a; CiekPotr 26. Cf »iść za mąż bez posagu«, »bez posagu wydawać«. ~

»w posagu« (8): Corkę [...] iednemu ktoremukolwiek z Synow Cáźmierzowych zá żonę podawał/ á w poſágu Grecią y Conſtantinopole obiecował StryjKron 652; CiekPotr 52. Cf »dawać w posagu«, »w posagu wzięt«, »zapisać w posagu«.

Przen (16): OpecŻyw 3v; Wiárá/ Nádzieiá á Láſká śiłne poſagi máią RejZwierc Bbb3, 127v [2 r.].
a) O cnotach panieńskich (8): czo zapoſag nawiętſzy białey głowy [...] cżyſtoſć á ſrom BielŻyw 37; GliczKsiąż Q, Q2; gdzye ieſt ſwięta cnotá/ Tám nie trzebá ni pereł/ ni żadnego złotá. To ieſt pánieńſki poſag RejZwierz 40v; Virgo satis dotata est, si pudica est, Panná vczćywa a dobrze wychowána/ nie máły poſag zá ſobą ma. Mącz 95b; RejZwierc 215v; Giezłeczkoc tylko dáłá/ á lichą tkaneczkę: Oćiec źiemie bryłeczkę W głowki włożył: nieſtetyſz/ y poſag/ y oná W iedney skrzynce zámknioná. KochTr 8; KochPieś 1.
b) O wierze chrześcijańskiej, nauce Chrystusa (4): A tak iedná ieſt ſtolicá/ ktora ieſt pierwſza wpoſagu/ na ktorey pierwſzy śiedział Piotr/ ponim Linus/ Clemens/ Anácletus. etc. SkarJedn 111, 396.
Zwrot: »wziąć w posagu, za posag« [szyk zmienny] (1:1): Oblubieńcá Chryſtuſowa (to ieſt kośćioł Boży) wſzytko trzyma to co zá poſag od ſwego mężá wzięłá. SkarJedn 27, 27.

Synonimy: oprawa, wiano.

DDJ