[zaloguj się]
[pdf]

POST (784) sb m

o jasne (w tym 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N post posty
G postu postów
D post(o)m
A post posty
I postem posty, postami
L poście pościéch, postach

sg N post (116). ◊ G postu (114) ◊ A post (128). ◊ I postem (57); -em (2), -(e)m (55). ◊ L poście (82) [w tym: bez przyimka w funkcji przysłówka (w znacz. 2.) (46)]. ◊ pl N posty (57). ◊ G postów (44); -ów (1), -(o)w (43). ◊ D post(o)m (15). ◊ A posty (91). ◊ I posty (28), postami (11); -y RejPs, SeklKat, KromRozm I, GroicPorz, HistRzym, RejPos (5), BiałKat, ModrzBaz; -ami CzechEp, SkarKaz; -y : -ami SkarŻyw (11:5), WujNT (5:4). ◊ L pościéch (33), postach (8); -ach StryjKron; -éch : -ach SkarŻyw (8:6), WujNT (3:1); ~ -éch (1), -(e)ch (32); ~ -ach (5), -åch (3); -ach StryjKron, WujNT -ach : -åch SkarŻyw (3:3).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Niejedzenie lub ograniczenie w spożywaniu pokarmów; ieiunium Mymer1, Vulg, HistAl, PolAnt, Mącz, Modrz, Calep, Cn; ieiunatio Vulg, Cn; apastia, inedia, statio Cn (604): zaſię mgły żołądek nie wiele pokarmu żądą [!], ale też niedługo może poſtu cirpieć. GlabGad E7v, L4; z poſtu ſye nie obiaday: z obiedzenia ſye nie morz. SienLek 10v.

W połączeniach szeregowych (5): A záſye ćiáło ćienczy/ w gorącey ſye Wánnie kąpáć/ [...] praca/ piecza/ máłe ſpánie/ twárde łoże/ wrácánie/ poſt/ kwáśne á przykre potráwy y ſuche/ pićie nie ſłodkie. SienLek 5; KTo Oczy chore ma/ Muśi ſye ſtrzedz od rzeczy ſłonych [...]. Od mocnego pićia/ od ſłońcá/ od wiátru/ od prochu/ od dymu od zbythniego iedzenia/ od zbytniego poſtu/ od płáczu/ od gniewu/ od czućia/ od cybule/ gorczyce [...] SienLek 63, 32v, 34, 52.

a. Zalecane lub wymagane przez niektóre religie okresowe wstrzymywanie się od spożywania wybranych pokarmów bądź ograniczenie co do ich ilości (596): Mymer1 7v; TarDuch A6v; Humiliabam in ieiunio animam meam [...]. Korzyłem poſtem duſzę moię/ modliłem ſie ża [!] nię WróbŻołt 34/13; ieſliżem kiedy poſtem álbo płáczem vdręczyłſiebie ábo gdym noſił ná ſobie grube odzienie wſſytko ſie to vnich wpoſmiewiſko obroćiło. RejPs 100v, 51v; SeklWyzn a3v, F [3 r.], f2; Cialo naſze walczi na nas obzarſtwem/ proznowanym gnuſnoſcią/ leniſtwem/ y wſzelką zlą ządzą przeciw prikazaniu bozemu/ ktore mamy zwicięzić timy vczinki/ poſtem/ to ieſt/ miernoſczią/ wiedzeniu/ wpycziu / wodzieniu/ a praczą ſtrzegąc ſię roſkoſy y proznowania. SeklKat Tv, Q4v; RejKup i5v; KromRozm I I2v [2 r.]; MurzNT 13v marg [2 r.], 38v; KromRozm III L4v; LubPs I3, P6v; KrowObr 57; Leop *2v; Káżdego ſlubu y káżdey przyſięgi około poſtu/ mąż iey [żonie] może dopuſćić BibRadz Num 30/14, 1.Esdr 8 arg, Esth 9/31, Ps 69/11, Ion 3 arg, 3/5 (10); OrzRozm F2v; BielKron 92, 155, 260 marg, 459; Mącz 164c [2 r.]; HistRzym 124v; RejPos 70v, 71 [5 r.], 185 marg; BiałKat 373v; KuczbKat 155; Poſt w kośćiele zwycżáyny nic inſzego nie ieſt/ iedno wedle obycżáiu y nákazánia kośćielnego/ pewnych dni od mięſá ſie wſtrzymawáiąc/ raz tylko przez dźień álbo w południe álbo wiecżor ćiału pośilenie dáwáć. WujJud 189v; Ze Iowinian Heretyk takież vcżył/ że nic nie ſą pożytecżne poſty/ áni wſtrzymawánie od niektorych pokármow. WujJud 196v, b6v, 41v, 93, 187v, 189v marg [2 r.] (39); WujJudConf 189v, 190v [3 r.], 191v, 193v [3 r.]; A (ták) vwierzyli mężowie Niniweńſcy Bogu/ y obwołano poſt/ á oblekli wory/ od więtſzych áż do mnieyſzych. BudBib Ion 3/5, Esth 9/31, Ps 68/10[11], Ier 36/6, 9, 3.Esdr 8/72[74], Eccli 34/28; Strum K4v; CzechRozm 100; Iáko byſtrość końſka biegániem á vięćiem obroku bywa ſkroconá/ ták pożądliwośći byſtre pracámi y poſty bywáią hámowáne ModrzBaz 10v; SkarJedn 234 [2 r.], 236 [2 r.], 348; KochPs 100; Bo pierwey ſtoiąc ſię modlił [św. Szymon]/ potym gdy ſtać od poſtu nie mogł/ śiedząc/ á gdy iuſz práwie śiły nie miał/ tedy leżąc ná poły żywy/ paćierze ſwoie [...] odpráwował. SkarŻyw 29; Poſt ieſt vſpokoienie duſz náſzych/ ſtárym vcżćiwość/ młodym náucżyćiel/ powśćiągliwym miſtrz SkarŻyw 92; Tedy [św. Abramiusz] niepomniąc ná ſtare láta ſwoie/ porzućiwſzy komorkę/ y puſtelnicze zábáwy/ y mniſkie ſzáty/ y poſty / ná wybáwienie duſze oney/ [...] y iáchał do onego miáſtá SkarŻyw [237]; Poſtem ták ſię był viął [św. Anzelm] ná pocżątku vrzędu ſwego/ iſz iáko powiádał/ głodu nie miał poſzcżąc/ áni ſmáku iedząc. SkarŻyw 332, A4v, 29, 46, 47, 56 (50); StryjKron 607; CzechEp 38; NiemObr 75; ReszPrz 24; ReszList 164, 165; Calep 501a; LatHar [++], ++7, 121 [2 r.], 123 [2 r.], 124 [2 r.] (17); Y ś. Báſilius Grecki Doktor/ pokutę Niniwitow/ w pośćie/ w popiele/ y włośienicy czynioną/ Metánoią zowie. WujNT 11, przedm 34, s. 24 marg, 130 marg, 452 [4 r.], Act 14/22 (26); SkarKaz 119a [3 r.], b [2 r.], 120a [3 r.], b [5 r.], 121a [2 r.] (32); [Abowiem przy káżdym Pośćie naydziemy dwoię rzecż; Strzymawánie od iedzenia y pićia/ a obieránie potraw do Poſtu przyſtoynych. HerbOdpow Rr7 (Linde); Baczcie, byście tak w Bodze używali, A śledzi na post nie zapamiętali. DramStp I [228]].

post czyj [w tym: pron poss (15), G sb i pron (7), ai poss (6)] (27): SeklWyzn Dv; RejKup l5; MurzNT 13v marg; Day nam Boże/ áby poſtu náſzego nabożeńſtwo Swięte/ y otzyśćienie nam dáło/ y nas przed Máieſtatem thwoim zálećiło. KrowObr 168v; Leop Is 58/3; Iż mi kurzyſz/ kádziſz/ świećiſz/ powiedaſz mi iż mi pośćiſz/ á powiedaſz iż cie wyſłucháć nie chcę: wiedz iż mnie iuż dawno omierzły ty dymy twoie/ ty kurzáwy/ ty ofiáry/ y ty poſty twoie RejPos 342, 70v, 200v; RejZwierc 44; WujJud 194v; SkarJedn 366; SkarŻyw 134, 481 marg, 565 marg; Y poſtem Ianá S. y mnieyſzą w żyćiu oſtrośćią Zbáwićielá náſzego/ nie máło ſię Zydow obrażáło LatHar 254, 124, 176, 351; ten poſt 40. dni/ nie tylko dla náśládowánia poſtu P. Chriſtuſwego [!] ieſt vſtáwiony WujNT 15, 16, Luc 5 arg, Act 9 arg, Bbbbbb2; Buduie ſię poſt náſz y ná ofierze/ ktorą Pánu Bogu z ćiáłá náſzego czynim/ wedle Apoſtołá/ gdy chęći iego vmarzamy/ y Pánu Bogu ie zábijamy SkarKaz 121b; O pośćie też mowi Pan IEZVS, iż poſt twoy/ práwi/ Oćiec twoy ktory widźi w táiemnicy/ zápłáći tobie. SkarKaz 350a, 119a, 121a.

W połączeniu z przymiotnikiem określającym religię (13): Mierno ieſc y pyć/ iako by ciało niemiało ſwowołnoſcy ku grzechu/ á toć ieſt poſt krzeſciańſki SeklKat K2; RejPos 71 marg; WujJudConf 189v; Bo to poſt Aeriánſki/ á nie Chrześćijáńſki. WujNT 453; Nie zákázuie [Jezus] świąt y poſtow Chrześćijáńſkich/ ále Zydowſkich. WujNT Aaaaaa4, 39 marg, 133 marg, 570, 661 marg, 699, Bbbbbb2 [2 r.]; Rodźi ſię poſt náſz Kátholicki y ná poſłuſzeńſtwie kośćielnym ku práwom y zwyczáiom mátki náſzey [tj. Kościoła] SkarKaz 121a.

W połączeniu z określeniem długości trwania [w tym: post ile dni (a. tydzień) (15), ile dni (a. niedziel) postu (7), ilodniowy post (4), post przez ile dni (3), posty po ile dni (1), post za ile dni (1), post kwadragiezymy (1), post kwartalny] (33): OpecŻyw 4; Iadelus biskup Zydowski [...] wezwawſzy Zydow vſtháwił im poſt przez trzy dni [ieiunia triduana] HistAl Cv; TElesforus Papież z Grecyey/ ten vſtáwił poſt cżterdzieśći dni. BielKron 149v; [Turcy] W káżdy rok pięć niedziel poſtu máią/ w ktory nieiadáią żadnego dniá áni piją/ áż gdy ſłońce zaydzie BielKron 260; Przed tyśiącem y ſtem lat y więcey ś. Ambroży/ y Máximus Taurineń Biſkup/ powiedźieli/ że ten Poſt Quádrágeſimy nie od ludźi vſtáwiony ále od Bogá poświęcony WujJud 192v, 193 [2 r.], 194; WujJudConf 193v; vmyſlił [św. Szymon] przykłádem Moiżeſzá y Eliaſzá poſt cżterdzieſtnowy/ nic nie iedząc/ pośćić. SkarŻyw 29; Cżaſu iednego w zápálcżywośći duchá nabożeńſtwá/ vmyślił [św. Piotr] cżterdzieśći dni poſtu w iednym dole/ ná dzieſiąći żemłach/ á ośmi cybulách odpráwić. SkarŻyw 471, 15, 208, 321, 422, 471, 565 marg; LatHar 273, 337, 350; My (práwi) poſt czterdzieśći dni/ według podánia Apoſtolſkiego/ raz w rok/ czáſu nam przyſtoynego pościmy. WujNT 16, 15 [5 r.], 16 [2 r.], 130, 208, 431, Bbbbbb2; SkarKaz 3a.

W połączeniach szeregowych [w tym: modlitwa, post, jałmużna (szyk zmienny) (31)] (100): Bacż tu cżterzy duchowné roboty/ ktoréć ſie ſpolem ſpomágaią. Oſobné mieſſkanié/ modlitwa/ poſt/ a ciala káranié. OpecŻyw 37, 5; Y cy nimniey grzeſzą ktorzy dufaią w ſwey godnoſcy/ poſciech/ ſuchotach/ ofiarach/ wſwieczkach [...] y ynych wymiſlach ſamy ſię vſprawiedliwiaiąć SeklKat T3, Xv; RejKup o7v, aa8; Skąd pochodźi/ iż ony trzy częſći doſyć vczynyenya/ Poſt/ modlitwá/ yáłmużná/ ſą częſći pokuty Ewángeliyſkyey. KromRozm I I2v, K, P; KromRozm II m4v; KromRozm III E3v; A iże tá przyſyęgá nie byłá ku zdrowiu beſpieczna: tedy ten kthory miał przyſyęgáć/ przypráwiał ſye ktemu przed tym/ poſty/ ſpowiedźią/ przyięćim świątoſći Ciáłá y Krwie Páńſkiey. GroicPorz z4; Leop Tob 12/8, 2.Cor 6/5; Ktemu po wſzytkich kráinách [...] byłá wielka żáłoſć miedzy żydy/ poſt płácz y nárzekánie/ á wiele ich oblokſzy ſię w wory leżeli w popiele. BibRadz Esth 4/3, 2.Cor 11/27; á zá káżdy grzech áby doſyć vczynił pánu Bogu/ á tho ma być przez modlitwę/ poſth y iáłmużnę. HistRzym 120v, 66; Bo iáko ſłyſzyſz iż cie tu Pan twoy nie vpomina/ ábyś mu kádził/ kropił/ kurzył/ poſty/ odpuſty/ y rozlicżne odzyenia ku vbłagániu iego wymyſlał/ [...] ále cie vpomina/ ábyś ſie przypodobnił ku ſwiętym ſpráwam iego. RejPos 173; Iż nie káżdy s tych wnidzie do chwały iego ſwiętey/ ktorzy to tylko vſty wyznawáią á poſtháwámi vkázuią/ poſty y modlitwámi wymyſlonemi/ ſwiecżkámi/ y nádzyeiámi rozmáitemi/ y inemi dziwnemi wymyſły á rozlicżnemi wynálaſki ſwiátá tego RejPos 186v, 185, 200v, 201, 280, 289v; BiałKat 36, 348v; KuczbKat 220; WujJud 41v, 92v, 93, 106v, 211, 212, 229v; WujJudConf 212; BudBib Esth 4/3; CzechRozm 241; SkarJedn 3; Ieſli w ſtarym cżęſte były świętá/ poſty/ trudzenia/ ofiáry/ ſpiewánia kośćielne/ modlitwy/ y inne obrzędow kośćielnych święte zábáwy: dáleko w Nowym Teſtámenćie/ więtſze być máią SkarŻyw 3; Poſtem y vſtáwicżnym wzdychánim á modlitwą ćieſzył [św. Wilhelm] ſtrapioną duſzę ſwoię/ do śmierći ſię y ſądu Boſkiego przypráwuiąc. SkarŻyw 166; Cżytánim/ cáłey nocy modlitwámi/ poſty/ y pokornymi poſługámi/ zábáwiáłá [św. Austreberta] żyćie ſwoie SkarŻyw 193, 13, 14, 16, 35, 36 (31); ReszPrz 24, 94; ReszHoz 116; ReszList 145, 152, 156, 179; LatHar [+10]v, +++v, 112 [2 r.]; A ná ten czás człowiek ćiáło ſwe dáie Bogu zá ofiárę żywą/ kiedy ie wydáie ná ćierpienie dla niego: trapiąc ie robotámi/ poſtámi/ czuynośćiámi/ biczowániem y włośiennicámi/ y zábawiáiąc ie ták w miłośiernych vczynkách/ iáko y w inſzych cnotách WujNT 566, 11, 15, Matth 6 arg, s. 26, 47 (13); WysKaz 39; Pomnię twoie zá mię poſty y drogi y vtrudzenia. SkarKaz 161a; Owym záś co w Czyścu my ná źiemi bárzo wiele ſłużym: gdy im do wypłácenia docześnych długow/ ofiárámi/ poſtámi y iáłmużnámi/ y innym vtrudzenim zá nie/ pomagamy. SkarKaz 637a, 43a, 83a, 385b.

W przeciwstawieniach: »post ... biesiada, pokarm, sytość« (3): Lecż my [...] wſtrzymawáłość nád zbytek/ chudobę nád tłuſtość/ poſty nád ſytość [...] przekłádamy. WujJud 198v; SkarŻyw 130; Nie zálecać nas pokarm Pánu Bogu/ ále poſt nas záleca/ ktory ná wielkich y BOgu miłych cnotách rośćie. SkarKaz 120b.

Zwroty: »poruszyć [= naruszyć] post; postow łamanie« (1;1): takiéż ij dzis vbogi ktory niemá doſtatku naieſtz ſie może/ a poruſſyli póſt/ niezgrzeſſy. OpecŻyw 59v; LatHar 114.

»post pościć« [szyk zmienny] (13): KromRozm I F2v; Ze ten poſt/ ktory [...] y ſam Pan Zbáwićiel náſz pośćić racżył/ ieſt nam w Zakonie/ v Prorokow/ y w Ewángeliey przykazány WujJud 193, 193, 195; SkarJedn 124; SkarŻyw 29 [2 r.]; ReszList 158; LatHar 125; Abowiem tu Ewángeliſtá nie przeto poſt wſpomina/ żeby gi żołnierze Ceſárſcy pośćić mieli WujNT 504, 16; Zbáwićiel náſz nie duchowny poſt pośćił/ bo grzechu nigdy nie miał/ ále ćieleſny. SkarKaz 120a.

»post (u)czynić; post czyniony« [szyk zmienny] (8;1): RejKup k8; WujJudConf 191v; Oczko 23v; máłegoſmy poſtu wytrwáć niechćieli/ cżyńmyſz teraz więtſzy SkarŻyw 262, 440, 471, 536 [2 r.], 537.

»post ustawić (a. ustawować), (po)stanowić; post ustawiony (a. ustawowany), postanowiony« = instituere ieiunium Mącz; edicere ieiunium Modrz [szyk zmienny] (13:4;11:1): SeklWyzn F; HistAl Cv; BibRadz I 476a marg; Odrzućiwſzy tedy od ſiebie cudzozyemce/ á ná ocżyścienie vſtáwili [Żydzi] wielki poſt/ to ieſt/ od godziny do godziny nic nie ieść áni pić/ áby ſie dręcżyli/ lud/ dzyeći/ y dobytek. BielKron 97, 149v [2 r.]; Vigilia etiam, Wigilia/ to yeſt poſt pewnych czáſów vſtáwiony áby tym ſpoſobnieyſzy lud był ku czuynóśći modlitwie y nabożeńſtwu. Mącz 496a, 9d, 164c; Bo ácż wolno káżdemu/ z chući ſwoiey pośćić ſie záwſze kiedy chce/ á wſzákże [...] pewne poſty Kośćioł poſtánowił/ ktoreby dla ſwego zbáwiennego pożytku wſzyſcy záchowáli. WujJud 192, 41v, 192v, 195; ModrzBaz 114; Nietrzebá poſtow ſtánowić/ bo to ieſt po Zydowſku iárzmo kłáść ná kogo SkarŻyw 457, 321, 422; Skąd ſię też vczymy/ że świętá/ poſty/ y ine obrzędy w kośćiele mogą być nowo vſtáwowáne/ bez wyráźnego w piśmie o tym roſkazánia. WujNT 349, 15 [2 r.], 16 [2 r.], 27, 452, Zzzzz3, Bbbbbb2 [2 r.]; Zátrąbćie ná lud wierny: vſtawćie świętobliwe poſty/ ſpoſobćie zebránie do nabożeńſtwá PowodPr 81; SkarKaz Oooo2b.

»post (za)chować (a. zachowywać, a. zachowować), trzymać; zachowanie postu; post zachowany« [szyk zmienny] (15:3;8;3): Adwent/ Poſt wielki/ y wigiliȩ od Kośćiołá wźięte/ pilnie trzymał [dziad]: mnie w śiedmi lećiech z nabiáłem iádáć w piątki niedopuſzczał OrzRozm M4; W Powſzechnym Koſćiele wſzyſcy iednoſtáynie Swiętá y poſty záchowuią. WujJud 188 marg; potrzebá y ten ćieleſny poſt chowáć áby ćiáło nie buiáło/ á duchowi powolne było WujJud 191; Kto Poſtu nie trzyma/ Heretykiem ieſt WujJud 192v marg; Roznoſć około záchowánia poſtu/ nie káźi poſtu. WujJud 194v marg, 190, 192, 192v, 194v [2 r.], 195 [4 r.] (19); WujJudConf 193v; Ludzie nieukaráni/ wzbytki wielkie y roſpuſtność ćieleſną ſię wdawáli [...]. świętá gwałćić/ poſtow nie chowáć/ nikogoſz nieſłucháć/ to ich obycżáie były. SkarŻyw 353, 48; LatHar 119, 350 [2 r.]; WujNT 452, 661, Bbbbbb2.

Wyrażenia: »post cielesny« [szyk 9:3] (12): WujJud 191; O Poſtách ćieleſnych/ y brákowániu potraw/ nápiſał [św. Jan] wiele kazań SkarŻyw 92, 92, 321, 393; Bo duchowne cnoty záwżdy być máią y nigdy nie vſtáwáć/ á ćieleſny poſt nie záwżdy SkarKaz 120a, 120a [5 r.], b; [WujPosN 1584 I 138 (Linde)].

»dzień postu« = dies ieiunii Vulg, Cn; esurialis feria Cn (2): Bo co śię pewnych dni poſtu abo potráw dotycze/ naſzéi to woliéi przes pana [...] zoſtawiono MurzNT 13v; Otho/ w dzień poſtu wáſſego náyduie ſie wáſzá wola/ á (támże) wſſyſtkie dłużniki wáſſe ćięſſko przyćiſkaćie. Leop Is 58/3.

»jawny post« (4): Nie zákázuieć tu Pan iáwnych poſtow/ iákie w piſmie świętym y vchwalone y vſtáwione były: (marg) Iáwne posty nie zákazáne. (–) gdyż y Niniwitowie iáwnemi poſtámi vbłagáli gniew Boży przećiw ſobie WujNT 27, Bbbbbb2.

»post kościelny« (4): Tákże y to pewna/ że Auguſtyn ś. y Epiphánius Aériuſzá/ [...] przeto/ że náprzećiw poſtom Kośćielnym mowił/ miedzy Heretyki pocżytáią WujJud 195, 195; LatHar 122 marg; WujNT 700; [Poſt ćieleſny álbo Kościelny/ álbo pozwiechrzny/ ten záśię ieſt/ powśćiągnienie álbo wſtrzymawánie od roſkoſznych potraw: iáko od mięſá y od mlecżná pewnych cżáſow/ á zwłaſzcżá dni od Kośćiołá náznácżonych. WujPosN 1584 I 138 (Linde)].

»post osobny [= osobisty, indywidualny]« [szyk 3:2] (5): V nas oſobne poſty ſą/ ktore álbo kápłan ná Spowiedźi dla duchownego iego pożytku nákaże zá pokutę/ álbo ie kto ſam dobrowolnie z nabożeńſtwa przyimuie. WujJud 191v, 191, Nnv; Oſobne poſty bywáią cżynione od ludźi wiernych á bogoboynych dla lepſzey ſpoſobnośći ku modlitwie/ iáko kto obacży potrzebę/ że mu vbywa Duchá Bożego ſpraw/ y martwi w ſobie tym obycżáiem ćiáło/ [...] y wſtrzymawa ſie od wſzelákiey roſkoſzy ćieleſney/ od zbytku w iedzeniu y w pićiu. WujJudConf 191v, 191.

»post pospolity« [szyk zmienny] (5): Y to prawdá/ że ieſt Poſt dwoiáki/ poſpolity y oſobny. Lecż v nas poſpolity ten ieſt/ ktory wſzyſtkim w obec od Kośćiołá ieſt przykazány/ iáko Poſt wielki/ Suche dni/ Wigilie świąt przednieyſzych. etć. WujJud 191, 191 marg, Nnv; WujJudConf 191; Stądći kośćioł Boży wziął y vſtáwił káżdey ćwierći roku poſty poſpolite/ ktore ſuchedni zowiemy WujNT 452; [WujPosN 1584 I 138 (Linde)].

»post przykazany, powinny« (3:1): WujJud 193 marg; [grzechy] Przećiwko Trzećiemu [przykazaniu]. RObotá w święto/ bez gwałtowney potrzeby. Mſzey świętey zániedbánie/ álbo nie nabożne iey ſłuchánie. Poſtow powinnych łamánie/ ábo nie wierne odpráwowánie. LatHar 114, 122; Wolność Chrześćijáńſka nie w tymći ieſt/ żeby Chrześćijáninowi wolno było czynić co iedno chce: nikomu nie być poſłuſznym áni poddánym/ dzieśięćin nie płáćić/ y nie chowáć świąt áni poſtow przykazánych WujNT 661.

»święty (a. świętobliwy) post« (3): RejKup 15; rácż to dáć/ áby do oney niebieſkiey ſzcżęśliwośći cżáſu ſwego przyſzli/ ktorą nam święte poſty twoie [...] ziednáły. LatHar 351; PowodPr 81.

»wielki post« [szyk 15:4] (19): Koláná me od wyelkyego poſtu omdlewáły LubPs Zv; BielKron 97, 459v; A to ſobie ſnadź mamy zá nawiętſzy poſth á zá naprzyiemnieyſzą ſłużbę Bożą/ gdy z wielką trudnoſcią á z wielkim kłopotem nábywamy ſobie nowych á wymyſlnych potraw á żywnośći RejPos 71; Abowiém thám w Ruśi kiedy óni ſpuſty miéwáią/ tráfiáią ſye wielkié Poſty/ potrzebuią téż ná ty poſty niemáło Ryb. Strum K4; Potym z wielkich poſtow/ modlitw/ cżytánia/ rozmyſlánia/ wpadł [biskup] w bolenie głowy y żołądká SkarŻyw 291, 86, 117, 134, 141, 172 (13); WujNT 16.

»wielkopiątkowy post« (1): O wielkopiątkowym pośćie zmiánkę cżyni S. Klemens LatHar 124.

»wymyślony (a. wymyślany, a. wymyślny), omylny post« [szyk 4:1] (4:1): bo ych [katolików] wymyſlony poſt/ ieſt przeciwko przykazaniv bożemv. SeklWyzn a2; RejKup R; A ták ieſli kto wymyſla poſtáwy/ vbiory/ wymyſlne poſty/ á ſerce omylne ieſt v niego/ iuż go [Boga] ciáłem chwali RejPos 200v, 170v, 240 marg.

Zestawienie: »post wielki« [szyk 15:9] (24): OrzRozm M4; TElesforus Papież z Grecyey/ ten vſtáwił poſt cżterdzieśći (marg) Poſt wyelki. (–) dni. BielKron 149v; Lecż v nas poſpolity [post] ten ieſt/ ktory wſzyſtkim w obec od Kośćiołá ieſt przykazány/ iáko Poſt wielki/ Suche dni/ Wigilie świąt przednieyſzych. etć. WujJud 191; y to pewna co Báſilius ś. powiáda/ że niemáſz tego mieścá ná świećie/ gdźieby o tym wielkim pośćie niewiedźiano/ y nie chowano go. WujJud 195, 192v marg, 193 marg [2 r.], 193v, 195, Nnv [3 r.]; Wielki Poſt ktory zową quadrageſimą/ choć może mieć dawne świádectwo/ wſzákże nie z piſmá Apoſtolſkiego/ áni z Hiſtoriy/ áni z Doktorow świętych/ przetoż nie ma być kłádźion ná ludźi. WujJudConf 192; SkarJedn 124, 237; Wielki poſt chćiał pośćić S. Symeon/ nic nie iedząc przez dni cżterdzieśći. SkarŻyw 29 marg, 29 marg, 321, 363 marg; LatHar 122 [2 r.], 351 marg; WujNT 16; SkarKaz Oooo2b; [WujPosN 1584 I 150 (Linde)].
Szeregi: »post, (i) jałmużna (a. czynienie jałmużny)« (3): SkarJedn 366; ſtáraymy ſię powiáda/ ábyſmy poſtem y cżynienim iałmużny y miłoſierdzia od zmázy grzechow wolni byli SkarŻyw 320; WujNT 98. [Ponadto w połączeniach szeregowych 35 r.]

»post, (i) modlitwa« = oratio et ieiunium PolAnt, Vulg; ieiunium et obsecratio Vulg [szyk 21:20] (41): Nieieſtem náprzećiwko temu/ áby Pan Bog Dijabłá od tzłowieká niemiał wygnáć/ zá modlitwámi/ y poſtem wiernych ludzi KrowObr 121, 121, 224; BibRadz Matth 17/21; HistRzym 71v; RejPos 28v; KuczbKat 355; WujJud 133v, 156v marg, Mm5; WujJudConf 156v; Iżeſmy do wielkich dni przyſzli/ teraz nawięcey poſtu przycżyniáć y modlitw mamy/ y vcżynić pilną grzechow náſzych ſpowiedz. SkarŻyw 91; Kto ſwe poſty/ modlitwy/ y inne nabożeńſtwá/ nád zbáwienną potrzebę bliżniego przekłada/ pátrz z tego przykłádu/ iáko miłośći Bożey y bliżniego máło w ſobie ma. SkarŻyw 238, 124, 130, 173, 319, 328 (11); NiemObr 115; ReszList 158; iż záwſze poſty y modlitwy były przygotowániem ná święcenie kápłanow. WujNT 456, przedm 36, s. 39 marg, Matth 17 arg, 21 [20], s. 72 [4 r.] (16); SiebRozmyśl K3. [Ponadto w połączeniach szeregowych 68 r.]

»post i niespanie (a. niewyspanie)« (2): corki ſwey nie poznał/ prze onę twarz iey/ poſty y nie ſpánim wyſuſzoną y zmienioną. SkarŻyw 15, 134. [Ponadto w połączeniach szeregowych 6 r.]

»pokuta i post« (3): Gdyż iáſna rzecż ieſt w Piſmie świętym/ że Pan Bog cżęſto przez prawdźiwą pokutę y poſty/ grzechy ludźiom odpuſzcża WujJud 192; Pogroźił ſię Pan Bog y inſtygowáłá ſpráwiedliwość iego ná Niniwity/ áby ie źiemiá pożárłá: ále ſię oni pokutą y trzemi dni poſtu wyprośili SkarKaz 3a, 116a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»posty, (i, a) suchoty (a. suche dni)« [szyk 3:1] (4): RejKup k8; Mącz 9d; Nie piſzeć [św. Łukasz] ábyſcie ſie powrozmi opáſowáli: poſty wymyſláne/ ſuchoty rozmáite/ ábo inſze wymyſły ſwiáthá tego/ wynáydowáli ábo wymyſláli. RejPos 170v, 339. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»(ni) święto, (i, (a)ni) post« [szyk 10:4] (14): KromRozm II v2; [przodkowie nasi] ſpiewánie koſcielne porzućili/ ni poſtu ni ſwiętá máiąc BielKron 200v; V nas lepák nie káżdy kośćioł ſobie cżáſy obiera po ſwey woley/ ále wſzyſtki kośćioły pewne cżáſy máią Swiąt y Poſtow: ktorych y Páná Bogá chwálić/ y Słowá Bożego ſie vcżyć/ y poſłuſzeńſtwo wyrządzáć máią. WujJud 188, 188 marg, 188v żp, Mm4, Nn4; WujNT 349, 570 [2 r.], 661, 699, Zzzzz3, Aaaaaa4. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r., w przeciwstawieniach 1 r.]

»post i trudzenie« (3): toſz y tobie rádzę/ ábyś twey młodośći nietráćił/ á poki maſz cżás vżył dobrego ná świećie: odłoſz ná ſtárość poſty y ćiáłá trudzenia. SkarŻyw 308, 581; SkarKaz 116b. [Ponadto w połączeniach szeregowych 5 r.]

W przen (2): ćiáłem y iego márnymi przypráwy gárdzić tym więcey pocżęłá [św. Eufrozyna]: ták iż zimną wodą twarzy vmywáć niechćiáłá/ lecż łzámi y poſty kropiąc iágody/ ſwoię duſzę vweſeláłá. SkarŻyw 13; Poſt Anielſka ieſt potráwá/ y kto go vżywa Anielſkiego ſtanu ieſt. SkarŻyw 393.
Przen (9):

post od czego (2): Poſt duchowny od grzechow. WujJud 191 marg [idem] Nnv.

Zwrot: »post uczynić« (1): Ale chceſzli mi wdzięcżny poſt vcżynić/ rozwięż około ſiebie vporne myſli ſwoie/ kthoreś náſadził ná ſkázę bliźniego ſwego/ cżyń ſpráwiedliwość RejPos 71.
Wyrażenia: »post duchowny« = powstrzymywanie się od grzechu [szyk 5:4] (9): A ktoż tego niewie/ że to naylepſzy Poſt duchowny ieſt/ od grzechu ſie wſtrzymáwáć WujJud 191, 191 marg, Nnv; Niech pokuśnik nie mowi: duchowny poſt lepſzy á ćieleſny niepotrzebny. [...] Poſt duchowny ćieleſnego nie pſuie/ y owſzem ćieleſny ná duchownym ſię buduie. SkarKaz 120a, 120a [4 r.]; [Poſt Duchowny (ktory Auguſtyn wielkim á poſpolitym/ á doſkonáłym poſtem zowie) ieſtći pohámowánie od grzechow y od nieſłuſznych roſkoſzy świátá tego WujPosN 1584 I 138 (Linde)].

»post wielki« (1): a ſą ſłowa S. Avgvſtyna/ ktory tak mowi/ powſcięgać ſię od złoſci/ y nie rządnych roſkoſzy/ tego ſwiata. to ieſt poſt wielky SeklWyzn Fv.

2. Okres, w którym obowiązuje post nakazany przez religię; ieiunium Vulg, Cn; esuriales feriae Mącz, Cn; quadragesima Murm, Mymer1 (178): Murm 12; Mymer1 8v; [Turcy] ná końcu poſthu ſpráwią wielkę noc ná pámiątkę kozłá Abrámowego/ kthory był zá rogi záwieſzon ná mieyſce Izáákowo ofiárowáć. BielKron 260; Mącz 99d; Ná Poſt to [rozmowę o Dialogach] ſchowaymy/ bo teraz (podobno) téż y thy stąd do Krákowcá ná Mięſopuſty ſye bierzeſz OrzQuin Aa5; Bo go vſłyſzyſz ieſzcże w mięſopuſty [...]/ á on ſobie dobrze tuſzy/ iż nam dali Bog prętko poſt zbieży/ bo ná krothki dzień wyſzedł. RejZwierc 159; Nocy iedney/ ná pocżątku poſtu/ gdy záſnął [św. Antoniusz] [...] zá gárdło go Sżátan viął SkarŻyw 544, 544; WujNT Act 27/9, s. 504 [2 r.]; [Obrzędy y poſtanowienia kapłańskie/ (co zwali ſwięcęnym) maią byc w poſty quartalne. WannNow 85, 85].

G sg w funkcji okolicznika czasu: »postu« [w tym: którego (6)] (7): Item zeznala yſch panyey Zuchowſkiey goſpodinyey ſwoyey poſthu theraſz przemynelego 20 groſſi vkradla LibMal 1546/116, 1546/114, 117; miaſto mięſa abo mleczna/ wolno ieſt [według fałszywych proroków] by chcieli i ſamego ſzatana póſzrzeć/ [...] Wolno im téſz ieſt opić śię i co iedno chcą ſwego poſtu płodźić/ i ieść nie tilko krom potrzeby/ ale téſz dlá złoczyńſtwa MurzNT 111; Przyſzłego tedy potym poſtu/ wedle Papieſkiego zwycżáiu/ w oney káplicy mſzył CzechEp 424. Cf »czterdziestdniowego postu«, »postu przed Wielkąnocą«.

L sg bez przyimka w funkcji okolicznika czasu: »poście« (46): Item zeznala [Katarzyna] yſch poſzczye konew czenowa y plaſcz wkuchny vkradla v pana fabiana. LibMal 1546/114v; Item Powyada yſch drogoſchevi Woycziechowy wſakowye poziczyl grzywny pyenyedzi poſzczye theraſz przeminąlym LibMal 1547/132, 1546/115, 115v, 116v; Obiat Czaſſem napoły zgnił Kedy wiecz długy nieſpor bił Co wiecz poſcze Pomſy bywą RejKup cc5v; KromRozm I Ov; KrowObr 115v [2 r.], 135v, 168v, Tt4; MIeſzcżánie gdy ſie poſcie Kſiędzu ſpowiádáli/ Iż ſą cudzołożnicy/ wſzyſcy powiedáli. RejFig Ccv, Cc2v; BielKron 161; LeovPrzep a4v, C3v; Máſzkárę błazeńſką rychléy vyrzyſz ná nas/ y ná Przełożónych náſzych/ á niżli włóśień pokutuiących ludźi w Wárſzáwie Pośćie. OrzQuin Z4v, Z4v; GórnDworz Q3; HistRzym 104v; BielSat Cv [2 r.]; Przeto y my mięſá/ iáko złego/ nie odrzucamy/ ále ie pośćie ná Wielkęnoc chowamy. WujJud 198v, 192v, 195v [2 r.], 197 [2 r.], 199; SkarJedn 233; SkarŻyw 193, 202; StryjKron 309; CzechEp 59; ArtKanc C19v żp; BielRozm 17 [2 r.]; LatHar 352 marg; Toż też czyni zdraycá [tj. szatan] z Chrześćijány: że ich pośćie do czáſu opuſzcza/ áby ich záſię po wielkieynocy znowu opánował. WujNT 208; [HerbOdpow Ss (Linde); InwSzlachKal 1569 nr 24]. Cf Zwrot, »niedziela poście«, »poście suchedni«, »poście przed Wielkąnocą«, Szereg.

W połączeniu z przymiotnikiem określającym religię (7): [Pompejusz] trzećiego mieſiącá/ y dniá poſtu Zydowſkiego miáſto wźiął/ bo thám miáſtá Zydowie nie bronili. BielKron 265; Ten poſt wedle niektorych/ był poſt Chrześćijáńſki przed Národzeniem Páńſkim: lecz według Chryſoſtomá y Rábaná/ był to poſt Zydowſki. WujNT 504, 504 [3 r.]. Cf »w post«.

Zwrot: »poście, w post (się) pościć« [szyk zmienny] (1:1): Poſćie ſie niepoſćić/ grzech ieſt. WujJud 193 marg; Od onego cżáſu aſz do tego roku/ przez dwádzieśćiá y ośm lat/ co rok ták pośćił [św. Szymon] w wielki poſt nie iedząc áni pijąc przez dni cżterdzieśći. SkarŻyw 29.
Wyrażenia: »czterdzieści dni postu, czterdziestdniowego postu« (1:1): ále żeby mogł [św. Szymon] ſtać/ drábinę do ſłupá przywiązał/ y ná niey nie tylo wſpárty/ ále teſz y przywiązány/ cżterdzieśći dni poſtu przetrwał. SkarŻyw 29; Przeſzłego cżterdzieſtdniowego poſtu/ [...] będącemu mi ná modlitwie/ ſen przypadł táki/ iſz ánim ſpał cále/ ánim teſz cżuł cale SkarŻyw 565.

»[która] niedziela postu, poście« (26:1): KrowObr 168v; We cżwartek po cżwartey Niedzieli poſtu. Lekcia z cżwartych kxiąg Krolewſkich Cap: 4.Leop ZZ, ZZ [6 r.]; Ewángel: we Srzodę po 1. Niedz: poſtu. WujNT 49 marg; Ewángelia ná Wtorek po 3 Niedz: poſtu. WujNT 74 marg, 61 marg, 62 marg, 70 marg, 86 marg, 87 marg (19). Cf też »niedziela w post«.

»poł, środ postu« [zawsze z przyimkiem] (6): Item powyada ze Eraſmuſzovi Echlyerowi wkrakowye 4 Thalyeri na oknye wgiszdbye lony wpol poſthu vkradl. LibMal 1547/129v; źima day ſie wſciekłá/ Bárzo nam iákoś groźi/ bo ptak gorą idzye/ Pewnie áż do poł poſtu/ mrozem nam wynidzye. RejZwierz 138; Pothym Włádźiſław od puł poſtu/ ruſzył ſie do wielgiey Polſki z młodą krolową BielKron 381v, 289v, 383v; bo y zdrowia nie mąm y kosztu czynic niechcę. Przeto zdało mi się wtym pro mea confidentia napomniec w zebych raczy to widział, aby Pogrzeb na srod postu złozon był. ActReg 64.

»poście suchedni« (1): Item powyada yſch theraſz poſzczie ſuchedny od przekupek wibyerayącz pyencz groſchi a Na ſzwyethą Lucią 7 groſchi a przed thym theſz ſtego tho dochodu vbyeral nyepamyetha poczemv LibMal 1547/132v.

»poście, postu przed Wielkąnocą« (2:1): Item powyada yſch na Nyąproſzewye scriſtoffem a zbrathem wzyeli pyencz kony zwoza czlowyekovi Ianovi Mlinarzewy ze wronek poſzczye theraſz przed wyelka nocza LibMal 1547/ 134v, 1544/87v, 1552/170.

Zestawienie: »post wielki« = Quadragesima JanStat [szyk 9:8] (17): Ten [papież Grzegorz] też przydał cżterzy dni wſtępne poſtu wielkiego/ to ieſt/ śrzodę/ cżwartek/ piątek/ ſobotę. BielKron 164; SkarJedn 231; Swiętá rozmáićie przypadáiące. Adwent/ Dni poſtu wielkiego/ Wielkanoc/ w Niebo wſtąpienie Páńſkie/ Swiątki/ dzień Troyce świętey/ y dzień Bożego Ciáłá. LatHar ++7, 349, 742; SarnStat 1213; [Poſt wielki/ ſiedḿ Niedziel przed Wielką nocą/ od ſámych Apoſtołow wyſzedł HerbOdpow Rr8v (Linde)]. Cf Wyrażenia przyimkowe.
Szereg: »poście i w piątki« (1): Izali [św. Piotr] Buły y liſty iákie/ áby wolno znabiáłem ieść pośćie y w piątki/ kiedy przedawał? KrowObr 26.
Wyrażenia przyimkowe: »przez post« (3): y potym w klaſztorze Klaſſeńſkim przez cáły poſt z kilką ſług mieſzkáiąc/ pośćił [cesarz]/ śpiewał ile mogł: ná rogożách/ vſłáne złotem łoſzko opuśćiwſzy/ legał SkarŻyw 573.
~ Zestawienie: »przez wielki post« [szyk 1:1] (2): Przez cáły wielki poſt nigdy ſię nieprzewłocżyłá [św. Małgorzata]/ ácż y innych cżáſow rzadko SkarŻyw 160, 160. ~

»w post« = w poście (64): WujJud 190; SkarJedn 232; SkarŻyw 29, 193; Kury ſie lęgą cáły rok/ pocżąwſzy w poſt áż do ſámego ś. Marćiná GostGosp 110; LatHar 123 [2 r.]; Przecz ſię Chrześćijánie od niektorych potraw w poſty wſtrzymawáią. WujNT Bbbbbb2, przedm 28, 64 marg, 700, 845, Vvvw; y w tym tu mieśćie/ w poſty y cżáſy nabożne/ głoſy rozmáitych muzyk świeckich/ y ſáme kośćioły nápełniáią PowodPr 74.

~ W połączeniu z przymiotnikiem określającym religię (1): nie trudno tego dowieść y z Bázyliuſzá S. [...] y inſzych. co też y w zakonie Páńſkim bywało w poſty Zydowſkie. LatHar 123.

Wyrażenia: »[który] dzień w post« (1): W Medyolanie każąc pierwſzy dzień w poſt/ w puł kazánia zámilkł/ y dáley mowić niemogł. SkarŻyw 463.

»([która(-y)]) niedziela, piątek w post« [szyk 39:1] (39:1): Przećiw ktorym [posłom] Kazimierz s Prełaty y s pány wyiechał/ á z wielką pocżćiwośćią ie przyprowadźili w niedźielę wtorą w poſt BielKron 388v; Ewányelia Niedzyele pirwſzey w poſt/ ktorą nápiſał Máttheuſz RejPos 69v, 69v żp, [73], [73] żp, 76v, 76v żp (10); Pierwſza w poſt Niedzielá LatHar ++7; Ewángelia w pierwſzy Piątek w poſt. WujNT 20 marg, 14 marg, 83 marg, 206 marg, 207 marg, 315 marg (25); [...] od Niedźiele Reminiſcere, która ieſt wtóra w Poſt SarnStat 1166; SkarKaz 116, 116 żp.

Zestawienie: »w wielki post« [szyk 5:3] (8): SkarJedn 370; SkarŻyw 29, 231, 545; Tegoż Roku w wielki poſt vmárł Kniáź Ianus Dubrowicki Woiewodá Trocki. StryjKron 762, 320; któré [roki] w Wielki Póſt [ad terminos generales tempore Quadragesimae JanStat 644] ná káżdy rok będą ná mieyſcách ná to vſtáwionych ſądzoné SarnStat 535, 807. Cf »w post pościć«. ~

»w poście« (2): á gdy iuſz práwie śiły nie miał [św. Szymon]/ tedy leżąc ná poły żywy/ paćierze ſwoie w onym pośćie [tj. w wielkim poście]/ odpráwował. SkarŻyw 29.

~ Zwrot: »w poście się pościć« (1): Iáko inſzego cżáſu pośćić zaſługá ieſt/ ták ſie w pośćie wielkim nie pośćić/ grzech ieſt. WujJud 193.
Zestawienie: »post wielki« (1): WujJud 193 cf Zwrot. ~

3. n-pers (2):
Zestawienie (2): Item powyada [Laurencius Dziubala] yſzch Michal poſt yego zony oczyecz [...] kradal zitho gole ſſthodoli panſkiey wrunowye LibMal 1546/109v, 1546/110.

Cf NIEPOST, [PUŁPOŚCIE], ŚRODPOST, ŚRODOPOŚCIE, ŚRZODOPOŚCIE

ALKa