[zaloguj się]
[pdf]

POZBYĆ (131) vb pf

o jasne.

Fleksja
inf pozbyć
praet
sg pl
1 m -m, -em pozbył m pers -smy pozbyli
f -em pozbyła m an
2 m -ś pozbył m pers
3 m pozbył, pozb(e)ł m pers pozbyli
f pozbyła m an
plusq
pl
1 m pers -smy byli pozbyli
3 m pers pozbyli byli
imperativus
sg
2 pozbądź
conditionalis
sg pl
1 m bych pozbył, bym pozbył m pers
2 m by pozbył m pers byście pozbyli
3 m by pozbył m pers by pozbyli
f by pozbyła, by pozb(e)ła m an
con praet
sg
3 m by był pozbył

inf pozbyć (30). ◊ fut 1 sg pozbędę (2). ◊ 2 sg pozbędziesz (12). ◊ 3 sg pozbędzie (13). ◊ 1 pl pozbędziemy (2); [pozbędziem]. ◊ 3 pl pozbędą (3). ◊ praet 1 sg m -m, -em pozbył (4). f -em pozbyła (1). ◊ 2 sg m -ś pozbył (2). ◊ 3 sg m pozbył (10), pozb(e)ł (1) PaprUp. f pozbyła (5). ◊ 1 pl m pers -smy pozbyli (1). ◊ 3 pl m pers pozbyli (7). ◊ plusq 1 pl m pers -smy byli pozbyli (1). ◊ 3 pl m pers pozbyli byli (1). ◊ imp 2 sg pozbądź (1). ◊ con 1 sg m bych pozbył (1), bym pozbył (1) BierEz (1:1). ◊ 2 sg m by pozbył (1). ◊ 3 sg m by pozbył (8). f by pozbyła (3) BierEz, FalZioł, PaxLiz, by pozb(e)ła (1) BielKom. ◊ 2 pl m pers byście pozbyli (1). ◊ 3 pl m pers by pozbyli (3). ◊ con praet 3 sg m by był pozbył (1). ◊ part praet act pozbywszy (15).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVII – XVIII w.: pozbyć się.

1. Przestać coś mieć lub ulegać czemuś [w tym: kogo, czego (128)] (130):
a. O sprawach i osobach niepożądanych: uwolnić się, usunąć, oddalić; abstergere Mącz (73): Lew niegdy po láſu ſkacżąc/ Wpadł w ćięſzkie śidło nie bácżąc: A gdy go ſam nie mogł pozbyć/ Iął o pomoc myſzy prośić BierEz Pv; Siekierá o to ſie troſkáłá/ Iż toporzyſká nie miáłá. Nie mogłá pożytku dziáłáć/ Iż iey nie było zacż trzymáć. Więc cżłowieku porádziłá/ By tey ſromoty pozbyłá: Iżby láſá o to prośił/ Aby mu drzewá pożycżył. BierEz Rv, B4, H2, L4, O3v, P3v; Drugyego [biskupa] też Stráſzburczánye dla łákomſtwá pozbyli. KromRozm I E; BielKom E3; RejWiz 57; [w królestwie sprawiedliwości] Lew s krowámi/ Wilk z owcámi ſpołu mieſzkáć będą/ gołębicá z iaſtrząbem ſpołu látáć będzye/ wąż ſwego iádu pozbędzye/ żadne ſtworzenie żywe cudzą krwią żyć nie będzye. BielKron 136v; OrzQuin P2v; Prot D2v; ia w they mierze s Plutárchem dzierżę/ y powiedam/ iż [...] głupiemu [...] do tego ſie mieć trzebá/ żeby zá pokazániem proſtoty ſwey ludziom/ pozbył głupſtwá GórnDworz B; PaprPan Hh5v; KochPs 49; GrabowSet M3v; Po rozgrzeſzeniu Kápłáńſkim/ y po vſpráwiedliwieniu/ ten to vſpráwiedliwiony/ pozbywſzy obowiązku winy/ ieſt przywrocony do łáſki Bożey WysKaz 23; nieſzcżeſna corko Bábilonſka [tj. Polsko] [...]/ przyiąwſzy w pośrzodek śiebie zámieſzánie religiey [...]/ ty ſámá pogárdźiłáś tákim błogoſłáwieńſtwem Páńſkim: z dopuſzcżenia iego/ſłuſznie przyoblekłáś iáko zá ſtroyną ſzátę/ konſuſią ábo zámieſzánie y przeklęctwo: ktore ſie w ćię ták wpoiło że go pozbyć nie możeſz. PowodPr 5; Lecż mali ſie prawdá rzec/ onáć to doyźrzáłość/ Latek pięknych w niey buia/ á przyſtoyna ſtałość. Rádáby iak narychley ćiężáru pozbyłá/ Ktory ná Małżoneczká/ chętnieby złożyłá. PaxLiz B2; ZbylPrzyg B3; Sercá náſze ośiadłá rdzá grzechow płáczliwa/ Skąd choćiay nas oświecaſz/ żywiemy iák w nocy/ A iádu tego pozbyć nie náſzey czyn mocy SzarzRyt B3.

pozbyć czym (2): Ieſt też tám [w kościele w Mekce] ſtudnicá s ktorey ludźie biorą wodę ku zgłádzeniu grzechow/ takież ſie w niey omywáią od ſthop áż do wierzchu głowy/ iáko Grekowie gdy dźieći krzcżą wſzytko w wodźie omocży/ mnimáiąc áby thym grzechow pozbyli. BielKron 457, 347v.

pozbyć skąd (3): BierEz S2v; Goty co nawſchod ſłonca w Miſijey y w Traciey zoſtali Ceſarz Conſtantinopolſki chcąc z ſwey ziemie pozbyć poſłał z krolem ich Teodorikiem aby Włoſką ziemię wybili z moci Odoakra. MiechGlab 39; OrzRozm Cv; [HerbOdpow Xx3v].

W charakterystycznych połączeniach: pozbyć biskupa, brzemienia, ciężaru, ciężkości, głupstwa, Grekow, jadu (2), krola, mierziączki, nędze, obowiązku winy, paratow, prawa książęcego, złego sąsiada, sromoty, szubienice, trudności, zarazy, złości; pozbyć z domu, z Polski, z ziemie.

Zwroty: »grzechow pozbyć« (3): BierRaj 18v; BielKron 457; Odpuśćiſz nam náſze winy/ gdyżeś nas wźiął zá ſwe ſyny/ iáko y my odpuſzcżámy/ winowáycom ktore mamy/ abyſmy z tąd pewni byli/ iżeſmy grzechow pozbyli. ArtKanc M15v.

[»[przez co] z [czyich] ręku pozbyć« = uwolnić się od kogoś: A przibiezal knyemv [Jezusowi] yeden okrudny sluga, vderzil gi noga, rzekl: wstan, przeklęty! aza mnyemas, ysbi przes to padanye snasich reku posbil? SprChęd 87.]

»pozbyć smutku, teskności« [szyk zmienny] (1:1): BOże by iák narychley tego ſmutku pozbyć: Gdyż w nim będąc/ nie zda ſie iuż y ná świećie żyć. PaxLiz B3, E3.

»śmiechu pozbyć« = przestać być przedmiotem żartów (1): Rzekł kupiec/ drogę mi mieſzkaſz/ Pożytku mi nie vdziáłaſz: Bowiembych ia ćiebie kupi[ł]/ Wiecżniebych śmiechu nie pozbył. BierEz A4.

»pozbyć trwogi« (1): Miał niemáło przyiacioł z dawná záchowáłych. Ktorzy głupich poſtępkow iego litowáli/ [...] ieden s przyiacioł podał mu tey drogi/ Iákoby miał z głowy ſwey pozbyć oney trwogi. HistLan B4v.

»złey sławy pozbyć« = odzyskać dobre imię (1): Non ita facile hanc maculam absterges, Nie ták łatwie tey zmázy odmyyeſz/ to yeſt tey złey sławy pozbędzieſz. Mącz 203b.

»pozbyć złości« (1): Wilk niegdy k Rzymu ſie ſpieſzył A zaby ſie tám polepſzył: Wżdy pokuſzę tey świątośći/ Za pozbędę ſwoich złośći. BierEz R3.

α. O chorobach i przypadłościach: usunąć, zlikwidować (31): GlabGad L; Chłopiſko blwáło ſráło/ káſzłáło pierdziáło/ Y pozbył dychawice RejFig Cc5; O Wſzach/ Gnidach/ ktore też głowę nietylko dręczą/ ále y plugáwią/ iáko tych pozbyć. SienLek 49v; Liśćie Málinowe we dżdżowey wodźie warzone/ onę iuchę kto pije/ biegunki pozbędźie. SienLek 101v, 31v, 49v, 82, 92v, 129v (13); [Pompejusz] kthórému gdy pedogry vbłágáć niemogli/ nád zbóżem śiedząc/ á gdy ie wiano/ pátrząc/ nogi w nie wpráwiwſzy/ prędko bólu pozbył. Oczko 18.

pozbyć czym (11): A iż też Szczkawká z żołądká pochodźi/ potrzebno też nieco przećiw niey piſáć: [...] iż iey kichánim łathwie pozbędźie SienLek 97v, 16, 49v, 73, 81, 99v (9). Cf »lekarstwem pozbyć«.

W charakterystycznych połączeniach: pozbyć biegunki, bolu, dychawice, krost, pijawki, sapki, śliniogorza, zbytku, złego; pozbyć kichanim, przepuszczanim żywota, wracanim (2); pozbyć gwałtem, hnet (2), łatwie (4).

Zwroty: »choroby, niemocy pozbyć« [szyk zmienny] (4:3): Proch też z korzenia Kopytnikowego/ gdy go kto drágmę ná káżdy dźień przez rok bierze/ pozbędźie wielkiey niemocy. SienLek 60, 16, 34v, 99v, 140v; Co ábym przed W.M. powtárzáć miał/ wielé/ y iáko trudnych chorób ludźie tám [w cieplicach] tych czáſów pozbyli/ niewiém coby po tym Oczko A4v, 12.

»lekarstwem (a. lekarstwy) pozbyć« (2): FalZioł V 31v; GNidy gdy pomáże pśim ſádłem/ tedy ſpádną. Niektorzy ich innym lekárſtwem pozbyć niemogli áż żmijowego ćiáłá śrzodek [...] przypráwiwſzy ku iadłu dawáli onym co gnidy mieli SienLek 49v.

Szereg: »ujć i pozbyć« (1): Pádáiąca niemoc/ ieſt Boża kaźń/ iáko iey vydź y pozbyć/ ſzukay Boża kaźń. SienLek S[ss]4.
αα. Wydalić z organizmu (8): Nakoniecz ieſtliby za takowemi rozmaytemi pomoczami: [niewiasta] niemogła onego łożyſka pozbyć, Tedy iuż dać wſzytkiemu pokoy/ owa tak ſama Secundina ognije/ á potym tak ogniwſzy: precż wypłynie FalZioł V 26v, V 32v; Burſztyn tłuczony s piwem pić Kto niemoże moczu pozbyć SienLek 99v, 107v, 114v.

pozbyć z czego (1): Też cżama vrina, á zwłaſzcża vbiałych głow: [...] Znamionuie iże ta niewiaſtha pozbyła złych wilkoſci z macicze FalZioł V 2.

pozbyć czym (1): [gdy niewiasta pocznie płód umarły] może pozbyć/ okurzaniem tym obycżaiem. [...] FalZioł V 32.

Zwrot: »z siebie pozbyć« (1): [człowiek mający świerzb] ma ſye pilnie miáry dźierżeć/ s ſtrony pićia y iedzenia/ á częſto żywot odwilżony mieć/ áby onych wilgośći ſzkodliwych/ thym śpieſzniéy z śiebie pozbyć mogł/ z ktorych ſye świerzb ná nim mnoży. SienLek 133v.
β. Wypędzić, wyrzucić (2): [Nie możem inak udziałać, jeno go z miasta wywołać. Tedy go dziś tak pozbędziem, Aż sobie potem poradzim. DramStp II 266.]
Zwrot: »pozbyć z domu« (2): Wiem iż mię ty nienawidziſz/ A o inney żenie myśliſz. Przeto śię záwżdy maſz k temu/ By mię rychley pozbył z domu BierEz B4v, C4v.
b. O sprawach i osobach pożądanych stracić, zostać pozbawionym (53): Gdy Náktánus Krol Egyptſki: O Ezopie ſie dowiedział/ A iego śmierći záłował. Widział mu ſie cżás podobny/ Iż mogł być Ligurgowi rowny: A máło go ſobie ważył/ Gdy iuż tego Mędrcá pozbył. BierEz F3; [wosk] Więc áby tákież twárdym był/ W pięc ſie miedzy gárnce rzucił. Tám ſie náthychmiaſt roztopił/ Bytnośći z żywotem pozbył BierEz Pv, M3; GlabGad, Ev; A tak y ty wſſwem vrżedze Saffowałes Złotem wſſedze Rozlicznemj moznoſczami Ktemu Ludſkemi Duſſami Vkażiż wzdy czos tam Sprawił Kogos ſwą przicziną zbawił I czoż też wzdy tam vrobił Ales y iſczizny pozbił RejKup bb7v; KromRozm II r2v; [Kato radził, mówiąc do Senatu Rzymskiego:] gdy nalepiey Kártáginowie obacżą Rzymiány beſpiecżne á leniwe/ nie zápomnią ſwoiey kaźni/ będą ſie iey chcieli mśćić/ bo áczkolwiek máiętnośći pozbyli/ ále ſmyſłu á chytrośći nic/ á ták lepiey tho mieyſce do gruntu wywroćić á zniſzcżyć. BielKron 129v, 331; WujJud 210; WujJudConf 210; miałem dobrego cnotliwégo ſługę/ á o máłą rzeczem go pozbył. Strum R2, R2; Bo woli cżłowiek wſzytkich máiętnośći pozbyć niż zdrowia. CzechRozm 231; [woda] przez meaty/ niż iéy początek/ źimnieyſzé bieży wnet oźiębnąć muśi: lecz ónéy właſnośći iż nic niepozbyłá/ dym/ párá/ wónia/ y ſam efſekt znácznie pokázuie. Oczko 11; CzechEp 99; KochFr 7; Godno płáczu nieſczęśćié/ y twoiá przygodá: O zacny Woiewodá: Boś pozbył towárzyſzá y cnotliwéy żony KochPieś 39; BA mógłći ſobie Sokół wylátywáć górę/ Lecz mu przedśię Mielecki ſzpetnie podárł ſkórę. Zmiéſzał go równo z źiemią: tám Moſkiewſka śiłá/ Mocy ſwéy wſzytkiéy zaraz żáłoſnie pozbyłá. PudłFr 43; PaprUp G3v; Phil F3; OrzJan 117; ia będąc tym cżymem był/ wſzyſtkiegom iedney godźiny pozbył/ y ták ſam ſzcżegulny idę od was/ nie z ſobą z tego świátá nie biorąc/ tylko to / ieſlim co dobrego vcżynił. WysKaz 47; Ták á nie ináczéy Rzymiánie wpadſzy między rozbóyniki, pozbyli byli ſkárbu y kléynotu ták koſztownégo [tj. swojego języka] JanNKar C2; KmitaSpit Cv; Ale nędzna od brátá wygnaná właſnego/ S kroleſtwá/ támem zaraz y oycá ſwoiego. Pozbyłá y oycżyzny PudłDydo B3v; Tákże Ráſtáwicá/ potok nieſzcźęſliwy [!] Pierwey wod pozbędźie/ niżli twe poczćiwy Y nietrwożny Struśie/ żywotá ſkończenie V rycerſkich ludźi prziydźie w zápomnienie. SzarzRyt C2.

pozbyć przez kogo, prze co (2): Alić żonká nie máiąc cżymby ſie żywiłá/ Gdyż przez mężá ſtrátnego wſzyſtkiego pozbyłá/ Muśi rádá nie rádá/ od żalu wielkiego Máiąc/ záś teraz niemieć/ zginąć z świátá tego PaxLiz B4. Cf »rozumu pozbyć« [= doznać obłędu].

pozbyć skąd (1): Mogąc węgrzy táncowáć/ my płákáć będziemy Gdy ták ſzláchetney pánny [królewny Izabeli]/ spolſki pozbędziemy KlerWes Av.

W przeciwstawieniach: »nabyć, zyskać (2) ... pozbyć« (3): Bo coſz podpomoże cżłowieka ieſliby zyſkał wſzytek świát/ á [...] pozbył ſámego śiebie? GrzegŚm 46, 26; KochPij C3.

Przysłowie: y ták poſpolićie mówią/ kogo v pełnéy nábędźieſz/ tego v pełnéy pozbędźieſz. KochPij C3.

W charakterystycznych połączeniach: pozbyć bostwa, daru (bożego) (2), klejnotu, krola, krolestwa niebieskiego, krwie, majętności (3), mędrca, ojca, ojczyzny (2), panny, poczciwości, rzeczy do żeglowania, skarbu, sławy, sługi, statkow, strzał, synow, towarzystwa swego, towarzysza, zdrowia, żony; pozbyć łatwie, na chwilę, o małą rzecz, wnet, zaraz (3), żałośnie.

Zwroty: »chleba pozbyć swego« (1): Pátrząc z ręku od innego/ Chlebá żem iuż pozbył ſwego. CzahTr H4.

»gardła, głowy, szyje pozbyć« = stracić życie, umrzeć [szyk zmienny] (6:1:1): BierRaj 16; Ią ſzalony com vdziáłał/ Gdyżem muchy ledwie łápał: O ptakim śię też pokuśił/ Státkow ſwych y gárdłá pozbył. BierEz O2, I3v; Ná tożeś mię/ o przeklęta fortuno/ chowáłá/ Abych w ſwoich młodych leciech márnie gárdło dáłá. Lecż to mnieyſza/ gárdłá pozbyć: bo ktokolwiek żywie/ Vmrzeć muśi KochZuz A3v, A3; PudłFr 43; ſłuſznieyby to/ żeby Zawiſny cudzołożnik/ záraz pozbył ſzyie GosłCast 68; Dźiś ſámo imię twoie [Stefanie Batory] Poháńce hámuie/ A ſtráſzny tyran/ ſam ſtrách/ háńbę/ ſzkodę czuie. [...] y pozbywſzy głowy Spuśći páńſtwá pod twoy ſceptr SzarzRyt C3.

»oczu pozbyć« = oślepnąć (1): Sedechiaſz Krol ocżu y ſynow pozbywſzy/ z wielkośćią ludu był wiedzion w więźienie do Babiloniey. BielKron 266.

»pozbyć rodzicow« [szyk zmienny] (3): StryjKron 275; Tá [Lizydo] rodzicow pozbywſzy w młodośći/ Rządźiłá ſie ſamá w ſtátecznośći. PaxLiz A4v, E.

»rozumu pozbyć« = zgłupieć (1): Czy mniémaćie/ żeſmy byli rozumu pozbyli/ iżeſmy ſie záwſze przymiérza iego [Turka] wyſtrzegáli/ á przymiérza z nim nigdy mieć niechćieli? OrzJan 17.

»rozumu pozbyć« [w tym: prze co (1)] = doznać obłędu (2): FalZioł *2c; Czynią wiele przykrośći ludźióm ſpokoynym ſzaleni/ którzy ábo ćiężką niemoc/ ábo prze iákie fráſunki rozumu pozbyli KochPij Cv.

»siły pozbyć« (1): Serce w nieſzczęśćiu táie/ y myśli ſtrapioné/ Ciáłá śiły pozbywſzy leżą obáloné. KochPs 66.

»pozbyć wolności« (1): ći [chrześcijanie poturczeni]/ co ſpániálſzéy ſą myśli/ vżywáią ćiężkiégo żalu/ y ſumnienié ich bárzo gryźie/ że pozbywſzy wolnośći/ wiáry ſie záprzeli. OrzJan 35.

Szeregi: »nie tylko pozbyć ale i postradać« (1): Toć też y ſtąd iuż widźi káżdy pijanicá/ [...] cżego pijańſtwo bezecne domieſzcża cżłowieká káżdego: y ieſli ſię tákowi nie obacżą/ nie tylko kroleſtwá niebieſkiego pozbędą/ ále y oycżyzny y pocżćiwośći/ á k temu dobrey ſławy [...] poſtradáią WerGośc 224.

»stracić abo pozbyć« (2): á ſamby siebie ſthraćił ábo pozbył ſámego śiebie [se autem ipsum perdat, et detrimentum sui faciat? Vulg Luc 9/25]? GrzegŚm 26, 46.

c. Wyzbyć się, sprzedać (3): day trzydzieśći groſzy/ Boć nie bacżę by [Ezop] był drożſzy: Alemći go nie przedrożył/ Iżbym go rad rychley pozbył. BierEz A4v; Młodźienieć ieden zbytni był/ Ktory ſwe wſzyſtko potrawił: A iednę iuż ſukieńkę miał/ Ktorą ſie źimie odziewał [...]: On nieborak gdy ią [jaskółkę] vźrzał/ Iuż ſie też ćiepłá podziewał. A ták ſobie prześpiecżnie żył/ Iż oſtátniey ſzuknie pozbył BierEz Lv; CiekPotr 40.
d. Wyjawić (1): Simul sceleratus Davus si quid consilii habet ut consumat nunc, Też áby ten przeklęty ſmard Dawus/ yesli co przed ſobą za Chytrośći ma/ aby ich teras pozbył/ áby ſie tym czáſem yego chitrosci mogły wyráźić. Mącz 432d.
2. Uśmiercić [kogo] (1):
Szereg: »wyścinać i pozbyć« (1): Loktek przyſzedł, y Krákowá dobył, Zdrádne Mieſczány wyśćinał y pozbył. KlonKr D4.

Synonimy: 1.a. oddalić, odjąć; β. wygnać, wypędzić, wyrzucić; b. postradać, stracić, utracić.

Formacje współrdzenne cf 1.BYĆ.

Cf POZBYCIE

JR