Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: RUSZAN

Następne hasło: RUSZANIE SIĘ »

RUSZANIE (39) sb n

a jasne; e z tekstów nieoznaczających é lub -é (Cn e pochylone).

Fleksja

	sg
N	ruszani(e)
G	ruszaniå
D	ruszaniu
A	ruszani(e)
I	ruszanim, ruszani(e)m

sg N ruszani(e) (19). ◊ G ruszaniå (11); -å (4), -(a) (7). ◊ D ruszaniu (3). ◊ A ruszani(e) (1). ◊ I ruszanim (3) SienLek (2), WujNT, ruszani(e)m (2) FalZioł, Mącz.

Składnia przydawki dopełniającej równoznacznej z dopełnieniem sprawcy: ruszanie od czego (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVIII w. s.v. ruszyć.

Znaczenia

I. Rzeczownik od „ruszać” (5)
- 1. Wprawianie w ruch, poruszanie (5)
- 2. [Przywłaszczanie sobie, kradzież]
II. Rzeczownik od „ruszać się” (29)
- 1. Wykonywanie ruchów, poruszanie się (27)
  - Przen (1)
  - a. O firmamencie niebieskim (1)
  - b. Trzęsienie ziemi (1)
- 2. Przemieszczanie się (2)
  - Przen (1)
III. Rzeczownik od „ruszać” a. „ruszać się”: wyruszanie, wymarsz (1)
IV. Pojęcie zmiany (4)
- 1. W przestrzeni: ruch (w ujęciu filozoficznym) (3)
- 2. jęz. Deklinowanie, odmienianie (1)

I. Rzeczownik od „ruszać” (5):

1. Wprawianie w ruch, poruszanie; agitatio, motus Cn [w tym: kogo, czego (3)] (5): Ma to robacztwo [tj. pszczoły] w ſobie nie iaką błonkę ktorey ruſzanie zwłaſzcża od wiatru cżyni takowy zwięk GlabGad D; Mącz 52a; [Rushanye motorium ReuchlinBartBydg v v; y widywano ie też że ſie potykali w ręcz/ tákże ruſſánia tárcż/ y przyłbic bárzo wiele Leop 2.Mach 5/3].

W połączeniu szeregowym (1): Ieſtliżeby tą radą/ to ieſt ruſzaniem/ chwianiem y przewraczaniem matki: dziecię głową niemogło ku rodzeniu przydz/ tedy baba ma z pilnoſcią o thym praczować iżby [...] FalZioł V 21c.

Wyrażenie: »[czym] ruszanie już na tę stronę już na owę« (1): brwi barzo zroſłe [...] Przyrodzenie nie wymowne złe poſpolicie vkazuie, [...] á gdy ktemu będzie cżęſte imi ruſzanie iuż na tę ſtronę iuż na owę, wzgorę albo nadoł ten ieſt zdraycza pewnie GlabGad N5v.

Szereg: »obrot i ruszanie« (1): Cżemu ramiona ſą okągłe [!]. (–) Bowiem okrągła figura ieſt naſłuſznieyſza ku obrotu y ruſzaniu GlabGad D2.

2. [Przywłaszczanie sobie, kradzież: contrectacio dotykanye, Russhanye aliene rei ReuchlinBartBydg h4v.]

II. Rzeczownik od „ruszać się” (29):

1. Wykonywanie ruchów, poruszanie się; agitatio Mącz, Cn; motus HistAl (27): [wódka z ziela paraliżowego jest dobra na] łamanie po koſciach/ drżenie głowy y wſzytkiego ciała/ [...] boleſć w grzbiecie, cżłonkow niedużnoſc y nieſnadnoſc khu ruſzaniu FalZioł II 9c; Niegdy też bywa thaka przygoda: iuż po ożyciu/ ale ieſzcze ono dziecię ruſzania żadnego w żiwocie nie miało, A to bywa cżwarte^go kxiężycza. Też ſie trafuie porzuczenie FalZioł V 29, II 7b, 9c [2 r.], V 7v; GlabGad B8v, K4; Ruſzania też ieſt ſzeſćioraki obycżay/ bowiem ruſzamy ſie wzgorę albo na doł/ przed ſię albo za ſię/ na prawo albo na lewo KłosAlg A3; Zámieſzánie ſmyſłow/ á gnuśne ruſzánie: známienuie Páráliżem záráżenie SienLek 20, 16v, 20 marg, 24, 24v, 88v; ony [wszystkie stworzenia] ſie ruſzáią/ á on [Bóg] im ſam dawa moc ruſzánia RejPosWiecz² 91v; Bo do tego áby był [Jezus] w Sákrámencie/ nie potrzebá mu niebá opuſzczáć/ y sſtępowáć ná doł ruſzánim ćieleſnym. WujNT 408.

ruszanie czego (2): [lawendowa wódka pomaga] od nieſnadnoſci ruſzania cżłonkow z zimney przycżyny FalZioł II 7b; GlabGad C5v.

ruszanie czyje (1): FalZioł V 65 cf Szereg.

W przeciwstawieniu: »ruszanie ... pokoj« (1): GDyżći Zdrowie cieleſne w mierze zależy/ mamy wiedźieć/ iżći miárá ma być w rozgodzeniu ſzeſći rzeczy przyrodzonych: Naprzod Powietrza: wtore Iedzenia y pićia: trzećie Spánia y czućia: czwarte Ruſzánia y pokoiu SienLek 2.

Wyrażenie: »ruszanie ciała« = poruszanie się, bycie w ruchu [szyk 2:1] (3): Zdrowoli ieſt ruſzanie ciała po obiedzie. (–) Dwoiakie może być ciała ruſzanie, iedno z ſpraczowanim iakie ieſt w robocie cięſzkiej [...]. Drugie ruszanie ieſt wolne iakie bywa wprzechodzeniu po domu GlabGad K4; BielKron 127v.

Szereg: »ruszanie a przechadzanie« (1): RVſzanie twe á przechadzanie: niechay będzie ku roſkoſzy/ vſtawnie ſie przechadzay/ á na łow wſzelki przeieżdżay ſie/ po leſiech/ po gorach/ po polu FalZioł V 65.

Przen (1):

Wyrażenie: »ruszanie umysłu« = intensywne rozmyślanie (1): Agitatio, Ruſzanie własne vmyſłu/ Roſmiślanie Mącz 6b.

a. O firmamencie niebieskim [czego] (1): MAdrzy Egipcżanie rozumieiący miárę ziemie/ roznoſć wod Morskich/ y rząd niebieſki znáiąc/ to ieſt/ bieg gwiażdecżny/ y też ruſzánie okręgu niebieskiego [...] HistAl A.

b. Trzęsienie ziemi (1):

Wyrażenie: »ruszanie ziemie« (1): Ieſzcze nád tho ruſzánie wielkie źiemie/ w Mieśćiech ná południe będźie. LeovPrzep D4v.

2. Przemieszczanie się (2): Wożenie też ná woźie/ y iáchánie ná koniu pomaga. Częſtoćiem rychley wzmagáią [tj. wzmacniają się]/ ktorzy ſye w niemocy ná inſze mieſtce przewożą. Abowiem Ogień przyrodzony/ ruſzánim ſye mnoży SienLek 34.

Przen (1): Nie podobna rzecż ieſt áby ten wielki okrąg ſwiátá mogł być przez ruſzánia [absque mobilitate]/ áby po ſmuthku nie miało przydz weſele/ ábowiem ludzká wola ieſt rozmáita kthora ſie s przemiennoſcią ſwiátá mieni HistAl K3v.

III. Rzeczownik od „ruszać” a. „ruszać się”: wyruszanie, wymarsz (1):

Wyrażenie: »ruszanie z miesca« (1): Moyzeſz kazał mieć Thrąby lane z Srebra/ w ktore trąbiono cżaſu walki z nieprzijacioły/ y cżaſu ruſzania z mieſca, y cżaſu iedzenia. FalZioł III 34d.

IV. Pojęcie zmiany (4):

1. W przestrzeni: ruch (w ujęciu filozoficznym) (3): [człowiek jest] Swiata opuſcicil [!], żywota wzgardziciel, wiecżne ruſzanie BielŻyw 136; Seſćioro też licżba ieſt doskonała/ bowiem ſzeſć ieſt ſpraw przyrodzonych przez ktorich żadna rzecż nie może być/ ktore ſą wielkoſć/ kxtałt/ farba/ poſtawa/ rozdział/ y ruſzanie albo odmiana. KłosAlg A3; Endelechia, Vſtawiczne/ Wieczne á bez przeſtanku ruſzánie ſámo z ſwey mocy Mącz 103d.

2. jęz. Deklinowanie, odmienianie (1): Declinatio apud Grammaticos, est vocis per casus ac terminationes variatio, Ruſzánie Nákłániánie/ Przemieniánie. Mącz 57d.

Synonimy: II.2. przenaszanie się; IV.2. nakłanianie, przemienianie.

Cf NIERUSZANIE, RUCHANIE, RUSZAĆ, RUSZAĆ SIĘ

ALKa, DDJ