Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: PRZEWROCIĆ

Następne hasło: PRZEWROCON »

PRZEWROCIĆ SIĘ (11) vb pf

sie (9), się (2).

e jasne, o pochylone.

Fleksja

inf	przewrócić się

praet
	sg		pl
3	m	przewrócił się	m pers
3	n		subst	przewróciły się

plusq
	sg
3	m	był się przewrócił

imperativus
	pl
3	niech się przewrócą

conditionalis
	sg
3	m	by się przewrócił

inf przewrócić się (4). ◊ fut 3 sg przewróci się (2). ◊ praet 3 sg m przewrócił się (2). ◊ 3 pl subst przewróciły się (1). ◊ plusq 3 sg m był się przewrócił (1). ◊ [imp 3 pl niech się przewrócą.] ◊ con 3 sg m by się przewrócił (1).

Sł stp, Cn brak, Linde XVII (z Cn: błędnie zamiast: przewracać się) – XVIII w. s.v. przewrócić.

Znaczenia

1. Obalić się, upaść, wytrącić się ze stanu równowagi, z właściwej pozycji (9)
- a. O okrętach i łodziach (2)
- b. Spaść z pewnej wysokości (3)
  - Przen (1)
2. [Przekręcić się, odwrócić się na drugą stronę]
3. Zniszczyć się, rozpaść się, popaść w ruinę (1)
4. Podupaść, osłabnąć; przen (1)

1. Obalić się, upaść, wytrącić się ze stanu równowagi, z właściwej pozycji (9): RejWiz 183; BielKron 465v; Sustinere currum, Zádzierżeć wóz áby ſie nieprzewróćił. Mącz 74a.

Zwrot: »wzgorę nogami przewrocić się« (1): to wzgorę nogámi/ Przewroći ſie Záiącżek RejZwierz 77.

a. O okrętach i łodziach (2): Niewinny bywa śćiśnyon/ á winnieyſzy ſkacże/ [...] Albo ſie lod záłomi álbo łodź przewroći/ Ták dziwnie niefortuná wſzytki ſtany kroći. RejWiz 127v; BielKron 122v.

b. Spaść z pewnej wysokości (3): Oſłowie drogi vmylili/ Ná ſkáły woz wprowádzili: Więc ſie on ſtárzec przewroćił: Lecąc ná doł táko mowił: [...] BierEz Hv; Vmbwerffen. Przewroćić śię. Wypáść. Excuti curru. Calag 520a.

Przen (1):

Zwrot: »przewrocić się [od czego] wzgorę nogami« (1): Widźiſz iáko tu wypadł z śiodłá ná hárcu Kácérz/ y przewróćił ſye ſam od rázu ſwoiégo wzgórę nogámi/ widomą rzeczą/ ná głowę poráżón OrzQuin Aa2v.

2. [Przekręcić się, odwrócić się na drugą stronę: Ty okrawki włoż we wrzącą wodę/ á niech ſie raz álbo 4. wreiąc w gárncu przewrocą SienHerb 528b.]

3. Zniszczyć się, rozpaść się, popaść w ruinę (1):

Fraza: »by się ziemia i niebo przewrocić miało«: wſzákże by ſie zyemiá y niebo przewroćić miáło/ inácżey tego rzecz nie możemy/ iedno że [...] RejPosWiecz³ 97v.

4. Podupaść, osłabnąć; przen (1):

Szereg: »szwankować i przewrocić się« (1): ieſliby káżdy z nas cudze pożytki do śiebie chwytał y ćiągnął coby iedno mogł zágrábić dla ſwey korzyśći: iużby tu bez pochyby towárzyſtwo y ſpołecżność ludzka ſzwánkowáć y przewroćić ſię muśiáłá. KlonWor ded **3v.

Synonimy: 1. obalić się; 3. obalić się, zburzyć się, zepsować się, zniszczyć się.

Formacje współrdzenne cf WROCIĆ.

ALKa