[zaloguj się]
[pdf]

PRZYSTAW (45) sb m

-åw; -aw- (27), -åw- (1); -aw- : -åw- BibRadz (5:1).

Fleksja
sg pl
N przyståw przystawowie
G przystawa przystaw(o)w
D przystawowi przystaw(o)m
A przystawa przystawy
I przystaw(e)m przystawy, przystawami
L przystawie
V przystawie

sg N przyståw (9). ◊ G przystawa (6). ◊ D przystawowi (2). ◊ A przystawa (3). ◊ I przystaw(e)m (6). ◊ L przystawie (1). ◊ V przystawie (2). ◊ pl N przystawowie (4). ◊ G przystaw(o)w (3). ◊ D przystaw(o)m (2). ◊ A przystawy (5). ◊ I przystawy (2), [przystawami].

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (sześć z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Przedstawiciel władzy, ktoś, kto spełnia wobec kogoś wolę swego rozkazodawcy; praefectus Vulg, PolAnt, Calep; praepositus Vulg, PolAnt; parochus Mącz, Cn; praeses Calep, Cn; dux, exactor, minister PolAnt; antestator, antistitor Calep; auxiliaris, deductor Cn (45): Tedy rzekł Krol przyſtáwom/ Związawſzy nogi y ręce iego/ weźmićie go [napotkanego człowieka]/ y wrzuććie w ćiemność zewnętrzną BibRadz Matth 22/13.
a. Dozorca, nadzorca nad pracownikami (24): Zebrálichmy ſłużebnicy twoi pieniądze kthorechmy nálezli w Koſćiele y oddálichmy ie wręce przyſtawom/ ktorzy ſtoią nád robotámi w koſćiele Páńſkim. BibRadz 4.Reg 22/9; BudBib Ex 3/7; Calep 77b; Chłopow bez przyſtáwá nie ma nigdźiey ſłáć Vrzędnik: á przyſtáwá doświadcżyć káżdego/ áby w nim nie wątpić. GostGosp 14; kędy ośiádłość niemáła/ á rozne ſie roboty tráfią/ do káżdey roboty ma bydź Przyſtaw. GostGosp 108, 14, 62; KmitaSpit C6; SkarKaz 121b.

przystaw do kogo (1): A oblicżył ſiedmdzieſiąt tyſięcy tych co noſili [kamień]/ [...] á do nich przyſtáwow trzy tyſiące y ſześć ſet. BudBib 2.Par 2/2.

przystaw nad kim (3): Leop 2.Par 6/2; BielKron 268v; Y rzekł Boház młodzieńcowi ſwemu przyſtáwowi nád żeńcámi BudBib Ruth 2/5.

przystaw nad czym (1): á poſtánowili [Żydzi] Lewity co mieli dwádźieſćá lat y dáley áby byli przyſtáwy nád robotámi Domu Páńſkiego. BibRadz 1.Esdr 3/8; [Leop 1577 Ex 5/6 (Linde)].

przystaw czyj [= kogo pilnujący] (3): Sámy też przyſtáwy Izráelczykow/ co byli od vrzędnikow Fáráonowych poſtánowieni/ bito BibRadz Ex 5/14, Ex 5/15, 19.

W połączeniu szeregowym (1): Vrzędnikiem/ Włodárzem/ Kárbárzem/ áni żadnym Przyſtáwem nie ma bydź gołoſzyicá/ iedno dobry goſpodarz GostGosp 150.

Zwrot: »przysadzić przystawy« (1): ieſli [puszkarze] ſą cudzoźiemcy/ przyſádźić tedy do nich trzebá tákie przyſtáwy coby temu dobrze rozumieli. BielSpr 75.
[W przen [nad czym (= nad kim)]: nád ktorych [Żydów] ſzyiámi w Egipcie przy roboćie cegły z biczmi/ y z kijámi przyſtáwowie vſtáwicznie ſtali StryjKron A4v (Linde).]
Przen [nad kim, nad czym] (5): co za pomſtę odnioſą tácy/ ktorzy drugich [...] do opilſtwá przymuſzáią/ y ſto przyſtáwow nád nimi miewaią/ iż gdźieby kto w ſwoy ćiáſny brzuch/ ták wiele iáko drugi [...] wlać nie mogł/ miecżmi potrząſáią WerGośc 269; KlonWor 1v.
a) Cecha lub zdarzenie, które stale człowiekowi towarzyszą i powstrzymują go od złych czynów (3): (did) Niemoc. (–) Iam ieſt ludzki przyſtaw á bicż boży/ Ten ſrogoſcią ludzkie myſli trwoży. BielKom C7v, E5.
Zwrot: »dać przystawy« (1): Dałći [Pan Bóg] záſię przyſtáwy chćiwość z iey corkámi/ Ktore lubuią ciáłu á władáią námi. BielKom C3v.
b) [Ptak używany jako przynęta do zwabiania innych ptaków: Ieśli kiedy [gęś] przyſtáwem bywáłá v śieći/ Nie wyńdźie iey w iey látá taniec ten z pámięći. BielawMyśl E3v, E3.]
b. Osoba wyznaczona (przez króla lub urzędnika) do towarzyszenia (zwykle posłowi), służenia komuś (10): y zahamowano ych [posłów] bilo dwye nyedzyely v vylnye a nyemyely prziſthawa. any zadney ſtaciey od Krolya yego mczi LibLeg 11/154v; Parochus, Podeymownik prziſtaw ten zwłaſzczá którego vrząd yeſt legati álbo posły przimowáć Mącz 280d, [267]a.

przystaw u kogo (1): Pan Hetmąn Pana Sobieskiego Chorązego przystawem v tych gosci zostawił ActReg 155; [Miał ten śláchćic Syná [...] ktory zá wolą y roſkazániem Oycowſkiem/ był Przyſtáwem v iego gośćia PaprHerby 386 (Linde)].

przystaw czyj [= przez kogo wyznaczony] (2): O Panu Woiewodzie daie znac Pan Sobieski Chorązy Prystaw naten czas Arcyxiązęcy, zegdy znim łagodnie postempuie, nic gornieyszego ActReg 141, 168.

Zwrot: »przystawa dać« (2): poyechali [posłowie] z wylna prziſthawa ym zadnego nyedano yechaly nyebozetha kandi znaly LibLeg 11/155, 9/53v.
Szereg: »przystaw albo przewodnik« (1): roszkazaly mv. V.C.M. prosycz sanym yzby V.C.M. raczel nam laszkaw byczy a lysth ſſwoy a przystawa albo przewodnyka na yego grosz od granycze do granycze roskazacz daczy LibLeg 9/53v.
Przen [u kogo] (1):

W porównaniu (1): A zać ſie on [prostak] w práwie czwiczy Snádnie go káżdy wyliczy A záwżdy przyſtaw v niego By vpoſlá Tátárſkiego/ Vrzędnik/ woyth/ ſſołtys/ pleban Stych káżdy chce być nád nim pan RejRozpr D4.

α. O kobiecie (1): boPani Gospodini z roskazania gospodarskiego stała [przy arcyksięciu] będąc przystawem ActReg 101.
c. Przedstawiciel, poseł, wysłannik (5): Wiem że wſſyſczy dawno wieczie Iżem já Bog a nie dzieczie A zaſz ya miewam prziſtawj Kiedy/ czynię moye ſprawj RejKup aa3.

[przystaw przy kim: Przyſtáwow teſz álbo podkrolow przy nim [królu] [...] nieſtánowmy SolikRozsąd C3.]

przystaw czyj [= przez kogo wyznaczony; w tym: G sb (3), ai poss (1)] (4): BibRadz 2.Par 24/11; á gdy przyſtáwowie Ceſarſtwá powiedzieli/ iż ſie nám nie godzi inácżey przymowáć/ iedno iáko nam od Ceſarzá roſkazano. Takież od Luteryanow powiedzieli drudzy BielKron 224v, 224v; Przyſtaw Królá Szweckiégo przedśię dobrze tuſzył/ Bo (powiáda) niżem ia do Gdańſká ſye ruſzył: Iuż były przećiw tobie [hrabiemu Tęczyńskiemu] wyſłáné okręty KochPam 86.

d. Stróż, pilnujący czegoś (5): [Tám ná ofiárę Bogowi Piorunowi [...] ogień vſtáwicżny z dębiny [...] palili/ ktory ieſliby kiedy zá niedbáłośćią przyſtawow zgásł/ [...] tácy gárdłem karáni bywáli. StryjKron 153 (Linde).]

przystaw nad czym (1): A Sżewuel ſyn Gerſzomá ſyná Moſzehowego (był) przyſtáwem nád ſkárby. BudBib 1.Par 26/24.

[W porównaniu: Zakon ieſt iákoby przyſtaw/ vpomináiący nas ku powinnośći náſzey GrzegŻarnPos 1597 377 (Linde).]

α. O aniele stróżu (4):

przystaw czyj [= kogo pilnujący] (1): O Swięty Anyele Boży/ [...] ſtrożu y przyſtáwie moy wierny/ pokaż miłośierdźie nádemną. LatHar 72.

Zwrot: »(przy)dać przystawa, za przystawa« (1:1): OrzRozm B4v; Dałći [Bóg] zá przyſtáwá y ſtrożá Anyołá ktory ćię po wſzelkich drogách ſtrzeże y broni LatHar 673; [WerReguła 113 (Linde)].
Wyrażenie: »przystaw boży« (1): LatHar 40 cf »poseł i przystaw«.
Szeregi: »poseł i przystaw« (1): Proſzę ćię vprzeymie (pośle y przyſtáwie Boży/ mnie od Pána mego za ſtroża y przewodnika ku wiecżney chwale przydany) ábyś [...] LatHar 40.

»przystaw i stroż« [szyk 2:1] (3): ktorego ſłowá [bożego] tákowa moc ieſt/ że [...] dáie mu [królowi] Duchá Krolewſkiego: dáie mu też Przyſtáwá/ y ſtrożá z niebá Angiolá oſobliwego. OrzRozm B4v; LatHar 72, 673.

Synonimy: a. doględacz, dozorca, przyględacz, stroż.

LWil