[zaloguj się]
[pdf]

2. BEZ praep (6459)

bez (6405), beze (53), biez (1); biez ZapWar 1529 nr 2477; beze OpecŻyw (beze wszego) 105v, LibLeg (‒ tcienia) 7/31, RejŁas (– wszej) 411, BielKom (‒ mnie) F8v, LubPs (– wszej) N5v, KrowObr (– mnie) 59v, (‒ krztu) 104, (‒ krwie) 200, RejWiz (‒ wszej) 37, 71v, 73v, Leop (‒ wszej) Ier 22/28, UstPraw (‒ czci) I4, BielKron (‒ mnie) 207v, 306v, (‒ czci) 309v, KochSat (‒ mnie) Bv, Mącz (‒ dna) 1d, (– krwie) 367c, OrzQuin (‒ mnie) K3v, HistRzym (– mnie) 27, 116, RejPos (‒ mnie) 59v, RejPosWiecz2 (‒ mnie) 93, BiałKat (‒ czci) 168v, RejZwierc (‒ krwie) 194v, WujJud (– krztu) 94, BudBib (‒ mnie) Gen 41/16, BudNT (‒ wszego) b6v, (‒ wszej) b8v, (‒ krwie) Hebr 9/20, ModrzBaz (‒ wszego) 32, SkarJedn (‒ mnie) 280, KochJez (– krwie) B3, WerGośc (– wszego) 213, ArtKanc (– wszej) B2v, ActReg (‒ wsi) 130, Calep (– krwie) 381a, (‒ szwu) 522b, WujNT (‒ czci) Matth 13/57, Mar 6/4, (‒ krztu) s. 313, 323, (– mnie) Ioann 15/5, (‒ krztu) s. 541, (‒ czci) 1.Cor 4/10, SarnStat (– czci) 74, 219, 595, 610, SkarKaz (‒ mnie) 347, CiekPotr (‒ krwie) 64, PaxLiz (‒ mnie) C3v.

bez (5502), bes (781), besz (61), beż (55), beś (4), beź (3).

e jasne (w tym 1 r. błędne znakowanie).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

I. cum G (6458):
1. Oznacza brak, nieposiadanie, pozbawienie, wyłączenie; absque Mącz, Calep, Cn; sine Mącz, Calag, Cn; ab Mącz, Calep; citra Mącz, Cn; expers, orbus Calag, Cn; abs, extra, haud Mącz; a, se, seorsus, viduatus, viduus Cn (często oddane przez prefiks in-, ex-) (6396): Then ma chodzycz wthakyey przygodzye beſz lysthow thych tho staroſth pogranycznych MetrKor 34/134 (8); Bez prace/ nie będą kołacże. BierEz O2 (28); Ivdáſs tu natychmiáſt ku Iezuſowi przyſtąpiwſſy/ bezewſſego ſromu pozdrowil go rzekątz. OpecŻyw 105v (62); OpecŻywList C; OpecŻywSandR nlb 6; ForCnR A2 (9); PatKaz I 4 (15); PatKaz III 89v; Murm 170 [2 r.]; yakom ya hy przodek moy bylem wposesiey hy zatrzymalem wpokoyv vysey trzech {lath} hymyenye wsisthko {moye} sberosz vedlie prawa mego biesz zadnego [pr]gabanya ZapWar 1529 nr 2477 (3); TarDuch A6 (2); A tak kto vmnieyſza w ſobie krwie bez potrzeby/ taki cżłowiek vmnieyſza y żywota. FalZioł V 57 (36); FalZiołUng V 119; BielŻyw 27 (23); BielŻywGlab nlb 12; GlabGad A4v (16); dla tego wſzytczy z dziecmi y z niewiaſthami bez żadney lutoſci byli pobici. MiechGlab 17 (7); BierRozm 6 (3); KłosAlg A2 (3); Agdi listh bandzie przethſczyon abo theſſ bezethczenya thobie kaſzą mowicz thedy bandzyeſſ na then sposzob mowicz LibLeg 7/31 (35); WróbŻołt B2 (9); WróbŻołtGlab A3 (2); RejŁas w. 4; Przez dzień y przez noc będę wołał bez odpoczynku moy pánie RejPs 31 (67); iż ktoby bez prava a bez Przivilieyv nieſlvſſne na rzekach hamovanie [...] vczyniel zeby zato karanie czirpial. ComCrac 13 (5); RejRozpr F3 (7); ConPiotr 32 (2); LudWieś A2v; LibMal 1545/ 102 (6); SeklWyzn b4v (2); A teraż ieſzcże wſzytkiego znowus poprawiła Zes mię beż mey wſzey winy w kłopot przyprawiła RejJóz H5 (20); SeklKat C4v (10); RejKup b3 (30); HistAl B7v (8); KromRozm I B3v (18); KromRozm II ſ4 (16); KromRozm III N8v (28); Diar 37 (22); Boć jedno to zadzierżewa nasze wolności, że bez nas nic nowego na nas KJM stanowić i z WM nie może. DiarDop 111 (10); Boć wam ſemną káżda rzecż przychodzi/ Bezemnię ſie dobrze nie vrodzi BielKom F8v (7); Nye bez przycżyny tedy Sálomon każe ſie wyarowáć głádkyey byałey głowy GliczKsiąż P7v (40); A ták wſzyſcy yeſliżeſcye gdy co Pánu ſlubili/ Ia wam rádzę bez odwłoki byſcye wſzytko pełnili LubPs R4v (46); GroicPorz A4 (48); Wiem że ćiáło Páná Kryſtuſowe/ ktore ieſt w niebie/ nieieſth martwe/ áni bezekrwie. KrowObr 200 (91); Bo pátrz kiedy pijány bez rozumu chodzi/ Aniſam wzwie by bydlę kiedy nacż vgodzi. RejWiz 137v (162); Leop Iudic 5/27 (75); OrzList a4 [3 r.] (18); UstPraw D2 (30); KochZuz A3; LeszczRzecz A2; RejFig Aa2v (9); RejZwierz 121v (52); WyprKr 9 (25); Ty rzecży przypominay/ [...] áby ſię nie wdawáli w ſpory około ſłow bez żadnego pożytku BibRadz 2.Tim 2/14 (49); OrzRozm B2 (65); chodźili nágo iáko ie mátká vrodźiłá bez wſtydu/ bez boiáźni Bożey BielKron 448v (295); GrzegRóżn D (2); KochSat A3v (2); KwiatKsiąż B2v (3); Mącz 1b (97); OrzQuin A2v (53); Prot A3v (3); SarnUzn C7 (26); SienLek 10v (39); RejAp 177v (65); GórnDworz L3 (95); GrzepGeom A3v (10); HistRzym 7v (30); RejPos 271 (363); RejPosWiecz2 91 [2 r.] (5); RejPosWiecz3 97 (4); BiałKat c3v (29); BielSat M4 (6); KwiatOpis C3v; GrzegŚm 14 (2); KuczbKat 1 (26); RejZwierc 214v (220); BielSpr b3 (25); KochMon 31 (2); Inſze też wſzyſtkie rzecży/ [...] á ná imię od powſzechnego Synodu Trydentſkiego podáne/ vſtáwione/ y obiáśnione/ bez wątpienia prziymuię y wyznawam WujJud 27; Prawdáć ieſt iż godźien tego Pan Bog/ áby mu bez względu zapłáty ſłużono WujJud 107v (112); WujJudConf 8v [2 r.] (44); RejPosRozpr b3 (3); RejPosWstaw [41_3] (8); BudBib A2v (34); HistHel B3 (2); MycPrz I A2 [2 r.] (5); Strum A4 (7); WierKróc A2 (4); BiałKaz B2 (16); BudNT a4v przedm (26); CzechRozm 72 (245); PaprPan A3v (17); KarnNap A2 (8); Bo máſzkárá/ roſpuſzcża wſzytkim bez bráku/ do wſzelákiey nie wſtydliwośći wodze ModrzBaz 36 (95); ModrzBazBud ¶6v; SkarJedn 11 (157); Podobno y to/ álbo bez podobno/ máło Co grzecży KochDryas [A3], A2; KochOdpr B2v (5); Calag 305b (7); Ná lwá ſrogiégo bez obrázy wśiędźieſz KochPs 139 (14); SkarŻyw 112 (225); ZapKościer 7 (5); KochTr 6 [2 r.] (3); Ale Połowcy vczyniwſzy rozruch/ iſz bez ich rády pokoy ſkończył/ zábili Kniáźiá Romaná. StryjKron 190 (64); Iáko mátká bez przykłádu porodźiłá ſprawcę ſwego/ ták wierzyć mamy CzechEp 257 (183); CzechEpPOrz *3v; KochJez A2 (3); NiemObr 3 (41); KochFr 15 (10); GórnRozm A2 [4 r.] (55); KlonŻal C4 (2); KochDz 107 [2 r.]; KochMarsz 154; KochMuza 25; KochSz A2 (3); KochWz 141; Bóg mie ſmácznégo żywotá Náuczył/ żyć bez kłopotá. KochMRot B2 (5); ReszPrz 66 (32); ReszHoz 128; ReszList 148 (8); WerGośc 204 (10); WerKaz 284 (8); WisznTr 8 (7); BielSen 6 (2); BielSjem 5 (9); KochPam 82 (2); KochPieś 7 (8); KochSob 57 (6); KochTarn 78; PudłFr 8 (12); ArtKanc A11v (24); BielRozm 17 (4); PaprUp A4 (4); KochProp 5; KochWr 25; ZawJeft 21 (7); ActReg 5 (69); Calep 5b (44); GostGosp 92 (28); GostGospPon 169; GrochKal 5 (3); Phil C2 (19); GórnTroas 4 (40); KochCn B3v; KochCzJan A2v [2 r.]; KochPij Cv (2); GrabowSet B4 (57); KochFrag 15 (4); OrzJan 14 (25); OstrEpit A2; WyprPl B2 [2 r.]; LatHar 105 (108); KołakCath A4v (5); KołakSzczęśl A2 [3 r.] (11); RybGęśli B (9); że wiárá bez vczynkow nie nie ieſt pożyteczna. WujNT 519 (288); WysKaz 4 (10); JanNKar A2v (17); JanNKarKoch Fv (2); SarnStat *3v (159); SiebRozmyśl K4v (15); WitosłLut A2v (2); GrabPospR Lv (7); KlonKr D4v [2 r.] (3); KmitaSpit A2v (9); PowodPr 3 (42); SkarKaz 3 (159); VotSzl A4v (14); Bez koſztu ſwego, wielce tym xtałtem go ſobie Obowiążeſz CiekPotr 26 (22); CzahTr Ev (15); GosłCast 4 (21); PaxLiz A2v (9); áby 1ud Boży nie był iáko owcá bez páſterzá. SkarKazSej 678a (86); KlonFlis A2 (23); SkorWinsz A2; SapEpit B4v; KlonWor 4 (35); PudłDydo A2 (5); Szarz Ryt C2v (5).

W charakterystycznych połączeniach: bez Boga (28), bojaźni (58), boleści (18), cnoty (25), czci (15), jeden (żaden) bez drugiego (17), dusze (17), godności (21), grzechu (89), karania (27), kłopotu (22), lutości (litości) (34), łaski (52), miłosierdzia (56), nadzieje (15), nauki (nauk) (29), obrazy (obrażenia) (36), obrony (22), odmiany (odmienności) (14), odporu (19), odwłoki (odwłok) (27), omieszkania (34), pieniędzy (22), pisma (39), pociechy (14), początku (27), pokuty (16), pomocy (64), pomsty (38), potomstwa (potomka) (27), potrzeby (25), pożytku (pożytkow) (29), prace(j) (47), praw(a) (19), przyczyn(y) (400), przygany (23), przyzwolenia (16), rady (36), rozmysłu (48), rozsądku (17), rozumu (50), skutku (7), sprawy (24), szkody (107), trudności (42), uczynkow (63), wątpienia (wątpliwości) (19), wiadomości (38), wiary (61), wiedzenia (11), winy (winności) (77), wolej (86), wstydu (79), względu (6), zakonu (38), zasług(i) (42), zmazy (36).

Frazy: »bez tego nie może być, bez tego nie moc być« [szyk zmienny] (33): GlabGad L7v; Diar 67; Bo bez tego vrzędnik żadny nie może być/ Gdy bywa ludziom winien/ muśi wiele ćirpieć. RejZwierz 25; BielKron 10v [2 r.], 333; KochSat B4v; RejAp 38; GórnDworz E3v, V5v; RejPos 279; RejZwierc 15v, 68, 79v, 113, 176, 196v, Aaa; WujJud 181v; ábowiém nie może być bez tego by ſye y Grobla nie miáłá trząść kiedy Młyn miele Strum I2; CzechRozm 39v; ModrzBaz 47, 74, 102v; SkarJedn 396; CzechEp 10 [2 r.], 358; WisznTr 12; ActReg 97, 98; PowodPr 81, 85.

»bez tego (czego) może być, moc być bez tego (czego)« [szyk zmienny] (5): KochDz 106; aiam go nazaiutrz częstował on mogł bydz bez tego ActReg 101; Odłóżćiéſz co mniémaćie potrzebá iednému/ Bez czego téż może bydź/ dayćie pokóy temu. WyprPl A4v, B; PowodPr 47.

»bez tego (ktorego) nic« (2): Muſzę ſię wżdy ſam pochwálić/ bo dźiś bez tego nic KlonŻal E4; JanNKar D2v.

»bez tego nie będzie« (2): á przedſię bez tego nie będzie áby cżego nie oberwał. RejZwierc 89v; CzechRozm 76v.

Wyrażenia przyimkowe: »bez ale« = bez zastrzeżeń, bez wady, doskonały (3): áni ſie może náleść cżłowiek ná ſwiecie bez Ale GórnDworz C4; gdyż dworney pániey coby ſie wſzytkim wobec/ bez Ale podobáłá/ [...] niemáſz/ áni było nigdi ná ſwiecie GórnDworz V7, D4.

»bez czasu« = przedwcześnie (16): RejPs 135; Boię ſie iż wilká z láſu Wyſſczekaſz ná ſie bez czáſu RejRozpr E4; RejJóz D, F7v; Ani śmierć ni przygodá/ á wſzytko tho minie/ A bez cżáſu ſłuſznego żaden cżłek nie zginie. RejWiz 109v, 112, 127v, 190v, 192v; RejZwierz 133; A ieſli kto brzemienną niewiáſtę vráźi iż bez cżáſu porodzi/ ma opráwić winny/ według wyroku Sędzyow BielKron 44v; RejPos 234, 323 [2 r.]; RejZwierc 232v; GórnTroas 23.

»bez czasu« = przedwiecznie, poza czasem (6): Oto ią ſyn Boży przed wſzytkimi wieki z oycá bez tzáſu/ á záſię s Pánny Máryey pod tzáſem/ prawdziwy tzłowiek národzony KrowObr 46v; CzechRozm 58v, 65; Duchu ś. od obudwu tchniony y pochodzący od wieku bez czáſu SkarKaz 279b, 279b, 484b.

»bez dzięki« = niedobrowolnie, z musu: Fatigare Iovem votis, Proźbámi á Modlitwámi Bogá ſprácowáć/ wyprośić bezdzięki. Mącz 119d.

»bez (wszego, żadnego) końca; bez dokonania; bez dokończenia« = nieskończony, wieczny; w nieskończoność, na wieki, (na) zawsze, wciąż, ustawicznie (70 : 3 : 1): OpecŻyw 185v, 187v, 191; ale radſſey nad nami racz vtwierdzic bez dokonczenia ſwięte miloſierdzie twoie. Amen. RejPs 172v, 43v, 54, 94v, 99v, 195 (9); LibLeg 11/33; LubPs O5, Q4v, ee, ee6, ee6v; RejWiz 2v, 113v, 154; Mącz 267b; SienLek 243; RejAp 9, 16, 158v, 178 [2 r.], 185v; HistRzym 98; ktoreby [ciało] thu do cżáſu odćirpyawſzy śmierć ſwoię/ iużby dáley wiecżnie/ á nigdy/ á bez końcá ćirpieć nie mogło RejPos 293, 34v, 277, 318v, 321v, 326v, 329v; BiałKat c3v, 73v; RejZwierc 179v; WujJud 75; CzechRozm 142v; SkarJedn 202, 282, 361; ktoremu cżeść bez końca na wieki wiekom Amen. SkarŻyw 504, 1, 4 [2 r.], 21, 63, 74, (15); Po tych Ariſtoteles/ Cicero/ Xenophanes/ Auerrois/ etć. Swiát być wieczny bez początku/ y bez dokonánia wywodzili StryjKron 1; WerGośc 213; KochPieś 50; ArtKanc B12v; Calep 533b; GrabowSet B4v, K2v, P2v; LatHar 561, 571; KołakCath B3v; zácżymby też zbytnie á niezbożne w onych rzecżách źiemſkich nád Bogá ſię zákochánie/ w oſtátecżne bez końcá vtrapienie onym ſię obracáło. PowodPr 7; SkarKaz 208a, 639b. Cf »bez miary«.

»bez liczby; bez pocztu« = mnóstwo, niezliczona ilość; niezliczony; bardzo dużo, wiele (82 : 2): OpecŻyw 174; BielŻyw 113; LibMal 1545/95, 1553/173 [2 r]; BielKom E6; LubPs Lv, Yv; RejWiz 154v; y bez pocżtu wypráwuie ſie queſtiy á zágádek z Ewángeliey. Leop *B4v; Burząc też y owcżárnie nábráli bydłá mnoſtwo beż [!] licżby/ y Wielbłądow Leop 2.Par 14/15, Num 32/1, Deut 26/5, Eccle 4/16, Sap 18/12, Is 2/9, 2.Mach 12/16; RejZwierz 79; OrzRozm Ov; Słyſząc to Filiſtyni/ zebráli ſie przećiw Izráelom trzydzyeśći tyſiąc wozow/ á ſześć tyſiąc ieznych z ludem bez licżby. BielKron 64v, 30v, 55, 60, 77, 92v (13); HistRzym 104v; BielSpr 61; RejPosRozpr b4; BudBib 1.Par 22/4, Ier 2/32; Tákże ono/ naſienie twe opánuie brany nieprzyaćioł [!] ſwych/ [...] y inſzych tym podobnych bárzo wiele/ á máło nie bez licżby. CzechRozm 155, A7, 6v, 51v, 115v; SkarJedn A2, 25, 87, 94, 120 (9); SkarŻyw A3v, 30, 189 [2 r.], 263, 481 (11); StryjKron 145, 370, 658; CzechEp 14, 81, 105, 107, 114 (12); NiemObr 71; WujNT 725; WysKaz 26; PowodPr 33; SkarKaz 419a, 456a; GosłCast 17.

»bez mała« = prawie, blisko, o mało co (31): a tąkesmi sye mvſyely wroczycz boſmi go ſchvkaly po poliv bes mala trzi niedzielie. LibLeg 11/78; BielKron 170, 412, 436; Acz gdy ſię przypátruię tey ſłąwney [!] Koronie/ Widzę Okręt ná Morzu co bez máłá tonie. Prot B3v; SienLek 95v; GrzepGeom M4v; WujJud 227; BudBib C; ModrzBaz 24, 44, 48v, 64, 67, 123v, 135v; KochPs 43; StryjKron 195; KochSob 67; Calep 413a, 413b, 431a, 772a, 861a; OrzJan 15, 36, 50, 54, 66, 79; LatHar 510.

»bez (wszelakiej) miary« = w ogromnej ilości, bez granic, bez ograniczenia, niezmiernie; bez umiaru, zbytnio (80): BielKom Fv; LubPs S3v; RejWiz 11, 49; A gdy ták vcżynił powſtáły żáby bez miáry/ zákryły wſzytkę zyemię Egipſką. BielKron 29; Ná ty ſłowá pocżęli wſzyſcy płákáć á nárzekáć bez miáry BielKron 45v; bo mu w tym żadny winien nie był/ iedno ſam ſobie pijąc bez miáry. BielKron 419v, 57v, 91, 124, 298v, 461v; Prot B2v; GórnDworz Cc7; Cżemu ták wiele roznych Confeſiy/ Commentow/ [...] choć ſproſnych á nikcżemnych/ bez miáry/ bez końcá/ wydáwáć miedzy ludźie nie przeſtawaćie? WujJud 75, 106v; Moyżeſz wedle miárki wźiął duchá Bożego: A Chriſtus Pan bes miáry. CzechRozm 106v, 2, 9, 20v, 23, 33v (13); PaprPan I4v, M4, Ff, Ff3, Gg4v; SkarŻyw 57, 113, 546; CzechEp 114, 167, 217 [2 r.], 270, 311 (10); NiemObr 33, 102 [2 r.], 104; KlonŻal D4v; WerGośc 269; BielSjem 34; PudłFr 48, 49; BielRozm 5; ZawJeft 31; Calep 504b, 508b, 621b, 856a; GostGosp 62; OstrEpit A2v; LatHar 116, 145, 301; KołakCath A4v; RybGęśli Bv; WujNT 2.Cor 10/13, 15; WysKaz 44; VotSzl C4; PaxLiz E, E2; KlonFlis Ev, F2, H4v; KlonWor 15, 25.

»bez nazbyt« = bez przesady: bo może być kſtałtowny vſarz/ bez Názbyt. GórnDworz L7.

»bez ochylenia« = niechybnie, niewątpliwie: Abowiem zá nią [tą nauką] tho idzie/ że bez ochylenia trzech bogow muſzą ſobie vbudowáć. SarnUzn G8v.

»bez odmacha« = wprost, otwarcie, bez wahania (2): Cha cha cha cha bes od macha Chcze mi ſię tego walacha. RejKup i7v; GórnDworz P8v.

»bez ogrodkow« = wprost, otwarcie, bez osłonek: odpowiedam/ prawdę poproſtu mowiąc/ á złe też złym bez ogrodkow ábo winnikow názywáiąc CzechEp *3v.

»bez opisania« = mnóstwo, niezliczona ilość: [abyście bez omieszkania dali] áż do ſtá bátow winá/ y do ſtá bátow oliwy/ á ſoli bez opiſánia [quod non scriptum est]. BudBib 1.Esdr 7/22.

»bez (wszej, żadnej) pochyby; bez (wszej) chyby (chybie)« = bez wątpienia, niezawodnie, z pewnością (108 : 21): BielŻywGlab nlb 15; RejJóz P2v; KromRozm I E2v, K2; KromRozm II d4v, t4, v3v; KromRozm III D3v, E7, H, I6, I6v (8); GliczKsiąż D8v; Wſſytki ptaſzki nyebyeſkye iteż morſkye ryby/ Podałeś w poſłuſſeńſtwo yemu bez wſſey chyby. LubPs C, Yv; Y ná zyemi y w niebye wſzędy zacnym będzyeſz/ A bez żadney pochyby pewnie tám oſiędzyeſz. RejWiz 103, 70v, 142; Leop Num 32/23, Deut 5/25, Ruth 3/13, 1.Cor 15/27; RejZwierz 23v, 79v, 110v, 125; BibRadz I *7; BielKron 115v, 195, 199, 211, 244 (10); Mącz 331b, 371d, 445d; OrzQuin Ov; Prot B2v; SarnUzn C8v, D8v, F8v, H2v, H3v; LeovPrzep Samb b4v; GórnDworz M, Cc4, Hh8, Kk, Kk2v, Ll, Ll5v; GrzepGeom F3v; RejPos 239; BielSat E; KuczbKat a2, 195, 210, 415; BielSpr 20v, 57v; WujJud 35, 51, 156, 215; MycPrz II C; CzechRozm 27, 99, 126v, 173, 185v, 198, 212; PaprPan F, K4; KarnNap C4, E3, E4; ModrzBaz 8v, 114v, 116; SkarJedn 65; Oczko 10v; KochPs 153, 211; SkarŻyw 92, 173, [236], 242, 245; CzechEp 344, [413]; NiemObr 149; KochMRot B4v; BielSjem 22; PudłFr 7, 19, 65, 67, 68; BielRozm 33; KochWr 29 [2 r.], 30; ActReg 133, 149; GrochKal 18; KochCz B2v; Byśćie ználi cżás/ bez pochyby pewnie/ [...] Wzgárdźilibyśćie GrabowSet X; WujNT 89, 419, 447, 460; CiekPotr 32; 53; GosłCast 35, 59; PaxLiz D2v; KlonFlis B3, B4v, D, E3v; KlonWor ded **3v.

»bez przestanku (żadnego); bez (wszego, żadnego) przesta(wa)nia; bez ustawania« = ustawicznie, bezustannie, ciągle; ustawiczny, bezustanny (170 : 1 : 1): OpecŻyw 3, 54v, 55v, 88v, 145v, 151v; RejPs 51v, 52v, 98v, 108, 134, 215v; LibLeg 11/77v; HistAl D2, H7v; KromRozm I F, F3v; KromRozm II ſ3v, xv; LibMal 1554/184v; LubPs F4v, O2 [2 r.], R4, T5v [2 r.], dd3v; Leop 4.Reg 25/30, Eccli 20/28, 1.Thess 1/2; BibRadz Thren 3/49, 1.Thess 1/3; BielKron 4v, 20v, 58v, 136, 142 (14); Endelechia, Latine, Continua motio, Vſtáwiczne/ Wieczne á bez przeſtanku ruſzánie ſámo z ſwey mocy/ yáko yeſt duſzá człowiecza Mącz 103d, 9d, [18a], [18b], 19c, 40a (46); SienLek 19v; RejAp 45v; GórnDworz P, Q8; BiałKat 161; BielSat Nv; HistLan E; KuczbKat 185; BielSpr 42v, 69v, 75; WujJud 75, 156; RejPosWstaw 42; CzechRozm 115, 189v; ModrzBaz 9v; SkarŻyw 595; StryjKron 345, 642 [2 r.]; CzechEp 94; NiemObr 89; KochSz A2, B3; ReszPrz 4; ReszHoz 115; ReszList 164; BielSjem 36; KochPam 88; KochSob 56; ArtKanc B2v, B6v, G13, L10v, S7; ZawJeft 17; Calep 13b, 253a [2 r.], 526a, 545a, 788a (8); GrabowSet N4, Q4v [2 r.]; LatHar 38, 425, 569, 681, 723; RybGęśli B; WujNT Act 12/5, 25, s. 447 [2 r.], Rom 1/9, 1.Thess 1/2 (13); Pan Bog wſzechmogący/ [...] W.X.M. [...] do pożądánego końcá/ dobr nieprzemiennych záwſze bez przeſtánku niech prowádźić racży. WysKaz )?( 3v, 45; SarnStat 136, 450, 474, 886; Doſyć będźie wypráwy ná Duchowne [...] kiedy vcżćiwe młodźi wychowánie opátrzywſzy/ ſwą przednią ſtraż do Páná Bogá trzymáć bez vſtawánia będą PowodPr 82, 20; CzahTr B3v; GosłCast 51, 75; PaxLiz C4; KlonFlis C3v.

»bez wagi« = niezliczony, niezmierny: Zelázá też mnoſtwo ná gwozdzie/ ná drzwi do bron/ y ná zbijánia/ zgotował Dawid/ y miedzi mnoſtwo bez wagi. BudBib 1.Par 22/3.

»bez (wszego, wszelakiego, żadnego) wątpienia; bez (wszej, wszelakiej, żadnej) wątpliwości« = niewątpliwie, z pewnością (102 : 18): OpecŻyw 62, 86, 115v, [170]; PatKaz II 59v, 84v; To wino ma pić cżłowiek trędowaty. Będzie zdrow bez wątpienia. FalZioł V 94, 117; GlabGad A3; HistAl D8, M6v; KromRozm I K2; KromRozm III C6; GliczKsiąż M6v; BielKron 56v, 63v, 97v, 193, 200v, 201; Mącz 247b, 324c, 343a; SienLek 32, 107, 159, 173v; RejAp 69; GórnDworz C8, Aa2v, Ff5, Ii8, Kk, Ll7v; HistRzym 60v, 87v, 98; RejPos 212; BiałKat 178v; KuczbKat 120, 136, 155, 245; BielSpr 11, 58; WujJud A3v, 73, 84v; WujJudConf 94; RejPosRozpr c2, c2v; RejPosWstaw [213]v, [412], [413], [314]v, [1103] (8); Bo tám beze wſzego wątpienia Láćinſki tłumácz tak był przełożył BudNT b6v; CzechRozm 61v, 63, 120, 130v, 174v, 189; PaprPan I2v; SkarJedn 279, 287; KochDryas A2; Calag 372b; SkarŻyw 27, 125, 242, 320, [407], 520; CzechEp 175, 228, 280, 294, 323, 344, 366; NiemObr ktv, 20, 154; KochDz 106; ReszHoz 133; ReszList 142, 154, 160, 163, 177, 187; WerGośc 255; WerKaz 283; ArtKanc S7v; Calep 528b; OrzJan 123; Ktorey [wiary] kto nie záchowa zupełney á nienáruſzoney; bez żadney wątpliwośći ná wieki będźie zátrácony. LatHar 371; KołakSzczęśl A4v; WujNT 89, 391, 417, 615, 1.Tim 3/16 (8); WysKaz 22, [23]; PowodPr 21; SkarKaz 3b, 243a, 312b; CzahTr F3, H2v, I3v; KlonFlis E.

»bez wieku« = przedwiecznie: dwie perſonie w Chriſtuſie kłádąc/ á inego z Oycá bez wieku á innego z mátki docżeśnie być mienił. SkarJedn 315.

»bez wieści« = bez zawiadomienia, bez uprzedzenia, znienacka, nagle, niespodziewanie; nagły, niespodziewany (59): LibLeg 11/133v; Tam nie maſz żadney litoſći tam pomſtha beż wieſći Zadna ſtraż nie ieſt tak cżuyna by cie vſtrzedz miała RejJóz F6, A7, C4v, D8, D8v, M4v, M4v marg; RejKup f3v; BielKom B4; RejWiz 6v, 17v, 130v; BielKron 68, 252, 255, 301v, 345 (14); Mącz 27b, 265d, 269a, 274c, 321b [2 r.], 328b; Bo nie dufay fortunie choć cie kęs popieśći/ Tá łáſká iey áni wzwieſz gdyć zginie bez wieśći. RejZwierc B4, 269v; PaprPan Bb2v; Obawiał ſię też Witołd áby go Skirgáyło bez wieśći nieſpodzianego kiedy nie zábił StryjKron 482, 170, 175, 235, 270, 306 (18); KlonŻal C4v; GrochKal 9; JanNKar D3v; KlonWor 30.

2. Minus, mniej, po odjęciu; minus Vulg (29): A 7. gorączożołtych [postawów kupił] po 6. zło. bez 1/2 ort. KłosAlg F4v, F4, F4v [2 r.], G, G2v [2 r.], H3 [2 r.]; LibLeg 10/97 [2 r.]; V myſtrza thegoſch Maczieya vkradli ſthuką olovu kthora przedali za 6 groſchi beſz szelyaga LibMal 1550/157v, 1545/101v, 1547/137v, 1550/154v, 1552/167v; Od Zydow podiąłem pięć kroć cżterdzieśći plag bez iedney. BibRadz 2.Cor 11/24; BielKron 17v; Mącz 17c, 503a [3 r.]; LeovPrzep Hv; ábowiém Circumferentia ieſt ták wielka/ iáko trzy Diámetry/y śiódma część Diámetru bez máłégo kąſká GrzepGeom H3v; Actus tedy ná dłużą y ná ſzérzą ma náſzych Prętow dźiewięć/ bez łokćiá nie cáłégo. GrzepGeom N2, N2; CzechRozm 139; ZapKościer 23v; WujNT 2.Cor 11/24.
3. Wbrew, przeciw (28):
Wyrażenia przyimkowe: »bez (wszelakiego, żadnego) prawa« (18): RejKup bb5, cc5; BielKron 231, 393v; Mącz 343b; RejZwierc 96, 237; Y bez wſzelákiego práwá gwałtownie ſobie vſurpuią zwierzchność nád owcżárnią Páńſką. WujJudConf 5v; CzechRozm 217, 233; Pátrz iáko [...] ſami tylo Chrześćiánmi być chcą/ inne wſzytki zachodne kośćioły bez práwá/ bez rozumu/ bez dowodu potępiáiąc. SkarJedn 334, 334 [2 r.]; SkarŻyw 558; ActReg 42; OrzJan 30 [2 r.]; KlonKr D.

»bez (wszelkiej) ustawy« (3): Podźmyſz záśię do Szynku iáki nierząd w mierze/ Bes vſtáwy iáko chce ták zá kwartę bierze. BielSat B4v [idem BielRozm 15]; BielRozm 11, 15.

»bez [czyjej] wolej« (7): Ieſlyzebi tes chcziely ktorzi bes woley naſzey vpornie pascz bidla na panstwie waschim taczi będą gardlem karany wſitczi LibLeg 10/68v, 10/56v, 11/41v; [książęta śląscy] wdáli ſie w Máńſtwo kroleſtwu Cżeſkiemu/ nie máiąc ktemu ſłuſzney inney przycżyny iedno iż bez ich woley Krol Lokietko był ná kroleſtwo wybran BielKron 373, 100; BielSat G2; OrzJan 6.

4. Prócz, z wyjątkiem, poza; dempto, excepto, extra, prae, praeter, praeterea, praeterquam, praequam, salvo, superquam, usque ad Cn (4): RejKup dd2; Gdyż Bog nie ma bez ſiebie Kánclerzá żadnego RejWiz 183v; GrabowSet Q3v; przedśię iednák nie ma go [studenta] śmieć żaden imáć álbo trzymáć bez ſług Rektorowych SarnStat 204.
** Bez wystarczającego kontekstu (1): extra placitum, besz voley, nad volyą BartBydg 116b.
II. cum A (1):

W wyrażeniu przyimkowym oznaczającym sprawcę czynności przy imiesłowie biernym; przez: ij cżemu ſie nie opatrzyſs na dzień ſądny/ gdy żádny niebędzie mogl bytz bez drugiégo wſpomożon ij obronion/ ale ſam ſobie będzie brzemieniem cięſſkim. OpecŻyw 191.

Synonimy: 1. krom, okrom; 4. chyba, krom, mimo, nad, okrom, oprocz, procz, wyjąwszy.

Cf PRZEZ

BC