Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: 1. BOLEĆ

Następne hasło: BOLEGŁOW »

2. BOLEĆ (51) vb impf

o jasne; inf z tekstów nie oznaczających é, w pozostatych formach e jasne.

Fleksja

indicativus
inf	boleć
praes
	sg	pl
1	boleję
2	bolejesz
3	boleje	boleją

praet
	sg
3	m	bolåł
	f	bolała
	n	bolało

conditionalis
	sg
3	m	by bolåł
3	f	by bolała

inf boleć (5). ◊ praes sg 1 boleję (3). ◊ 2 bolejesz (3). ◊ 3 boleje (13). ◊ pl 3 boleją (8). ◊ praet sg 3 m bolåł (2). ◊ f bolała (1). n bolało (1). ◊ con sg 3 m by bolåł (1). f by bolała (1). ◊ part praes act bolejąc (8).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Cierpieć, znosić ból (51)
- A. Fizyczny (24)
  - a. Chorować (6)
  - b. Rodzić dzieci w boleściach (3)
- B. Psychiczny; martwić się, kłopotać się, smucić się (22)
  - a. Żałować (1)
  - b. Użalać się, współczuć (5)
2. Narzekać (4)
*** Bez wystarczaącego kontekstu (3)

1. Cierpieć, znosić ból (51):

A. Fizyczny; dolere Calep, Cn (24): ijż on [Zbawiciel] wiſſątz ná krzyżu wielé rán/ wielé mąk ij boleſci cirpiál/ iako koronę w glowie/ w ręku ij w nogách gwozdzie/ a wſſakoż o męce/milcży niewolá/ boleię/ ale pragnę. OpecŻyw 149v, 150v, 151; KromRozm III D2; BibRadz Rom 8/22; Wſzákoż ciáło złego ná nim boleie [caro eius in eo dolebit] duſzá iego nád nim płácże. BudBib Iob 14/22; SkarŻyw 293, 583; gdy przyſzło do śmierći/ tedy ſámo cżłowiecżeńſtwo ćierpiáło/ boláło/ vmárło/ y wzbudzone było/ y do niebá ieſt wźięte/ á boſtwo te^go nie nieućierpiało. CzechEp 75, 75; WujNT Rom 8/22.

boleć przez kogo: O káżdym cżłowiecże ty [Panie] lepiey wieſz. A o ludu twoim/ prze ktory boleię [ob quem doleo] Leop 4.Esdr 8/15.

Zwrot: »brzemieniem boleć« = rodzić w boleści; parturire Vulgi: zákrzykni á záwołay ktora brzemieniem nie boleieſz [quae non parturis; która rodząc nie pracujesz Wuj] WujNT Gal 4/27. Cf 1. b.

W przen (1): Dźiatki moie/ ktore záś boleiąc rodzę [quos iterum parturio] áżby był Chriſtus w was wykſztałtowan. WujNT Gal 4/19.

a. Chorować (6): poſpolićie ná ćiemię táką wodę puſzczamy gdy przódek głowy boleie Oczko 16; RybGęśli C4v.

boleć na co (2): LudWieś B3v; Bo ná żołądek ſam y brzuch potym bárzo boleiąc/ á bliſko śmierći będąc/ gdy ią [kapicę św. Piotra] ná pierśi ſwe włożył/ [...] ozdrowiał. SkarŻyw 373.

W przen (2): Lecż ták rozum zboláły trudno iuż ma ożyć/ Ktory dawno boleie ták ieſzcże y z młodu/ Snádnie mu przydzye ſzáleć cżáſem y po chłodu. RejWiz 79v; Gdy też ſtan krolewſki ſłábieie y boleie/ iáko głowá chora/ władza członkow wſzytkich ginie/ y kroleſtwo wſzytko vpada. SkarKazSej 689a.

b. Rodzić dzieci w boleściach (3): ábowiem gdy naprzod Syon boleć poczęłá zrodźiłá ſyny ſwoie. [quia parturivit etiam peperit Siion filios suos] BibRadz Is 66/8; wyrwi ſię á záwołay ty która nie boleieſz [non parturiens] BibRadz Gal 4/27 [cf »brzemieniem boleć«]; á będąc brzemienną y wołáłá boleiąc/ y męczy ſię rodząc. [Et in utero habens clamabat parturiens, et cruciabatur, ut pariat; a mając w żywocie wołała pracując sie i męczyła się aby urodziła Wuj] WujNT Apoc 12/2.

B. Psychiczny; martwić się, kłopotać się, smucić się; dolere Calep, Cn; indolere Calep (22): RejWiz 94, 159v; Boleię pátrząc/ że depcą źli náukę twoię. [Vidi praevaricantes et tabescebam Vulg Ps 118/158; widziałem przestępce a schnąłem Wuj] KochPs 185, 33, 172; KochPieś 44; CiekPotr B4v; liſt on bluźnierſki przed P. Bogiem vkázował/ żáłuiąc y boleiąc iáko tá co rodźi [bibl. Mulier, cum parit, tristitiam habet Vulg Ioann 16/2; niewiasta gdy rodzi, smętek ma Wuj] SkarKazSej 699a.

boleć na co (2): Pilnował vrzędu ſwego cżuynie [...] wedle Apoſtołá: z chorymi chorzeiąc/ á na wzgorſzenia y ná vpádki w grzech owiec ſwoich boleiąc [bibl. Quis infirmatur, et ego non infirmor? quis scandalizatur et ego non uror? Vulg 2.Cor 11/29; któż się zgarsza a ja nie bywam upalon Wuj] SkarŻyw 291; SkarKaz 548b.

Ze zdaniem dopełnieniowym (2): Boleie/ że kto przed nią kiedy wysſzéy ſkoczy KochPieś 44; GórnTroas 27.

W przen (3): RejPs 62; áby boláłá duſzá twoiá [et afficiam dolore animam tuam] BudBib 1.Reg 2/33; SzarzRyt B3.

a. Żałować (1):

boleć na czym: á ieſli wyſtępuią [narody przeciw przykazaniom]/ ſámo na nie ich ſumnienie żáłuie/ y w ſobie ſámi ná myśli boleią. SkarKazSej 696b.

b. Użalać się, współczuć; dolere, condolescere Cn (5): GórnTroas 60; Lecz Páweł boleiąc [Dolens autem Paulus]/ obroćiwſzy ſię rzekł duchowi: Roſkázuięć [...]/ ábyś od niey wyſzedł. WujNT Act 16/18.

boleć dla czego: Ktorzy gráią [...] piją kubkámi wino/ y przednieyſzemi oleykámi námázuią ſię/ á nie boleią dla ſkruſzenia Iozefowego. [et non condolent super contritione Ioseph] BudBib Am 6/6.

boleć nad czym: To moię [dzieci]/ ktore nád nędzą ludzką boleią/ á wnet ią odganiáią ieſli mogą. SkarKaz 278b.

boleć z kim: ieſli ty mnie żáłuieſz y zemną boleieſz: iáko ſam ſwoiey y moiey żáłośći nie oddaliſz? SkarKaz 550b.

2. Narzekać [na co] (4): Iáwnie wſzyſcy ná ten wrzod ſzkodliwy boleią/ Lekárſtwá nań żadnego náleść nie vmieią. RejWiz 106v; SkarJedn 219; Y Exequutia oná przeſzłá zá Krolá Auguſtá, ieſcze ią pámiętáią niektórzy y ná nię boleią. SarnStat 1269; CiekPotr 64.

*** Bez wystarczaącego kontekstu (3): Doleo ‒ Boleię, troske mąm, załuię. Calep 339a; Indoleo – Boleię, załoſc mam. Calep 528a; Perdoleo – Barzo, zaluie, boleię. Calep 777b.

Synonimy: 1. A. cierpieć; a. chorować, chorzeć, niemoc; b. pracować się; B. cierpieć, frasować się, kłopotać się, smęcić się, troskać się; a. żałować; b. użałować się; 2. narzekać.

Formacje pochodne cf 1. BOLEĆ.

Cf BOLEJĄCY