[zaloguj się]
[pdf]

BROŃ (281) sb f

-óń (24), -oń (7); -óń Mącz (12), KochPs, KochFrag, WyprPl (2), SarnStat; -oń KochFr, KochProp; -óń : -oń KochJez (1 : 1), GórnTroas (3 : 1), OrzJan (3 : 3); -ón- (19), -on- (11); -ón- Mącz (4), OrzQuin, KochPs (2), KochJez (3); -on- KochBr, PudłFr, JanNKar; -ón- : -on- OrzJan (2 : 2), SarnStat (7 : 6).

Fleksja
sg pl
N bróń brónie
G bróni, bróniéj, brónie bróni, bróń
D bróni bróni(a)m
A bróń, brónią brónie, bróni
I brónią bróniami

sg N bróń (41). ◊ G bróni (52), bróniéj (19), brónie (1); -i MetrKor, ComCrac, UstPraw, KwiatKsiąż, BielSpr, PaprPan (2), ModrzBaz (14), Calag, KochPs, SkarŻyw (2), StryjKron (2), CzechEp, KochJez (2), NiemObr (2), KochBr, BielSjem, PudłFr, Phil (2), CzahTr (3), SkarKazSej (2); -éj BielKron, OrzQuin, GórnDworz, ActReg, GrabowSet; -i : -éj RejZwierz (1 : 1), Mącz (1 : 3), CzechRozm (1 : 3), GórnRozm (3 : 1), OrzJan (2 : 2), SarnStat (2 : 3); -éj : -e Calep (1 : 1). ◊ D bróni (1). ◊ A bróń (57), brónią (1) CzechRozm 178v. ◊ I brónią (71). ◊ pl N brónie (2). ◊ G bróni (7) MiechGlab, BibRadz, GórnDworz, BielSpr, ModrzBaz, StryjKron, PowodPr, bróń KwiatKsiąż (2). ◊ D bróni(a)m (1). ◊ A brónie (9), bróni (4); -e BielKron (2), KwiatKsiąż, Prot, ActReg (2), RybGęśli; -i StryjKron, JanNKar, KlonWor; -e : -i BielSpr (2 : 1). ◊ I bróniami (13).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Wszystko, co służy do walki; oręż, uzbrojenie; arma Mącz, Calag, Calep, Cn; telum Modrz, Cn; lancea Vulg; sagitta Calag; gladius, vasa PolAnt; armatura Cn (281): Item Brony tha tha [!] aby przy ſzobye myeli Naprzod drzewo, myecz a theſak tho ieſt kord a zadney yney rzeczy bandz tho maley albo wielkiey, tho ieſt ſthpicze deky noza Na proſto nycz ynego v ſziebye myeczy nyemaya thakiego czo by [bylo] kv brony ſzluſchalo. MetrKor 26/62v, 26/62; BierEz Sv; OpecŻyw 84v, 98v; MiechGlab 27; MurzOrt B2v; wthen cżás dopiro ſie rozmáite rzecży według poſtępku ſwyátá ſámego wynarzáły. Ták walki y bronye ku walce/ yáko y inſſe rzemięſlá dla roſkoſſnego życya. GliczKsiąż H2; GroicPorz dv; Ktoby z bronią do ſądu albo ná syem przyſzedł/ á komu gwałt vczynił/ táki ná gárdle ma być karan. UstPraw C, B4v [2 r.], C; RejZwierz 6 [2 r.], 33v, 143, aav; Spuſtóſzą źiemię Aſsyriyſką miecżem/ á źiemię Nemrotowę broniámi ſwemi [Et confringent terram Assur in gladio et terram Nimrod in gladiis suis PolAnt; et terram Nemrod in lanceis eius Vulg] BibRadz Mich 5/6, Iudith 14/1, 2, 1.Mach 11/51; bronie mieli/ łuki/ ſtrzały/ kije kośćiámi záſádzone. BielKron 443, 64v, 242v, 280v, 342v, 451, 456; To iuż rotmiſtrz/ co fuka na chłopy u pługa/ A iego przednieyſza broń toczona maczuga. KochSat A3; KwiatKsiąż N2v, N3, N3v, O2 [2 r.], O4; Hostilia arma, Nieprziyacielska bróń/ zbroyá Mącz 159b; Missile, Wſzeláka bróń którą może ciſnąć álbo ſtrzelić. Mącz 225b, 135c [2 r.], 161d, 162d, 235b, 446d, 460c, 489a; OrzQuin N4; iáko ten rycerz więtſzą ſławę odnośi/ ktory ſztukę telko kordá w ręku máiąc/ ránny/ y námdlony/ przez woyſko ſie przebije/ niżli ow/ ktory dobrze opátrzywſzy ciáło ſwe/ zbroią/ y broniámi/ zdrowy/ á ſwieży/ kilká ich ná hárczu s koniá zbodzie. GórnDworz Aa2v, Ev, Fv, Z4v; bronią ich [Słowaków)] ſzáblá á tarcże máłe/ Máią drudzy Rohátyny/ y Ruſznice/ kámieńmi z gor ćiſkáiąc/ wiele Ludźi zbiją poćiſki. BielSpr 66, 4, 5v, 15, 21v, 22v (9); KochMon 20, 31; BudBib Iudith 14/1; 1.Mach 5/43; CzechRozm 178v, 253, 253 marg, **2, **6; w iego domku nie niemáſz/ iedno oſzcżepy/ przyłbice/ ruſznice/ miecże/ y wſzeláka inſza broń [praeter lanceas, galeas, bombardas, ferrum, arma Modrz] ModrzBaz 32; zda ſię być potrzebna rzecż/zákázáć/ áby żaden w mieśćie [...] nieśmiał nośić broni wſzelákiey ku ſzkodzeniu y obráżeniu vcżynioney. [tela et arma cuiuscunque generis Modrz] ModrzBaz 63v; by záśię [...] niepożycżał ieden v drugiego zbroie y broni. [belli instrumenta Modrz] ModrzBaz 111v, 22, 63, 63v, 94v, 101v (18); Wyiąć broń z rány. Extrahere sagittam de vulnere. Calag 121a, 554a, 559b; KochPs 65; SkarŻyw 373, 374; MWilkHist D; Dziś ieſzcze tám w tych polach náyduią Ruſnice ſtároſwieckie/ ſzpady/ przyłbice/ y miecze/ tákże oſtrogi zárdzewiáłe/ y w Werkach w dworze Biſkupim wiśi záwieſionych kilko broni/ co chłopi wyoráli. StryjKron 487, 265, 537, 572, 607, 642, 702; KochJez A2, A2v, A4 [3 r.]; NiemObr 19; KochFr 110; KochBr 152; Broń wáſzá niechay będzie tarcż/ drzewo/ gránaty BielSjem 33, 22, 33; PudłFr 46; GórnRozm E2v; L4v, M2, N2; KochProp 13; ActReg 27, 75, 182; Arma ‒ Bron, zbroią. Calep 96a; Inermis ‒ Bez broniei, bez oręza. Inarmo ‒ Bron odeimuię. Calep 530a; Lancearius ‒ Lanczknecht oſzczep za bron noſſaci. Lanceatus ‒ Oſzczep za bron maiaci. Calep 580b; Peltatus ‒ Huſſarz, ten ktori tarczą za bron mą. Calep 77Ia; Soliferreum ‒ Bron z ſzczerego zelaza Calep 989b, 163a, 288b; Phil E4 [4 r.]; GórnTroas 26, 47, 65; GrabowSet T3v; KochFrag 40; OrzJan 29, 33, 39, 53, 62 (13); WyprPl A3v, B; LatHar 728; WujNT Luc 11/22, Ioann 18/3, 2.Cor 10/4; JanNKar A4; żaden [...] áby nieśmiał przyieżdżáć y przychodźić z brónią/ y z żadnémi innémi bróniámi okróm mieczá/ kordá/ ſzáble/ ſzpády. A ktoby śmiał z ſtrzélbą álbo z iáką inſzą brónią wſzeláką przyiecháć [...] áby piąćiądźieśiąt grzywien winy był karan SarnStat 871, 499, 857, 858; KlonKr A3v, E2; PowodPr 20, 36, 53, 77; ktorzy [anielskie wojska] poydą rozſzykowáni iáko do bitwy [...] ze wſzytkim ryſztunkiem/ y ármatą/ y broniámi/ y ogromnośćią woienną. SkarKaz 6a; CzahTr E4v; SkarKazSej 681a; KlonFlis H; KlonWor 22, 33.
Zwroty: »bronią bronić [czego], broniony« (2): nie mnimaycie by przodkowie naſzy, poſpolitego dobra bronią bronili BielŻyw 126; A to o ſpołecżnem ludźi stowárzyſzeniu/ ktore domá obycżáymi y práwem bywa rządzone/ á ná vkráinie bronią od nieprzyiaćielá bronione [armis ab hoste defenditur Modrz]/ niech będźie powiedźiano ModrzBaz 128.

»z bronią chodzić, chodzenie z bronią« [szyk zmienny] = być uzbrojonym (8): Abowiem wedle Práwá/ Podwoyſki nie má z bronią chodźić. GroicPorz g4, h2 [2 r.]; Noſzą ći zakonnicy [Krzyżacy] białłe płaſzcże á ná nich krzyżyki cżarne/ brod nie golą/ z bronią chodzą. BielKron 346, 272v; BielSpr 59; Y zátem vroſłoby to zeby ludźie boiąc ſię zábić/ niechodziliby z bronią/ y ták náſzá Polſká zniewieśćiáłáby. GórnRozm E3, C2.

»czynić bronią« = walczyć (3): przeráźiwſzy lewy rog nieprzyiaćielſki/ bierz ſie prędko/ cżyniąc mężnie wſzelką bronią/ ták ręką/ poćiſki/ drzewy/ rohátynámi/ áż prziydzieſz do Czalu nieprzylaćielſkiego [!]. BielSpr 20v, 10; Co ieſliże ći z ktoremi ſpráwę mamy [...] mocą á bronią znami cżynić chcą [vi et armis nobiscum pugnare velint Modrz]: toż dopiro broni náſzey dostáć mamy. ModrzBaz 104.

»do broni się ćwiczyć, broni ćwiczenie, ćwiczenie około broni« (4): KwiatKsiąż O; A przeto tákowe ſzkoły y w náſzey Rzecżypoſpolitey byłyby bárzo potrzebne/ w ktorychby ſię młodźi ludźie do wſzelákiey broni [armis omnis generis Modrz] cwicżyli. ModrzBaz lllv; á żadney też broni ćwicżenia [armorum exercitationem Modrz] nieopuſzcżáią [Turcy] ModrzBaz 113, 111. Cf »broni używać, używanie«.

»broni doby(wa)ć, dobycie, dobywanie; broń dobywać; dobyta broń« [szyk zmienny] (17): ComCrac 18; UstPraw B4v; Abowiem ieſt [...] rzecz málo [!] przyſtoyna. Dopiro ſłáć do Węgier y dáley po Konie/ Gdy widźim przećiw ſobie iuż dobyte bronie. Prot B4; GórnDworz Q4; PaprPan Z2; Y Doctorá tego/ ktoryby miáſto lekárſtwá dał choremu truciżnę/ ſrożeyby práwo ſkáráć miáło/ niż gdyby dobywſzy broniey/ iáwnie człowieká zábił. GórnRozm B4v; ActReg 50; Phil E4 [2 r.]; (marg) Broniéy dobyćie (–) A ktoby broni dobył wſzędźie/ ma bydź karan dwudźieſtą grzywien. SarnStat 16, 22, 782; Iákoż my teraz [...] tychże broni [...] mamy [...] przećiw teyże Ewángeliey dobywáć? PowodPr 43; CzahTr E3v, G4; Iákie záś ſwary/ zwády/ y wrzaſki/ y broni dobywánia miedzy nimi bywáią/ wſtyd powiádáć. SkarKazSej 694b.

»broni dostać [= dobyć]«: Co ieſliże ći z ktoremi ſpráwę mamy [...] mocą á bronią známi cżynić chcą: toż dopiro broni náſzey doſtáć mamy. [arma nostra expedienda sunt Modrz] ModrzBaz 104.

»mieć się do broni«: Omnia prius experiri quam armis, sapientem decet. To ieſt Mądremu pirwey wſzego przyſtoi ſkoſztowáć/ Niżli ſię mieć do broni á huffy ſzykowáć ModrzBaz 104.

»nosić broń [czyją]« = być czyim giermkiem (4): Y rzekł ku ſłudźe ſwemu kthory nośił broń iego [Dixitque Saul armigero suo] BibRadz 1.Reg 31/4; kthory nośił broń Ioábá ſyná Sárwie [armiger Ioab filii Seruiah] BibRadz 2.Reg 23/37, Iudic 9/54, 1.Reg 31/6.

»broń ostrzyć [na kogo]« = mieć zamiar walczyć z kim: Iáko [...] to Kroleſtwo [...] w cále zoſtawáło? [...]: nieták bronią: bo ią ieden ná drugiego oſtrzył PowodPr 20.

»z bronią poczynać«: lud młody w pole wywodźili thák iezdny iáko pieſzy ſzykuięcy ie/ á vkázuiąc im iáko kthory ma ſtać/ á iáko ſie záchowáć/ iáko z bronią pocżynáć BielSpr 9v.

»broń podnieść, podnosić, wznosić« = wystąpić zbrojnie (4): RejZwierz 143; PaprPan I3v; á przećiw Polakom przyſięgli nigdy broni nie podnoſić StryjKron 647; OrzJan 91.

»z bronią się targać«: poſpolicie ná ty ktorzy z nim pijáli z bronią ſię tárgał y wiele przyiaćioł ták pobił StryjKron 482.

»z bronią umieć, umiejętność z broniami« [szyk zmienny] (4): áby vmiał [dworzanin] dobrze s káżdą bronią/ ták pieſzo/ iáko y ná koniu [...] Po vmieiętnośći tedy z broniámi/ chcę to mieć [u dworzanina] żeby z łuku dobrze ſthrzelał/ pięknie ſtał zá nim/ dociągał/ y miał dobrą rozrywkę GórnDworz Ev; vmieiętność z rozmáitemi broniámi/ nie telko mu ſie do potrzeby przygodzi/ ále y do krothochwile GórnDworz E2v, I7v.

»broni używać, używanie« [szyk zmienny (7): GórnDworz Ev; BielSpr 11; gdzie wſzytkim zábroniwſzy vżywánia broni [gladiorum usu Modrz] odięto wſzeláką przycżynę/ y wykonánia y karánia. ModrzBaz 64; Bo á iáko koniem powroćić/ iáko ſtrzelbę cżynić/ iáko broni vżywáć/ [quomodo armis utetur Modrz] iáko kopiją ſkłádáć może/ kto tego pirwey namniey niekoſztował? ModrzBaz 110; Ktemu też y ono rozmáite broni vżywánie ábo ćwiczenie [exercitia armorum Modrz] niema być opuſzcżáne ModrzBaz 111; GórnRozm E2v; SarnStat 1315.

»bronią władać« (2): Vmiey łuk miernie ciągnąć/ umiey bronią władać KochSat Cv; Nauczył mię brónią władáć KochPs 25.

Wyrażenia: »chłopska broń« = maczuga: Sparus, sparum, Chłopska bróń krziwa pałká mácugá/ bengel nie którzi zową Mącz 404b.

»broń drewniana«: A przeto/ choćiaby kto bronią drewniáną [telo ligneo Modrz]/ choćia żelázną/ ábo kámieniem ręcżnym/ ábo ręką bliżnego nieprzyiaćielſkie bił/ ták iżby vmárł [...] zá mężoboycę ma być policzon ModrzBaz 78v.

»broń drzewiec«: Y tákże káżdego z nich vzbroił/ nie thák bronią tarcż ábo drzewiec [non clipei et hastae munitione] iáko onymi ſłowy y przenalepſzym napominániem BibRadz 2.Mach 15/11.

»krotka broń«:Iuſz ſię ná oſlep dárli ieden ná drugiego S krotką bronią niemierzył oręża długiego StryjKron 255.

»marsowa broń« = wojenna broń: ModrzBaz 120v cf »sroga broń«.

»ostra broń; broń ostra« (5 : 3): yzem ya nyenayachal [...] a nym gonyl pod danych Crolia iego mylosczi sbronya ostra zmyeczem dobythem mayącz wrąkv syekierką ZapWar 1531 nr 2434, 1504 nr 1922, 1510 nr 2079, 1520 nr 2251, 1532 nr 2414; Kto był kto wniosł napierwey ná świát oſtre bronie/ Muſiał mieć łeb żelázny y hártowne ſkronie RybGęśli B2; KlonKr B4; CzahTr I3v.

»broń pociskna; pociskna broń« (1 : 1): Telum, Bełt/ ſtrzałá/ cymbulc y wſzeláka broń poćiskna. Mącz 442c; Viriculum, Pociskna bróń którą Grekowie Geſtron zową. Mącz 499a.

»broń ręczna«: podwysſzamy zápłácenié pieniężne głowy ſzlácheckiey/ ad duplum: to ieſt/ głowę zábitą bronią ręczną/ ná dwie śćie y cztérdźieśći grzywien: á z ruſznice/ ná cztéry ſtá y ośmdźieśiąt grzywien. SarnStat 612.

»broń rycerska« (2): LubPs Ev; zebrawſzy ſię też ktorzy iedno mogli znieſć broń rycerſką [ab omni cingente accincto] záſádźili ſię ná gránicách. BibRadz 4.Reg 3/21.

»sroga broń« (2): bo [księża] báwiąc ſię kośćielnemi ſpráwámi [...] ſrogą Márſową bronią báwić ſię [arma horrentia Martis tractare Modrz] niemogą ModrzBaz 120v; PowodPr 7.

»broń tarcz«: BibRadz 2.Mach 15/11 cf »broń drzewiec«.

»broń wojenna; wojenna broń« (4 : 1): Arma, Woyenna bróń/ Zbroyá Mącz 16b, 296d; BielSpr 16v; BudBib 1.Mach 15/7; SarnStat 122.

»wzruszenie broni«: A to więc bywa cżáſu pokoiu/ poki ſię ieſzcże żadne wzruſzenia broni [motus armorum Modrz] nieukázuią/ y żadne podeyrzánie woyny niegruchnie. ModrzBaz 102.

»broń zwyczajna«: [aby żaden] ze wſzeláką bronią/ okróm zwyczáynéy/ to ieſt/ miecżá/ kordá/ ſzáble/ koncérzá/ ſzpady/ przyiecháć ważyć ſie nie śmiał SarnStat 15.

»broń żelazna; żelazna broń« = ferrum Mącz; telum ferreum Modrz; arma ferrea PolAnt (2 : 1): Przed bronią żelázną vćiekáć będźie BibRadz Iob 20/24; Ferrum aliquando pro gladio accipit, Miáſto mieczá/ kordá/ y yney żelázney bróni. Mącz 124d; ModrzBaz 78v. Cf »broń drewniana«.

Szeregi: »miecze i broń«: Bo ſumienie złego żywotá będźie ie trwożyc/ miecże y broń [gladios et arma Modrz] z rąk będźie im wytrącáć ModrzBaz 113.

»broń i tarcz« (2): á dał poczynić wiele broni y tarczy [Et fecit gladios in multitudinem et clypeos] BibRadz 2.Par 32/5; KochPs 48.

»zbroja albo (i) broń« (2): Zbroiá álbo broni ich byłá miecże długie/ rohátyny/ łuki BielKron 336; StryjKron 265.

»bronią a mocą; mocą a bronią« = armis et vi Modrz (1 : 1): á co rozboiowi może być podobnieyſzego/ iedno chćieć bronią á mocą doſtáwáć tego cżegoby práwem á rozſądkiem doſtáwáć trzebá? ModrzBaz 63v, 104.

W przen (10): Ale moiá bróń vmié/ y więźnióm folgowáć. GórnTroas 28; z kimem ná przek/ tám moiá broń zmierza RybGęśli C2v.
Zwrot: »ciąć, skłuć [kogo] jego własną, właściwą bronią« [szyk zmienny] (2); Moy mieły ſtarce tyś był w młodośći twoyey barzo rozumnym cżłowiekiem/ á tak go iegoś właściwą bronią [...] ſkłoł. KwiatKsiąż E3; Ale miedzy inym trefnym rzecżeniem/ tho [słowo dwuwykładne] ma ſwą oſobną wdzięcżność/ kiedy kto te ſłowá ktoremi go dotkniono przyiąwſzy/ obroći rzecż ná tego kto go doiechał/ y iegoż go właſną tnie bronią. GórnDworz Q.
Wyrażenia: »broń duchowna; duchowna broń« (1 : 1): tedy ſię też dla tego vdał do duchowney broni/ to ieſt do ſłowá Bożego CzechEp 173; LatHar 10.

»słomiana broń«: á miáſto niego [słowa bożego]/ ſłomiáney broni/ wymyſłow/ y vſtaw ludzkich vżywa NiemObr 19.

»broń sprawiedliwości«: Ale we wſzytkim ſtawmy ſámych śiebie iáko ſłudzy Boży/ w ćierpliwośći wielkiey/ [...] w mowie prawdy/ w mocy Bożey/ przez broń ſpráwiedliwośći [per arma iustitiae] po práwicy/ y po lewicy WujNT 2.Cor 6/7.

Szeregi: »bron a horęż«: y żebyſmy ſie też bronili/ broń á horęża nam [Pismo święte] dodawa. Leop A3v.

»zbroja i broń«: A záś ták rozumieymy/ że naprzednieyſza zbroiá y broń náſzá w pokáiániu á w Modlitwie należy [arma nostra in poenitentia et precatione posita Modrz] ModrzBaz 128.

Synonimy: arma, armata, oręże, zbroja.

KK