[zaloguj się]
[pdf]

ORĘŻE (40) sb

oręże, horęże (40) n, [orąż] m.

oręże (34), horęże (6); oręże OrzQuin, BudBib (2), ModrzBaz (12), MWilkHist, StryjKron (3), CzechEp, NiemObr (2), Calep (3), WujNT, SkarKazSej (2); oręże : horęże Leop (6:6).

o jasne; e z tekstów nie oznaczających é (Cn e pochylone).

Fleksja
sg pl
N oręż(e) orężå
G orężå
D orężu
A oręż(e) orężå
I oręż(e)m, orężym
L orężu

sg N oręż(e) (2). ◊ G orężå (15). ◊ D orężu (2). ◊ A oręż(e) (4). ◊ I oręż(e)m (4) ModrzBaz (2), NiemObr, WujNT, orężym (2) StryjKron, CzechEp. ◊ L orężu (1). ◊ pl N orężå (2). ◊ A orężå (8).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Broń, uzbrojenie, sprzęt wojenny, rynsztunek; arma Vulg, Modrz, Cn; telum Modrz, Cn; vasa PolAnt (19): Leop 1.Mach 8/26; BudBib 1.Par 11/39; Powieda Cicero, że lepiey tyśiąc kroć zginąć/ niżli w ſwoiey Rzecżypoſpolitey bez pomocy oręża nie moc żyć. ModrzBaz 63v; A ták wſzelákie gromády/ wſzelákie oręża/ od mieyſcá ſądowego będą oddalone. ModrzBaz 94v; Máchomet też/ ktory narodowi ſwemu wſzytkę piękność y Rzecżypoſpolitey y wiáry ábo nabożeńſtwá/ w orężu vkázował/ wiecżnie im winá zábronił: náyduiąc to z dowćipu ſwego/ że vżywánie winá żołnierſkiey zabáwie ieſt ſzkodliwe. ModrzBaz 113v, 63; Armipotens – Moſzni wriſtunku, Oręzu mogący zdolacz. Calep 96b; Inermis – Bez broniei, bez oręza. Calep 530a.

W przeciwstawieniu: »prawo ... oręże« (1): A przeto do vgadzánia roſtyrkow/ do iednánia nieprzyiáźni/ rácżey praw y ſądow vżywáć trzebá/ nie oręża ModrzBaz 63v.

Zwroty: »oręża dobywać« (1): oręża ná Ráytáry dobywayćie/ Pátroná bróńćie OrzQuin A3v.

»do oręża uciekać się« = ad arma recurrere a. venire Modrz [szyk zmienny] (2): o tych/ ktorzi wzgárdźiwſzy práwem/ álbo dla sławy tylko/ álbo dla rozięćia ſporu/ vćiekáią ſię do oręża/ á powabiáią drugie ná rękę. ModrzBaz 63, 63v.

Wyrażenia: »orężem nabyty« (1): áby [...] mieczem gránic Wielkiego Xięſtwá Litewſkiego y Zmodźkiego od Prádziádów tymże oręzym nábytych/ y vgruntowánych czuynie bronili StryjKron 350.

»oręże nieprzyjacielski« (1): gdy káżdy gárdło orężu nieprzyiaćielſkiemu [telis hostium] dla oycżyzny náſtáwić muśi? ModrzBaz 108v.

Przen (5):
Wyrażenia: »duchowne oręże« (2): Apoſtołowie [...] nigdy ſię ni z kim/ ćieleſnym gwałtem nie obchodźili/ ále duchownym orężem/ ludźi do kroleſtwá Bożego náganiáli NiemObr 14, 19.

»oręże niesprawiedliwości« (1): Ale áni wydawayćie członkow wáſzych orężem nieſpráwiedliwośći [arma iniquitatis] grzechowi: ále wydawayćie ſámych śiebie Bogu/ iáko z martwych żywemi: á członki wáſze zbroią ſpráwiedliwośći Bogu. WujNT Rom 6/13.

»horęże sprawiedliwości« (1): zálecaymy ſie ták iáko ſludzy Boży [...] w miłośći nie zmyſloney/ w ſłowie prawdziwym/ w mocy Bożey/ przez horęża ſpráwiedliwośći [per arma iustitiae] po práwey y po lewey Leop 2.Cor 6/7.

Szereg: »broń a horęże« (1): to ſwięte piſmo/ cżłowieká ożywia/ [...] od wſſech nieprzyiáćioł gwałtownieyſzych/ Cżárthá/ ſwiáthá/ y ćiáłá/ broni: y żebyſmy ſie też bronili/ broń á horęża nam dodawa. Leop *A3v.
2. Wszystko, co służy do bezpośredniej walki; włócznia, miecz, uzbrojenie; arma telum Vulg, Modrz, Cn; gladius Vulg, Modrz; clipeus, hasta Vulg; bombardis, ferrum Modrz; instrumenta, vasa PolAnt (21): przyſſli do Ioiády kápłaná. A on im dał włocżnie y zbroie [...]. Y ſtánęli wſſyſcy máiąc oręża w rękach ſwoich Leop 4.Reg 11/11, 4.Reg 11/8; że ſię nikomu do miáſtá w chodźić z orężem niegodźiło ModrzBaz 64; cokolwiek w rękę wezmą/ to w oręże odmieniáią ModrzBaz 80v; A wy też panowie podźćie Oręża s ſobą nábierzćie. MWilkHist B3v; Oręża do kośćiołá Ceſarz nie brał. SkarKazSej 680b marg, 680b; [Orąż/ Telum, sagitta, iacuculum, defendiculum Volck Ppp2v].

W połączeniach szeregowych (3): á wywiodę ćię/ y wſſyſthko woyſko twoie/ konie y iezne wſſyſthkie odziáne w páncerze/ wielką wielkość horęże y tharcż biorące y miecż. Leop Ez 38/4; popiſuią śię [...] mnoſtwem sług/ dawnemi herbámi/ doſtátkiem oręża/ pułhakámi ábo hárkábuzámi y łyſkániem miecżow ModrzBaz 19; á oracze y teras wyorywáią ná tym vroćiſczu/ ſtároſwieckich oręża żelázá/ vłomki ſzábel/ groty od drzew y włoczni/ ſtrzáły oſtrogi/ etć. StryjKron 355.

Zwroty: [»brać horęża«: każę bráć horęża [sumi arma] w dzień Sobothni Leop 2.Mach 15/5.]

»oręże odejmować« (1): Exarmo – Oręze odeimuię. Calep 381b.

[»do horęża się porwać«: gdy ſie mnoſtwo ludzi do horęza porwało [multitudine ad arma concurrente] Leop 2.Mach 9/2.]

»porzucić horęża« (1): Y rozbiegli ſie wſſyſtcy Pogáni [...]/ á porzućili horęża ſwoie [proiecerunt arma sua] Leop 1.Mach 5/39.

Wyrażenia: »oręże cielesne« (1): [Kościół boży] ni z kim orężym ćieleſnym nie walcży. CzechEp 97.

»oręże długie« (1): Iuſz ſię ná oſlep dárli ieden ná drugiego/ S krotką bronią niemierzył oręża długiego StryjKron 255.

»oręża wojenne« = instrumenta bellica PolAnt (2): á wdział ná ſie páncerz iáko Obrzym/ y przypáſał ſobie oręża woienne [arma bellica] ku bithwie/ y bronił obozu miecżem ſwoim. Leop l.Mach 3/3; BudBib Ier 21/4.

»Wulkanowe oręże« (1): Gdybyś ſię męſtwem vdał w Achilleſá cnego: Wulkanowym orężem [Vulcania arma] vmiałbyś ſzermowáć/ A iego ſztuk rycerſkich we wſzem naśládowáć ModrzBaz [41]v.

Szeregi: »oręża i miecze« (1): Oręża y miecże [Arma et gladii] ná drodze przewrotnego Leop Prov 22/5.

»strzelba i horęże« (1): wthymże theż mieyśćie było ſthrzelby bárzo wiele/ y horęża gotowego doſtátek [machinae multae et telorum erat apparatus] Leop 2.Mach 12/7.

»(h)oręże i tarcza« = clipeus et hasta Vulg [szyk 1:1] (2): Nápráwił theż z nowu Mello w mieśćie Dáwidowym/ y náſprawiał wſſelákiego oręża y tarcż [armatura et clipeos]. Leop 2.Par 32/5, Iudic 5/8.

Synonimy: 1., 2. armata, armatura, broń, zbroja.

BK