Fleksja
|
sg |
pl |
| N |
brzuch |
brzuchy, brzuchowie |
| G |
brzucha |
brzuch(o)w |
| D |
brzuchowi |
|
| A |
brzuch, brzucho |
brzuchy, brzucha |
| I |
brzuchem |
brzuchy, brzuch(a)mi |
| L |
brzuchu |
brzuchach |
sg N brzuch (94). ◊ G brzucha (74). ◊ D brzuchowi (33). ◊ A brzuch (103), brzucho (3); brzucho KochPs; brzuch : brzucho ZapWar (1 : 1), SienLek (9 : 1). ◊ I brzuchem (32); -em (4), -(e)m (28). ◊ L brzuchu (57). ◊ pl N brzuchy (3) RejKup, RejWiz (2), brzuchowie (2) SkarŻyw, WujNT. ◊ G brzuch(o)w (3). ◊ A brzuchy (14), brzucha (4); -y KrowObr (2), BielKron (2), RejAp, RejPos, RejZwierc, StryjKron, CzechEp (2), WerGośc, BielSen; -a SeklKat, HistAl; -y : -a KochPs (2 : 2). ◊ I brzuchy (2) BielKron, BielKom, brzuch(a)mi (1) WyprKr. ◊ L brzuchach (2); -ach : -åch PaxLiz (1 : 1).
1.
Część tułowia człowieka i zwierząt ograniczona kośćmi miednicy i przeponą; jama brzuszna; narządy trawienne; żołądek, jelita;
venter Murm, Mącz, Calag, Calep, Cn; alvus Mymer1, Mącz, Calep, Cn; aqualiculus, intestina Mącz, Cn; stomachus Mącz, Calep; gaster, uter Mącz; uterus Calag; abdomen, aqualicus, interanea, pantex, praecordia Cn (424):
March1 A4v [2 r.];
Ale brzuch kiedy ſie zágrzał/ Figi z vkropem wymiotał. BierEz A2v,
Bv,
R2 [5 r.];
OpecŻyw 126v;
y nyezadalem yemu dw krwawych ran wlicze y wbrzucho klotha ZapWar 1550 nr 2670,
1522 nr 2282;
Murm 57,
102;
Mymer1 21;
TarDuch A3;
tym dziecięciu brzuch ſtwardziały okładać FalZioł I 62d;
Trunku ku odmiękcżeniu brzucha nieprziymuy FalZioł V 45v,
I 6a,
156a,b,
III 19c,
IV 15a,
39c (
38);
BielŻyw 31;
GlabGad D6v,
P5 [2 r.],
P5v [2 r.];
March2 D4v;
MiechGlab 63;
KłosAlg A3v;
Mroz ćiſnie/ w brzuchu przemiera Wlazwſſy w kierz więc tarnki zbiera RejRozpr H2,
I3v;
(did) Kupiecz powiada yż mu ſię nawſzem vlżyło (‒) Abych miáł brżuch nicz niecżuyę RejKup r4,
c8v,
bb2v,
Ccv,
cc6;
Smokowie [...] ſzli podnioſzſzy brzuchá ſwe á rozdziewiwſzy páſzcżeki HistAl H6,
I5v,
L2v;
MurzNT Matth 15/17;
KrowObr 98v;
Ano im wiſzą brzuchy z onymi podbrodki/ Co ie tám wytucżyli ſnadź wáſzemi ſnopki. RejWiz 161,
4v,
13,
48v,
66v,
98 (
8);
Leop 4.Esdr 15/35,
Prov 20/30,
Thren 1/20;
OPát k miáſtu k wiecżoru iechał s śiłnym brzuchem RejFig Bb,
Aa2,
Aa4v,
Bb [3 r.],
Dd8v;
RejZwierz 22,
140;
To co ſie theż po brzuchu włoczy máiąc cztery ábo więcey nog miedzy gádźinámi [...] tych wy ieść nie będźiećie BibRadz Lev 11/42,
2.Mach 14/44;
iż gdy przedeń [krolika] ktory [poddany] ma przyść/ muśi klęknąć ná źiemię/ á potym leść ná brzuchu miecąc źiemię záſię BielKron 450v,
2,
147,
192,
242,
444v (
8);
KwiatKsiąż D2v;
Mihi iam dudum inanitate intestina murmurant, Kruczy mi w brzuchu. Ozywa mi ſie brzuch. Mącz 238a;
Nautilus, Nieyáki rodzay ryb brzuchem wzgórę pływáyących. Mącz 243a,
7b,
13b,
100a,
142d,
285d (
16);
Ponieważ żeſmy iuż rozmowę mieli o żołądku/ ielitach/ co weſpoł trzewámi miánuią/ á wſzytko brzuch chowa SienLek 100v;
Kto ma gliſty álbo robaki w brzuchu SienLek 103v;
Gdy Koniowi brzuch oćiecze álbo téż ſpuchnie SienLek 172,
11v,
22v,
61,
186,
S2 (
24);
SienLekAndr a3;
GórnDworz Qv;
HistRzym 25,
78v;
BielSat C2;
Ano mu ſyropy w gárdło leią [...] w żołądku mácáią/ áno mu w brzuchu pełno á w mieſzku nic nie máſz. RejZwierc 59v,
20,
62,
231b,
[233]b,
237d;
BielSpr 4 [2 r.];
BudBib Job 15/2,
Prov 20/27,
30,
2.Mach 14/44;
CzechRozm 168v,
263v;
ModrzBaz 52;
KochPs 22,
86;
SkarŻyw 188,
558,
559;
MWilkHist E3,
E4;
á Pipiná Xiążę poimawſzy roſproli mu brzuch StryjKron 295,
134,
677;
KochPhaen 6,8,13,
15,18;
w brzuchu tákże iáko w becżce kiſa? WerGośc 226;
BielSen 7;
PudłFr 4;
Stomachus ‒ Zoładek, brzuch. Calep 1008b,
1029a,
1109a;
LatHar +9,
585;
WujNT Matth 12/40,
15/17,
Mar 7/19,
1.Cor 6/13 [2 r.],
s. 860,
Apoc 10/10;
KlonKr F3;
PowodPr 79;
SkarKaz 204b;
PaxLiz C4v,
D [2 r.],
E3v [2 r.];
KlonWor 5.W charakterystycznych połączeniach: brzuch ciasny; cielesny, głodny (2), kosmaty, mały, miąższy, niemały, ociekły, odwiesisty, opuchły (3), otyły, pełny, podługowaty, prozny, silny (2), spuchły, stwardziały, tęgi, tłusty (5), wielki (4), zgniły (2); brzuch ociecze, puchnie (2), wisi (2); brzuch odmiękczać, (wy-)rozparać (2), rozproć; na brzuch(u) się czołgać, lec, leźć, przyłożyć, przykładać (3), smykać się; po brzuchu się włoczyć; w brzuchu buka, kruczy, przemiera; brzucha cieczenie, ociekłość, odmiękczenie, puchnienie.
Przysłowia:
A iáko ſtára przypowieść/ iż pilnemu ſłudze záwżdy roſcie guz ná brzuchu/ á leniwemu ná grzbiecie. RejZwierc 26,
221v,
222. iż kto ma tłuſty brzuch ten ſie nie wiele vcży GlabGad K5, P5v.
WujJudConf 243v; Nie ma głodny brzuch vſzu KlonWor **2v.
Wſſelka poſlugá brzuchowa/ do brzuchá wchodźi y wbrzuchu ſie chowa. March1 A4.
iż w tey ſkorze w ktorey chodzimy/ iedno ieden cżłowiek y ieden brzuch RejZwierc 20.
Toć brzuchowi zdrowo/ co vſtom álbo gárdłu ſmáczno SienLek 16v.
Craſſus venter craſſum facit ingenium, może thak kto chce rozumieć kraſny brzuch kraſny cżyni rozum etc. GlabGad P5v.
Molestus interpellator venter, Trudny gábácz brzuch. Mącz 229b.
Frazy: »brzuch się (s)puka, spada« [
szyk zmienny] (
3):
Myſl błądżj/ Brzuch ſię chcze pukać Trzebać Pawle rady ſſukać RejKup q2v,
R;
BielKom Fv.»brzuch [kogo] ruszył«: Idąc tedy brzuch go ruſzył/ By go vlżyć vśieść muśił. BierEz D3v.
»brzuch spadł, złaczniał« (2): Poniewaſz mi brzuch złácniał/ miękuchny iák kępká PaxLiz E3v, C4.
Zwroty: »brodzić, jeździć do brzucha« [
szyk zmienny] (
3):
BibRadz 4.Esdr 15/35;
ſzli [rycerstwo] zá nimi [Tatarami] ślakiem ich torowánym/ á oni do brzuchá w śniegu brodźili BielKron 401v;
Z niemocnemi końmi nie ieźdź głęboko do wody/ tylko do brzuchá SienLek 187v.»w brzuch (w)lać, brzucha dolać« (3): Brácie nápoły ſzáleię/ Kiedy brzuchá nie doleię RejZwierc [233]; WerGośc 227, 269.
»na brzuch leżeć«: Vgoniwſſy z szkápi z ſkoczy [...] Więc gwiżdze á nábrzuch lezy A szkápá do domu bieży RejRozpr H2.
»brzuch(-o) nadąć, obciążyć, rozeprzeć, brzuch się nadmie« [szyk zmienny] (9): FalZioł IV 39c, V 65v; Slotky [trank] znać iż moczy niema Telko ze my brzuch odyma. RejKup Lv; RejZwierz 136; BielSpr 49v; RejZwierc 98 [3 r.], 142.
»(o-) natkać, napełnić, nakłaść brzuch, natkanie brzucha« [szyk zmienny] (21): A natká brzuch aż do ſſyje Sucho jadł/ wiecz mokro pije RejKup r6v, Cc; MurzNT Luc 15/16; RejWiz 30, 51; RejZwierz 73, 140v; RejAp AA6v, 102v; RejPos 70v; HistLan E4; RejZwierc 98, 132, 157v, 158, 164v, 221v; WujJudConf 190; BudNT Luc 15/16; WerGośc 221; WujNT Luc 15/16.
»na brzuch sobie pluć« (5): Sápi [stary człowiek] Chrapye/ á káſzle/ ná brzuch ſobye pluie/ A gdy kęs w gębę włoży/ puł godziny żuie. RejWiz 92v, 117v, 167; RejZwierc 3v, 62.
»brzuch prożnić, wyprożnienie brzucha« (2): FalZioł V 35; boć on [wilk] poſpolićie ná kępie álbo też ná krzu rad brzuch proźni SienLek 99.
»brzuch przeczyścić«: Tego cżaſu brzucha przecżyſć/ á krew z nog puſzcżay. FalZioł V 46v.
»rozwalić, wywalić, rozwalony brzuch« [szyk zmienny] (5): Leży rozwáliwſzy brzuch myſli álbo brząka/ Ledwe áż ſie ieść záchce toż iáko wieprz krząka. RejWiz 6v, 167, 174v; Mącz 278d; RejZwierc 159v.
»rozwiązać brzuch«: By proznuyacz niedzełał nicz Iedno rozwiazawſſy Brzuch picz RejKup cc3v.
»brzuch(a) schudzić, skrocić« (3): BielSat G3; BielSen 16; gdyżći dla tego Pan Bog brzuch y gárdło ſkroćił/ y ſkromną miárkę pićia y iedzenia poſtáwił WerGośc 241.
»brzuchem się śmiać«: Y mowili miedzy ſobą/ Brzuchem ſie śmieie á nie gębą BierEz Bv.
»trzeć brzuch jako szkapie na rupie, robaki« [szyk zmienny] (3): RejZwierc 61v, 194; A ták z tego ſzkárádnego opilſtwá/ przychodźić káżdy muśi do zdrowia nieſpoſobnego [...] więc mu trą brzuch iáko ſzkápie ná robaki WerGośc 235.
Wyrażenie: »brzuch jako pudło« (4): Ocży nogi zápuchły/ á brzuch iáko pudło RejWiz 15 [idem RejZwierz 122v, WerGośc 243]; RejZwierz 122v; RejZwierc 59v; WerGośc 243.
Zestawienia: »boleść, darcie, gryzienie
itp. brzucha, w brzuchu, boleć na brzuch; brzuch boli, w brzuchu gryzienie« (
7 :
4):
FalZioł I 69c,
143b;
Mącz 180d;
Gdy też ma w brzuchu gryźienie Może tym mieć odelżenie. SienLek 99v,
98v,
99v,
107v;
SkarŻyw 373;
Torminalis — Bolieſcz brzucha cziniąci. Calep 1074a,
165a,
448a,
1011b.»płynienie brzucha«: korzeń y naſienie iego [grzybienia] płynienie brzucha zatwarza FalZioł I 92c.
»brzucha purgacyja«: Też ſie przydawa odchodonym [brzemiennym]/ ktore zbytnią bierzą brzucha purgaciją przed cżwartym á po ſiodmym mieſiączu. FalZioł V [30].
Szereg: »żywot a(l)bo brzuch; brzuch, żywot« (6 : 1): MurzNT Matth 15/17; Mącz 420b, 509d; O żywoćie álbo Brzuchu: tudźież o trzewnym á o ielithnym bolu SienLek 98v, 99; Calag 61a; Calep 57b.
Wyrażenie przyimkowe: »z brzuchem, z brzuchy« (2): Aby cie nie vwodziły/ Słowá ludzi grubych z brzuchy BielKom E8, E6v.
W przen (16):
A cziankiégo brzucha trzeba. Kiedy ſię ktho chcze tam [do nieba] wcziſnąć RejKup q3;
Bo s onym brzuchem nawieky Czoż go był pliotkami natkał Pewnie by był wpiekle zoſtał RejKup r4v;
Gębá woła ieſzcże náley/ Brzuch ſie nie chce ciągnąć dáley BielKom E8;
RejWiz 30v;
RejZwierc 237v;
Słowá obwadzce [...] z ſtępuią do wnętrza brzuchá. BudBib Prov 26/22;
vpádło páńſtwo Greckie/ ktore było brzuchem y biodrámi miedźiánymi CzechRozm 168v;
SkarŻyw 592;
Ia nic: á ty zſtąd brzuch winá wynieśieſz. PudłFr 39;
Duſzá moiá rowno z prochem złożoná ieſt: á brzuch moy przyſechł do źiemie. LatHar 612;
choć onemu [dom] w brzuch ſzedł, Przedsię tám wniść nie może ociec y zmieścić ſię Gdy przyiedzie CiekPotr 34.Wyrażenie: »bezdenny, niepohamowany brzuch; brzuch nienasycony, niesyty« (3 : 2): Leop Prov 13/25; Ktorych ty chćiwé bezdenné brzuchá Z wielkiégo karmiſz źiemſkiégo ruchá KochPs 22, 115; Chryſtus Bog náſz/ nienáſycony brzuch piekielny przebił SkarŻyw 399; KlonWor 45.
Przen (87):
a)
pogardl. Jedzenie i picie (jako przyjemność, rozkosz zmysłowa); obżarstwo i opilstwo; dobra doczesne, dostatki, bogactwo;
abdomem, ingluvies Cn (81):
BielKom E8;
ktorzy ſię zábawiáią około rzetzy ziemſkich/ y tych ktore do brzuchá należą KrowObr 99;
to mieyſce [Pisma Świętego] ku ſwemu pożytkowi y brzuchowi wywrácaćie y ćiągniećie. KrowObr 180;
y s ſwey głowy/ to coć ſie zda pożytetznego brzuchowi twemu powiedaſz. KrowObr 182v,
99,
178v,
187v,
194;
RejWiz 15;
Leop 3.Mach 7/9;
Mącz 295b;
RejAp 25v;
Záż tho rzecż winna dla brzuchá márnego/ Dáć ſie ſproſnie zwieść s ſtanu poććiwego. RejZwierc 218,
218;
BudBib Prov 13/25;
ále myśl twoiá do świátá y brzuchá przywiązaná ieſt. SkarŻyw 453,
298;
Parasitor — Podbyą bebenka [= schlebia] dla brżucha. Calep 754b;
GostGospSieb +2v [2 r.];
WujNT 860;
w Niedźiele y w świętá więcey zabaw świeckich máią/ [...] kwoli brzuchowi y zbytkom ſwym PowodPr 51;
KlonWor 27 [2 r.].Fraza: »bog(iem) jest brzuch; brzuch za boga mieć, poczytać; bog brzuch, pan brzuch« [szyk zmienny] (17): takowych ieſt doſſyc ktorych Bog ieſt ich tłuſty brzuch SeklKat R2v; MurzHist T3; KrowObr C3, 77v [2 r.], 98v, 240, 242v; Leop Philipp 3/19; BibRadz Philipp 3/19; RejPos 346; Dla páná brzuchá páná thák hoynego/ Siłá nam ginie czo ieſt przyſtoynego. RejZwierc 218, 63; RejPosWstaw 44; WerGośc 203; WujNT Philipp 3/19, Xxxxx3.
Zwroty: »(nie Krystusowi, Bogu, ale) brzuchowi służyć« [
szyk zmienny] (
14):
Epikurow vrzędniku [do Bachusa] Co iedno ſłużyſz brzuchowi BielKom F;
nie Pánu Kryſtuſowi ſlużą/ ale ſwemu brzuchowi KrowObr 240,
98v [2 r.],
240;
OrzQuin Aa3v;
WerGośc 205;
CzechEp 102;
ReszList 178 [2 r.];
ciáłu ſłużą á brzuchowi ſwemu KołakSzczęśl A4;
WujNT s. 520,
Rom 16/18,
s. 575.»(o) brzuch(u) się starać, myśleć, przekładać; brzuchowi folgować, ołdować« [szyk zmienny] (8): A ták wolę mierność ſwą záchowáć/ Niż brzuchowi bez miáry ołdowáć. BielKom Fv; BielKron 334; RejAp 12; BielSpr b4; SkarŻyw 346; iuż taki ſwowolnik nie myśli ni o cżym inſzym/ iedno o brzuchu. WerGośc 214, 241; ArtKanc M17.
»brzuch(a) (u)tuczyć, paść, natkanie, w brzuch włożyć itp.« [szyk zmienny] (14): SeklKat A4v; RejKup q3; LubPs S3v; KrowObr 183; Leop Ps 16/14; á k woli nátkánia mizernego brzuchá ſwego odſtępuiemy á przymy ſie imieniá Páńſkiego. RejAp 25v; GórnDworz Q8; RejPos 168v; BudBib Ps 16/14; KochPs 18, 79; iż brzuchy ich dobrze zaduſznym chlebem [mszał] tucży CzechEp 44, 50; KlonWor 33.
Wyrażenie: »rozkosz brzucha«: Roſkoſzy też brzucha ani chce [ubostwo] ani może BielŻyw 93.
Zestawienie: »bogini brzucha« = Cerera: Cererę boginią brzuchá być powiádaſz HistAl Kv.
Szeregi: »brzuch i ciało; ciało a brzuch« (
1 :
1):
áby ćię náucżył więcey ſię o duſzę/ niżli o brzuch y ćiáło ſtáráć. WerGośc 241;
KołakSzczęśl A4.»brzuch i rozkosz« (2): iáko wy piſmo ſwięte wykłádaćie/ wywrácaćie/ y ná wáſze brzuchy/ y roſkoſzy/ gwałtem ćiągniećie KrowObr 224v, 1v.
b)
Żarłok, obżartuch, pijak; łakomca; pasibrzuch; brzuchacz;
liguritor, abliguritor, venter Mącz (6):
RejKup cc6;
Liguritor et abliguritor, Strawcá/ Utrátny żárłok/ Pyanicá/ brzuch/ bęben. Mącz 193c,
483c.Wyrażenia:»leniwy brzuch« (
2):
SkarŻyw 22;
Ná kſztałt beſtiy żywiący/ leniwi brzuchowie [ventres pigri], WujNT Tit 1/12.»rozpieszczony brzuch«: nie trzebáć iuż będzie oliwek/ limonij áni kápárow dla przyſmákow/ iáko onemu domá leżącemu á roſpieſzcżonemu brzuchowi. RejZwierc 26.
a.
Narząd u kobiet i samic ssaków, w którym rozwija się płód; łono matki; brzemienność, płód (12):
Potym gdy śię [psica] oſzcżeniłá/ A iuż brzuchá prozna byłá BierEz M3;
á czały rok w brzuchu zrzebię noſi [osieł] FalZioł IV 4b;
kobyła [...] acżkolwiek iuż pocżnie w brzuchu, przedſię z ſamczem obczuie FalZioł IV 10a;
iż źiemiá będąc iákoby brzuchem tego świátá/ w śię biorąc/ á z śiebie záś wydawáiąc SienLek V3;
RejZwierc 7;
(ſkoro wyſzli) z brzuchá mowią kłamſtwo BudBib Ps 57/4 [5],
Os 9/11.Wyrażenie: »pożegnany płod brzucha« =
Dziecię Jezus:
Pożegnana ty miedzy wſſemi paniámi/ ij pożegnany plod brzucha twégo. OpecŻyw 11.peryfr. »owoc brzucha« = potomstwo: A Iezuſa pożegnanégo owotz brzucha twégo/ nám po ſkonaniu żywota tego vkaż. OpecŻyw 190v.
W przen (2):
Wyrażenia:
peryfr. »sklep brzucha« =
łono matki:
Wſpomni ſobie ná pirwſzy gmách mieſzkánia iego [człowieka]/ Gdy bywa w ſklepie zámknion brzuchá śmiérdzącego RejWiz 87v.peryfr. »rozkosz brzucha« = potomstwo: choć by (mogli) rodzić/ tedy ia wybiję roſkoſzy brzucha [desiderabilia uteri] iych. BudBib Os 9/16.
Przen: Linia żeńska, kądziel (1): A ták/ nie zá miecżem ſzły dobrá/ lecż zá brzuchem: Co ſię dźiało máćierze niepocżeſney duchem. KlonWor 63.
![[zaloguj się]](/static/img/icons/lock.png "Zaloguj się"){kind=icon}
![[SŁOWNIK POLSZCZYZNY XVI WIEKU]](/static/img/spxvi-logo.jpg){kind=logo}
![[pdf]](/static/img/icons/document-pdf-text.png "Pobierz artykuł hasłowy w formacie PDF"){kind=icon}