[zaloguj się]
[pdf]

BYK (86) sb m

Fleksja
sg pl
N byk bycy, byk(o)wi(e)
G byka byk(o)w
D bykowi
A byka byki
I byki(e)m byki
L byku
V byku

sg N byk (27). ◊ G byka (12). ◊ D bykowi (4). ◊ A byka (13). ◊ I byki(e)m (3). ◊ L byku (2). ◊ V byku (1). ◊ pl N bycy (3) Leop (2), SienLek, byk(o)wi(e) (3) TarDuch, LubPs, KrowObr. ◊ G byk(o)w (8). ◊ A byki (8). ◊ I byki (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

1. Bos taurus L. (Rost); niekastrowany samiec krowy, stadnik; zwierzę tuczne i pociągowe; taurus Murm, Mymer1, Mącz, Calep, Cn; bos Mącz; ductor gregis indomiti, pecoris maritus Cn (71): Iakom ya nyeposzczval [...] yego bydlączya thoyeszth byka plovego szvym pszem szarym ZapWar 1504 nr 2018; Miły byku nie bądź wołem/ Niechćiey gárdzić moim [lwa] ſtołem BierEz K4, K4 [3 r.], R4 [2 r.], R4v, M2v, M4; Murm 39; Mymer1 27; BYk miedzy inſzemi domowemi Ieſt zwierzę moczne á vkroczone/ ale zwierzętom drapieżnym nieprzijazne FalZioł IV 13a, +7a, IV 12d; GlabGad D5v; KromRozm III D7; LubPs F2; Nie wywyſzſſay ſie w myſli duſfe twoiey iáko Byk Leop Eccli 6/2; bośćie rozroſli by ćielcowie ná trawie/ á bycżeliśćie by Bycy. Leop Ier 50/11; BielKron 54; Admissura, Przipuſzczenie kónia álbo byká do ſtádá. Mącz 225c, 105a, 223a, 441c, 455d, 497a (8); SienLek 244, T4, X; A ná ofiárę dziękowną dwá byki [boves duo]/ pięć báránow/ pięć kozłow/ y báránow łońſkich pięć BudBib Num 7/35; NIe zarznieſz Iehowie Bogu twemu byká áni drobięćiá/ w ktorym by byłá wádá (álbo) iákakolwiek przymiotá zła BudBib Deut 17/1; Niemaſz oráć bykiem [bove] y osłem poſpołu. BudBib Deut 22/10; miałem też czeladz domową/ też ſtátek bykow y drobu BudBib Eccle 2/7, Ex 20/17, Lev 17/3, Num 7/17, Ps 105/20, Is 22/13 (19); SkarŻyw 56; Xiądz [pogańskich Litwinów] Wurſchait [...] wzywa po wtore wſzytkich Bogow/ mowiąc/ To ieſt chwálebna ofiárá [...] potym ſzepcząc/ obydzie trzy kroć Byká około/ y zárzeżą go/ á krwie nieroźlewáią ná ziemię StryjKron 161, 161 [5 r.]; Tauriformis ‒ Beikowi [!] podobni. Calep 1049b, 1049a.
Przysłowie: Y ſzedł [mężczyzna] zá nią [nierządnicą] zárázem/ iáko byk na rzez idzie [veluti bos ad victimam venit] BudBib Prov 7/22.
Szereg: »byk, woł« (1): A to ſnadź będą płatnyeyſſe v cyebye ty dáry/ A niż ony z bykow z wołow wymyſlne ofiáry. LubPs Qv.
W przen (we frazeologii biblijnej i do niej nawiązującej) (8): Ogarnęli mie cielczow wiele bykowie [tauri pingues Vulg Ps 21/13] tłuſci obſiedli mie. TarDuch A3; KrowObr C2v; Y z ſtąpią Iednoroſcy ſnimi/ y bycy [tauri] z mocarzmi: nápije ſie źiemiá krwie ich Leop Is 34/7; Przeto ią [wełnę złotą] wielką ſtrażą oſádził/ to ieſt/ okrutnemi ludźmi/ ktore z wyſpu Tauryki przywiodł/ przeto ie zwano Byki BielKron 54.
Wyrażenia: »byki bazańskie« = tauri Basan PolAnt Ps 21/13 [szyk 1 : 1] (2): SienLek T4v; złoſniki ſrogie i okrutne názywa [Bóg] lwy/ dzikimi wieprzámi/ byki Bázáńſkimi/ pſy/ iednoroſzcżámi CzechRozm 114.

»byk narodu, w narodzie« (1 : 1): Ná tym mieſcu przez kopienniki y byki narodow rozumie Kſiążętá y ſprawce BibRadz 308v marg, Ps 67/31.

a. Mięso byka (1): Ale wołow ſtarich/ bykow/ krow/ proſiąt/ [...] albo theż grubego mięſa: maſz ſie ſtrzedz. FalZioł V 63v.
2. zool. Stenorhynchus albiventer Gray. (Rost); ssak morski z rzędu płetwonogich (1):
Zestawienie: »byk morski« (1): Felchus ieſt woł albo byk morzki. FalZioł IV 35c.
3. astron. Konstelacja byka; taurus Murm, Mymer1, BartBydg, Mącz; bos BartBydg (13): Murm 4; Mymer1 3v; BartBydg 155b; troie znamion niebieſkich w tobie [wiosna] zawiera, Skopu, Byka y B1iznięta. FalZioł [*8]v, V 49v, 53v; W Byku Dobrze ieſt ſiać y ſzcżepić y wino rozſadzać Goski *2v; BielKron 263; P1ánetow położenie/ będźie zá dźiewięć lat od látośiego Roku w Byku á w niedźwiádku LeovPrzep E2v, E2v, E3v; Taurus item coeleste signum Yedno známię ze dwunaśćie známion niebieskich/ Byk. Mącz 441c; PaxLiz C2.
4. n-pers (1):
Zestawienie: svmą pyadzdzeszyath kop grosschy [...] czasthką dzedzyczną slachathnyey nyegdy katharzyny czorky nyegdy slachathnyego Mykolaya byką [!] [lege: byka] ZapWar 1513 nr 2063.

Synonimy: 1. bydlnik, cielec, stadnik, woł; 2. ciołek, ciołka, »woł morski«.

Cf BYKOROD, BYKORODNY, CHŁOPOBYK

LZ