[zaloguj się]
[pdf]

DOŁEK (31) sb m

o oraz e jasne.

Fleksja
sg pl
N dołek dołki
G dołku dołk(o)w
A dołek dołki
L dołku

sg N dołek (7). ◊ G dołku (3). ◊ A dołek (8). ◊ L dołku (4). ◊ pl N dołki (6). ◊ G dołk(o)w (1). ◊ A dołki (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVII – XVIII w.

Dem. od „doł” ‘otwór, jama w ziemi; wgłębienie na powierzchni jakiegoś przedmiotu’; scrobiculus Mącz, Cn; fossula, lacusculus Cn (30): á pierwey niż vſiędźieſz/ wykopaſz dołek [et fodies in eo] w ktorym zágrzebieſz plugáſtwá ſwoie. BibRadz Deut 23/13; BielKron 36v; Mącz 375d; (marg) Vino ſádzić. (–) Doſtawſzy gáłęźi winnych/ vkopawſzy dołek [...] środek onych gáłązek wtłocżywſzy w on dołek/ nadobnie onąż ziemią przyłożyſz RejZwierc 107, 107; że ſię [skowronek] też vpił/ y pocżął ſię też tákże zátacżáć/ waláć po drodze/ ták długo że też wpadł do iednego dołku CzahTr K3v, K4; z ktorey [flaszy] ſię nie naydźie ſkorupká ná noſzenie trochy ogniá/ y ná poczerpnienie trochy wody z dołku [de fovea Vulg Is 30/14]. SkarKazSej 705b.
Przysłowie: Vważay iż kto pod kim dołek kopa iż ſam weń wpada RejZwierc 201v; Azaſz dobrze złym bywa oddawano? Gdyż podkopáli dołki duſzy moiey. PowodPr 19, 21; omnes adhibere machinas ad tenendum aliquem, admovere fabricas, advocare artem, cuniculos agere ad aliquem, dolose agere, aggredi aliquem dolo a. astute a. probe, apparare fabricam, suere aliquid alicuius capiti, circumducere per dolos aliquem, commoliri dolum aut machinam ad aliquem, confingere a. consuere a. procudere dolos, consutis dolis venire, tragulam inicere, dolare a. intendere dolum, fabrefacere fallaciam, facere fallam a. fallaciam, facere technam adversus aliquem, fingere ad aliquem fabricam, astutiam instituere, intendere in aliquem fallaciam, machinari aliquam machinam a. aliquid, manticulari, nectere a. struere dolum alicui, cuniculis aliquem oppugnare Cn.
Przen: Podstęp, intryga, zasadzka (2): A wierz mi iż ledá gdzye/ ten w dołek nie wpádnie RejZwierz 87; Confederácie/ Compoſicie/ Trybunały/ wſzytko to były dołki/ Duchowieńſtwo wygłádźić. PowodPr 26.
a. lek. Zagłębienie w ciele lub szkielecie człowieka; lacuna Cn (15): Podgarlek yey ſluſzny a wmyarą nyeyako naczterzygrany gdze [!] ſzedl nyeyaky dolek przeſz poſzrodek PatKaz III 121v; á ocży ich wypłyną z dołkow ſwych [et oculi eius liquefient in foraminibus suis] BibRadz Zach 14/12; Trośle ſą dołki w tyle/ około żył piętych SienLek Tv, 58v; brzuſzec od którégo ſye dłóń poczyna/ nád noſem/ á pod czołem w dołku połozywſzy [...] tám tho mieyſce futuram coronalem zowią Oczko 16.
Zestawienia: »dołek pod gardłem« (1): a tą maſcią maży wſzędy gdzie ſą kroſty albo ſwierzb: [...] y w dołku pod gardłem, tak długo aż zginie FalZioł V 110v.

»dołek pod kolanem« (l): Poples, [...] Dołek pod kolánem/ podkolenie/ koláno. Mącz 312b.

»dołek w oczu« (1): Sinus maris Morski brzég/ też dołki á kąti w oczu. Mącz 395d.

»dołek pod piersiami, w piersiach« = praecordium, ventriculus cordis Mącz; cavum sub pectore Cn (2:2): Praecordium, Dołek w pierſiách. Mącz 65b, 483c; dobrze choremu żołądkowi ſłuży gdy ná dołku pod pierśiámi koral wiśi. SienLek 97, 86.

»dołek piętny« = vola (pedis) Murm, BartBydg, Cn; concavitas pedis Cn (2): Vola pars media pedis concava. Dołek pyętni. Murm 63; BartBydg 173.

»dołek na żołądku« (1): á potym báńkę niemáłą w dołek ná żołądku poſtáwić Oczko 20.

b. Zagłębienie w roślinach; valvulus Calep (2): iáko widziemy ná źiárnie pieprzu/ iż ná nim ſą dołki/ gorki wſzákże nic niewádzą iego okrągłośći. BielKron 263; Valvuli, sunt concavitates in folliculis leguminum, in quas ipsa grana separatim recipiuntur ‒ Dołkli [!] w ſtręku wktorich ziarnaliezą. Calep 1101b.
c. Rodzaj grzyba na ścianach budynków (1): opátrzy [kapłan] ieſli ieſt zarázá trądowa ná domu/ á vyrzyli ná ściánach iáko dołki. bláde álbo żołte ſzkáráde á głębſze niż ine mieyſcá ná ścienie/ wynidzye z domu [et cum viderit in parietibus illius quasi valliculas pallore sive rubore deformes, et humiliores superficie reliqua Vulg Lev 14/37] BielKron 37.

Synonimy: jamka, parszczek, przekopek, przykopek; a. kąt.

BC