Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: DUSZENIE

Następne hasło: [DUSZKAĆ] »

DUSZKA (83) sb f i m

f (72), m (11); w znacz. 1. na oznaczenie mężczyzn: m (11) ZapMaz, RejKup, GroicPorzRej, RejWiz, Mącz (6), KlonWor; na oznaczenie kobiet f (4) RejKup, RejFig, Mącz, GosłCast. W znacz. 2. i 3. zawsze f.

Fleksja

	sg	pl
N	duszka	duszki
G	duszki	duszek
D	duszce
A	duszkę	duszki
I	duszką	duszkami
V	duszko	duszki

sg N duszka (28). ◊ G duszki (15). ◊ D duszce (1). ◊ A duszkę (12). ◊ I duszką (7). ◊ V duszko (11). ◊ pl N duszki (3). ◊ G duszek (1). ◊ A duszki (2). ◊ I duszkami (1). ◊ V duszki (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Żartobliwa i poufała forma zwracania się do kogoś bliskiego tak do kobiety, jak i mężczyzny (czasem z odcieniem ironicznym); mój drogi, moje serce (16)
- a. O mężczyznach (11)
- b. O kobietach (4)
2. Zestawienia w funkcji poufałego nazwania »pani duszka« (22)
- a. W odniesieniu do kobiety w ogóle, a zwłaszcza o żonie (15)
- b. eufem. W odniesieniu do kobiety lekkich obyczajów, nałożnicy, kochanki (6)
3. Zestawienia w funkcji nazw botanicznych (45)

1. Żartobliwa i poufała forma zwracania się do kogoś bliskiego tak do kobiety, jak i mężczyzny (czasem z odcieniem ironicznym); mój drogi, moje serce; anima Mącz, Cn (16):

Zwrot: »zwać [kogo] panią duszką« = wyrażać się a kim poufale, lekceważąco (1): Zową ſproſnym wymyſłem á ſwowolną mową/ Iuż y Bogá w trzech ſtaniech pánią duſzką zową. RejZwierc 250.

a. O mężczyznach (11): Niewczas tego duſko kukać Dawno bylo Laſky ſukać. RejKup h2; Sodes, Blandientis et exhortantis adverbium, Duſzko/ móy yedyny, móy miły. Mącz 398c, 385d.

Wyrażenia: »miły duszka« [w tym: V sg (4), N sg (1)] (5): ZapMaz III T 1/160v; Tákież náſz miły duſzká gdy ze pſtremi bramy Siędzye/ wſzytko popluſka wſzák ie dobrze znamy. RejWiz 6; Et per Ironiam ponitur, Wiere prawdá/ bá wierę ták/ miły duſzko. Mącz 371d, 371d, 485b.

»moj duszka« [V sg] (2): Mel meum, blandientis vox, Móy duſzko/ móy rodzony/ Móy miły. Mącz 213d; Rzecże Bábá: Moy duſzko/ Nie day bogátemu Moich ſzmátek vbogich lichwiarzowi temu. KlonWor 43.

»pan duszka« (1): Wyrywáiąc dźiwne Práwne Láćinſkie Terminy/ Ale muśiſz iuż ná ſtronę pánie duſzko zniemi. GroicPorzRej C3v.

b. O kobietach (4): Lecz owo duſzká kroczy/ ia w ćieniu vlęgę/ Będźie ſie czemu rośmiać/ zá to wam przyśięgę. GosłCast 16.

Wyrażenia: »miła duszka [w tym: V sg (1), N pl (1)] (2): Kupieć proſzy by mu [Sumienie] ſpowiedzy niemylyla. Myla duſko idz ale przeć Bo kazdemu chczeż wſkoczyć wrzeċ. RejKup i4; RejFig Cc4v.

»moja duszka« [w tym: V sg (1), N pl (1)] (2): RejFig Cc4v; Meum corculum, Moye ſerduſzko/ Moyá duſzko/ blandientis vox. Mącz 65b.

2. Zestawienia w funkcji poufałego nazwania »pani duszka« (22):

a. W odniesieniu do kobiety w ogóle, a zwłaszcza o żonie (15): á tim ſobie macicę y dimiona będzie pani duſzka naparzała FalZioł I 94a, I 57c; SeklKat A4v; Alie day ſam iedno puzkę Poſtraſzęċ ią panią duſkę [Sumienie]. RejKup m5v, g4v; Iuż więc tám wſzytko opuść dla páná ráńtuſzká/ Wieręć s tego nie ma nic iście páni duſzká. [może w znacz. ‘życie duchowe, psychiczne człowieka’] RejWiz 57v; Iuż ná poły pieniądze ná poły poduſzká/ Oſzácuyże zacż ſtánie ſámá páni duſzká. RejWiz 58, 59, 59v; RejFig Aa6; Zá pierwſzych lat nośiły náſze pánie duſzki/ Páćierze Burſztynowe/ nie Złote łáncuſzki. BielSat D2 [idem BielRozm 26], Cv; HistLan E3; BielRozm 16, 26.

b. eufem. W odniesieniu do kobiety lekkich obyczajów, nałożnicy, kochanki; amica Mącz (6): Rzekłá Pállás/ nie mnieć to onego iábłuſzká Było dano/ wzyęłáć ie oná páni duſzká/ Wenus chytra RejWiz 85v; Lena, Goſpodini takowych páńiduſzek kurwogoſpodini Mącz 188d; Lenocinor, S pániámi duſzkámi ſie obchodzę/ Rufianski żiwot wiodę/ też gábam. Mącz 188d; Haud convenit una ire amicam cum Imperatore in via, Nie prziſtoyi/ nie godzi ſie áby ſie pan ricerz weſpołek s pánią duſzką prowádzić miał przes vlicę. Mącz 482a, 178d; KlonWor 48, 59.

3. Zestawienia w funkcji nazw botanicznych (45):

»macierza duszka« = Thymus Serpyllum L. (Rost); rodzaj ziela, macierzanka; serpillum Mymer², Mącz; serpyllum Calep, Cn; matris animula, serpullum Cn (44): kiedy krowy częſtho iedzą macierzą duſzkę/ w miaſto mleka krew ſnich wydoijſz. FalZioł I 138d; Macierzey duſzki wodka ieſt zagrzewaiąca FalZioł II 8a, I 138c [3 r.], d [5 r.], 139a [2 r.], 148d, II 14d (22); Serpillum máćierza duſſká [Mymer¹: Maczierzanka] Mymer² 18; Mącz 388c; náwierćiawſzy z octem máćierzey duſzki/ ma ten pić co go śledźioná boli. SienLek 94v, 50v, 51, 53, 54, 55v (19); Calep 973a.

»macierza duszka rzymska« = Thymus vulgaris L. (Rost); serpillum Romanum FalZioł (1): Naprzod wezmi ſerpillum romanum: to ieſt macierzey duſzki rzymſkiey FalZioł V 115v.

Synonimy: 1. jedyny, miły, serduszko; 2. b. miłośnica; 3. macierzanka.