Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [DYSZCZ]

Następne hasło: DYSZEL »

DYSZEĆ (25) vb impf

e prawdopodobnie jasne.

Fleksja

indicativus
inf	dyszeć
praes
	sg	pl
1	dyszę
3	dyszy	dyszą

praet
	sg
1	m	-m dyszåł
3	m	dyszåł

fut
	sg
3	m	będzie dyszåł

conditionalis
	sg
3	m	by dzyszåł

inf dyszeć (2). ◊ praes 1 sg dyszę (2). ◊ 3 sg dyszy (9). ◊ 3 pl dyszą (3). ◊ praet 1 sg m -m dyszåł (2). ◊ 3 sg m dyszåł (3). ◊ fut 3 sg m będzie dyszåł (1). ◊ con 3 sg m by dzyszåł (1). ◊ part preas act dyszący (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z tych samych przyładów) ‒ XVIII w.

Znaczenia

1. Głośno, ciężko oddychać pod wpływem zmęczenia, dużego wysiłku albo silnych wrażeń (8)
- a. Sapać, chrapać (2)
2. Oddychać (4)
3. Być ukrytym, kryć się, taić; czaić się (13)

1. Głośno, ciężko oddychać pod wpływem zmęczenia, dużego wysiłku albo silnych wrażeń; anhelare Mącz, Calag, Cn; spirare Calag, Cn; ilia ducere a. trahere, vix sufferre anhelitum, vehementer et crebro spirare Cn (8): Przibiezal diſſącz do krati RejRozm 403; Mącz 10a; Calag 423; dyſzy w roſkoſzy. JanNKar G2v.

dyszeć od czego (1): Tedy dyſſál Iezus od prácé OpecŻyw 107v.

Szereg: »ciężko tchnąć albo dyszeć« (1): Gdy koń ćięſzko tchnie álbo dyſzy: Weźmi oleiu konopnégo/ á zmiéſzay ze pśią krwią nápoły/ námázuyże tym koniowi żyły na pierśiach. SienLek 170.

a. Sapać, chrapać (2): pan [pijany] theż gdzieś dawno zá płotem albo pod łáwą dyſzy. RejZwierc 61; Coż ma dármoleg co na piecu dyſzy/ Iedno wſzy we łbie/ pod kołnierzem myſzy. RejZwierc 22lv.

2. Oddychać (4) : Ni ocży widźieć/ ni vſzy chcą słyſzeć/ Ni vſtá mowić/ ani nozdrze dyſzeć RybGęśli D.

Zwrot: »cicho, ledwie dyszeć« = omdlewać, być na poły umarłym (2 : 1): A od wielkiey radoſći prawie ledwie dyſzę RejJóz K2v; (did) Sumnięnie iż kupiec omdlal mowy poſlowy aby Czo ſnim o pienyądze mowyl (—) [...] Vyrzys yzecz wnet vſlyſchy Choć tam lezącz czycho dyſzy. RejKup f4, f4v.

3. Być ukrytym, kryć się, taić; czaić się; suspicere Cn (13): Y czart ſię hein ſtojacz ſſkrobie Barzo nierad otem ſlyſſy A zdalieka ſtoyącz dyſſy Bo to ſwietey Krwie rozlianię Starło jego panowanię RejKup Ddv; A nie roſkoſzże to być w pokoiu [...] od káżdego niewidomego nieprzyiacielá ſwego? Iuż cżárt z dáleká dyſząc á dziwuiąc ſie záglądáć muśi RejZwierc 173v.

dyszeć przed czym (1): (marg) Cżárt iáko ſie ſłow z wyárą boi. (‒) Każdy s tych przed tą wiárą wierz mi będzye dyszał. RejWiz 166v.

dyszeć gdzie (9): Ano ſie okręt miece s ſtráſznemi báłwány/ Wierę iákoś nie dobrze Więc z náſzymi pány/Ktorzy ták niebeſpiecżnie bogáctwá ſzukáią/ Dyſzą drudzy pod deſzcżką Bárbárki wołáią. RejWiz 13; Iuż Więc kto co popádnie każdy w ſwoy kąt nieſie/ Iuż drudzy potomkowie dawno dyſzą w leſie. RejWiz 58v, 33v, 191 v; A ten też nie cżekáiąc áby mu odpiſał/ Dunął w lás/ tám gdzieś zá krzem wygłądáiąc dyſzał. RejZwierz 11v, 142; RejZwierc 66v; Lázarz on święty/ kiedy znowu ożył/ Nápiſał xięgi/ w któré wſzytko włożył/ Cokolwiek widźiał/ albo co y ſłyſzał Na onym świećie/ gdy pod źiemią dyſzał. KochFr 63, 63.

W charakterystycznych połączeniach: dyszeć w kącie, za krzem (2).

W przen (3): Pátrz by ná duſzy więcey/ brudu nie przywrzáło. Bowiemći to ná wirzchu/ przydzye ſpłokáć ſnádnie/ Gorſze tám to przewáry/ co tám dyſzą ná dnie. RejZwierz 142; Bellum involutum pacis nomine, Pod ymieniem pokoyu pewna woyná dyſzy/ tayi ſie. Mącz 507a; Azaſz nie náwieſza kolnierzow Liśich páchołkom ná ſzyi/ á w tyle báran dyſzy RejZwierc 66v.

Synonimy: 1. sapać, ziać; 3. kryć się, taić się.

Formacje współrdzenne cf DYCHAĆ.

Cf DYSZĄCY, DYSZENIE