[zaloguj się]
[pdf]

DZIERŻAWCA (158) sb m

e jasne; -åw- (130), -aw- (47); -aw- KwiatOpis; -åw- : -aw- Mącz (3 : 2), UstPraw (9 : 2), SarnStat (91 : 12); końcowe a jasne.

Fleksja
sg pl
N dzierżåwca dzierżåwcy, dzierżåwce
G dzierżåwce dzierżåwiec, dzierżåwców, dzierżåwiec
D dzierżåwcy dzierżåwcóm, dzierżåwcam
A dzierżåwcę dzierżåwce
I dzierżåwcą dzierżåwcami
L dzierżåwcy dzierżåwcach

sg N dzierżåwca (39). ◊ G dzierżåwce (16). ◊ D dzierżåwcy (10). ◊ A dzierżåwcę (7). ◊ I dzierżåwcą (2). ◊ L dzierżåwcy (2). ◊ pl N dzierżåwcy (34), dzierżåwce (5); -y : -e SarnStat (25 : 5). ◊ G dzierżåwiec (11), dzierżåwców (5); dzierżåwiec LibLeg (2), ModrzBaz (2); dzierżåwiec: -ów SarnStat (7 : 5). ◊ D dzierżåwcóm (9), dzierżåwcam (1) WujNT; -óm (3), -om (3), -(o)m (3); -om : -om SarnStat (3 : 3). ◊ A dzierżåwce (12); -e :-é SarnStat (9 : 1), -(e) (2). ◊ I dzierżåwcami (4). ◊ L dzierżåwcach (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI i XVIII w.

1. Użytkownik, faktyczny posiadacz, gospodarz, zarządca majątku korzystający z niego z tytułu własności, zastawu lub dzierżawy; possessor Mącz, Cn; heros, usuarius Mącz; auctor, manstutor Cn (150): Gubernator, dzyerzawscza [!] BartBydg 66b; GroicPorz ee; A Potym ieſliby go chćieli o ty gránice gábáć: tedy temu Dzyerżawcy w tákowey rzeczy dowod prziydź ma/ iż ták trzyma iáko mu okazał ten co mu przedał. UstPraw H, B4, G3v, H, H2v; OrzRozm S2; BielKron 379v; Bonae fidei possessor, Spráwiedliwy dzierżáwcá/ ten yákoby który co zá dobrym práwem dzierży. Mącz 126a; Usuarius dicimus qui rei usum capit, cuius usus est, Ten któri bierze pożytek/ dzierżáwcá. Mącz 510d, 314c; BudNT Act 4/34; Ktory obowiązek śćiągałby ſię potym y ná ony/ ktorziby po nich/ ná te beneficia ábo po śmierći pirwſzego dźierżawce [prioris possessoris]/ ábo iákim inſzym prawem náſtąpili ModrzBaz 139, 76v; SkarŻyw 518; ZapKościer 1581/22v; IZ przy wykupnie dóbr náſzych Królewſkich/ zwykło ſie przydáwáć: że Dźierżawcy [tenutarii JanStat 100]/ z których rąk bywáią dobrá wykupowáné/ ciężkośći y trudnośći znosić bywáią przymuſzáni SarnStat 98, 52, 234, 633, 847, 1199 (14).

W połączeniach szeregowych (10): PO káżdégo Stároſty/ Dźierżawce/ Celniká/ Mytniká/ Zupniká śmierći/ pan Podſkárbi Koronny/ zá roſkazániem náſzym poſłáć ma dla vczyniénia Inwentarzá SarnStat 342; roſkażemy Stárośćie/ Burgrábiému/ Dźierżawcy [capitaneo, burgrabio aut tenutario nostro JanStat 1087] náſzému/ do którégokolwiek kmieć vćiékł/ áby kmieć był wrócon przez pośrzodek práwá SarnStat 662, 342, 361, 519, 997, 1202 (10).

W połączeniu z nazwą geograficzną (11): Geor Bełſki dzyerżawcá kroiowi ſie poddał BielKron 377v; KwiatOpis C3; StryjWjaz Av; Pomorſkim myeſkaiączim dzerſzawczom oſznaymuyemy ZapKościer 1582/32v; StryjKron 707; Andrzéy Kniáź Kápuſtá Brácłáwſki Dźierżawcá Owrucki SarnStat 1016, 404, 1018, 1044, 1065, 1195.

Zwrot: »dzierżawcę opatrować« (1): A my ſámi żebyſmy Stároſty y Dźierżawce opátrowáli/ wedle iáko gdźie nalepiéy rozumieć będźiemy SarnStat 104.
Wyrażenia: »dzierżawca beneficyj« (1): Co ieſliżeby tego v teráznieyſzych dźierżawiec tych beneficiy [sacerdotiorum possessoribus] nieuproſzono/ tedyby łácno vprośić możono v tych coby po nich náſtępowáć mieli ModrzBaz 139.

»dzierżawca dobr (krolewskich)« (24): Do tego Dzierzawcy dobr Krolewskich aby drugą Quartę dali w takiey potrzebie RP. ActReg 10; W Wielkiéy Polſcze y dzierzawcé dóbr do Vrzędu Grodzkiégo pozywáią. SarnStat 529, 105, 418, 658, 675, 913 [2 r.] (21); PowodPr 82; SkarKazSej 693b.

»dzierżawca imienia« (5): O Dzyerżawcy imienia. UstPraw G4v, A3v; OrzRozm G4; Mącz 126b; Sliachetny Pan Maćiey Orlowski dzierżawca imienia w Rakownicy ZapKościer 4530/10v.

»dzierżawca koronny« (1): Cżęſto ſie odmieniáią dzierżáwce Koronni RejZwierc 195v.

»dzierżawca krolestwa = dóbr królewskich« (2): Dzyerżawcy Kroleſtwá/ gdyby byli pozwáni o iáką krzywdę od kogo/ tedy winni przed ſądem Zyemſkim ſtać. UstPraw A, A.

»dzierżawca miasta« (4): Dźierżawcj miaſt przed Stároſty y Sędźmi máią odpowiedáć. SarnStat 884 marg.

peryfr. »przyszły dzierżáwcá nieba« = człowiek zbawiony, święty (1): [Bóg] rośćiągnął ie [niebo] iáko piękny kobierzec háſtowány drogiemi kámieńmi y perłámi/ [...] áby weyrzenie y wzrok ſwoy/ przyſzły dzierżáwcá vweſelał SkarŻyw 258.

peryfr. »dzierżawca nieba i ziemi« = Bóg (1): podnoſzę rękę moię ktorą Bog vmocnył ná zwyćięſtwo/ do P. B. ná wyſokośći/ dzierżawce nieba y ziemie SkarŻyw 284.

»opatrzenia duchownego dzierżawcy« = posiadacz beneficjum (1): [takowym obyczajem mają być karani] Kánonicy/ Plebani/ Wikárie/ y ini opátrzenia Duchownégo Dźierżawcy [canonicos, plebanos, vicarios, beneficatos Jan-Stat 205] SarnStat 194.

»dzierżawca wsi« = possessor villae JanStat (2): á ná wśiách pánóm álbo dźierżawcóm onych wśi wolno było káżdégo poymáć SarnStat 522; 343.

»dzierżawca zamkow i twierdz« (2): Ale iż przez Dźierżawce Zamków y twiérdz [per tenutarios castrorum et fortalitiorum JanPrzyw 14] w cudzych kráinách vrodzone Króleſtwo w ſobie y w częściách ſwych częſtokroć w nieprzeſpieczność zwykło przychodźić: dla tego [...] żadnému Kśiążęćiu/ [...] álbo poſtronnému którémukolwiek żadnégo/ zamku/ twiérdze/ álbo miáſtá ku rządzeniu [...]/ nie náznáczymy SarnStat 891, 490.

»dzierżawca żup« (2): Tákże filary ſolné áby były ſpiſáné: á tych áby żaden dźierżawcá Zup nie śmiał vmnieyſzáć y niſczyć. SarnStat 339, 393.

Szeregi: »burgrabia albo dzierżawca« (3): tedy czáſu pokoiu Burgrábiá álbo Dźierżawcá [burgrabius seu possessor JanPrzyw 5]/ álbo którému ieſt poruczón/ będźie powinien ij [zamek] opráwowáć. SarnStat 126, 490, 883.

»dziedzic i (albo) dzierżawca« (3): SToiąc oblicznie przed ſądem ſzláchetny A. dźiedźic álbo dźierżawcá N. [de N haeres sive tenutarius JanStat 450] iáwnie y przez wyznánié zeznał SarnStat 1256, 404, 1211.

»opiekun albo dzierżawca« (1): Fiduciarius heres, Opiekun/ álbo dzierżáwcá cziyego ymienia aż do pewnego czáſu. Mącz 126b.

»pan, (albo, i) dzierżawca« [szyk 6 : 1] (7): Mącz 380b; Bo tego láthá Miłościwego/ wſſyſtko przedánie ma ſie wroćić do páná y do dzierżawce [ad dominum et ad possessorem] dawnego. Leop Lev 25/28; ZapKościer 1580/ 10v; SarnStat 343 [2 r.], 522; ieſt wiele wrzaſkow miedzy wámi/ ná pány y dźierżawce dobr krolewſkich ná ich chćiwość y nieſpráwiedliwość SkarKazSej 693b.

»starosta, (i, a(l)bo) dzierżawca« = capitanus aut tenutarius JanStat [szyk 61 : 1] (62): LibLeg 6/79, 160; ZapWar 1537 nr 2494, 1545 nr 2646; Staroſtowie y inſzy dzierżáwcy imienia náſzego/ czynić gwałtu niemaią około gránic śláchćie UstPraw A3v, A3v, K2v; StryjWjaz Av; ActReg 3v; O Koło opátrzenia Stároſtow y Dźierżáwiec/ któré odkład czwartéy częśći vprzédźić miáło SarnStat 104, 44, 200, 359, 935, 1203 (51); [by] oddawána byłá/ trzećia [część] Pánom Stároſtom ábo dzierżawcom. VotSzl D, E2v.

2. Władca jakiegoś terytorium zależny od władzy nadrzędnej; panujący; mocarz (7): Dzierzawcá. Známięnity Pan. Boiár. Heros. Calag 269a; áby w ſtánowieniu téy Vniiéy Práwá/ Przywileie/ [...] które ták powſzechnie wſzyſtkim iáko téż kożdému zoſobná przynależą/ y których od przodków náſzych y od inych Dźierżáwiec Kśięſtw przerzeczonych doſtąpili [były trzymane] SarnStat 1211; SkarKaz 244b.

W połączeniu z nazwą geograficzną (3): Ale Iurko Bełſkiey źiemie dzierżáwcá [...] mienił ſye być ołdownikiem BielKron 375v; O Pompeiuſzu/ bliżſzéy Hiſzpánijéy dźierżawcy Oczko 18; StryjKron 447.

W przen (1): ponieważ nie mamy boiu przećiwko krwi y ćiáłu/ ále przećiwko kśięſtwam y mocárſtwam/ przećiwko dźierżawcam świátá [mundi rectores] tych ćięmnośći WujNT Eph 6/12.
3. W dosłownym tłumaczeniu Biblii jako polski odpowiednik łacińskiego „possidens”, występującego w miejsce hebrajskiego „miknéh” w znaczeniu ‘bydło, dobyte’ (1); przetho iż niemáſz mężá przechodzącego y nieſlyſſeli głoſu dzierżawce [non audierunt vocem possidentis] od ptaká niebieſkiego do bydlęćiá Leop Ier 9/10.

Synonimy: 1. burgrabia, dziedzic, pan, starosta; 2. mocarz, pan, władca.

KN