[zaloguj się]
[pdf]

ELEMENT (38) sb m

Wszystkie e jasne.

Fleksja
sg pl
N element elementa, elementa
G elementu element(o)w, element
D element(o)m
A elementa, elemęnty
I elementem elementy, elementami
L elemencie elementach
inne sg N (lat.) - elementum

sg N element (6). ◊ G elementu (3). ◊ I elementem (1). ◊ L elemencie (1). ◊ pl N elementa (7). ◊ G element(o)w (4), element (1) BiałKat 316. ◊ D element(o)m (2). ◊ A elementa BiałKat (2), elemęnty (1) LatHar. ◊ I elementy (3), elementami (1); -y BiałKat, WujNT; -y : -ami WujJud (1 : 1). ◊ L elementach (3). ◊ (lat.) sg N elementum (2). ◊ pl N elementa (1).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVIII w.

1. Jeden z czterech zaczątkowych żywiołów jak ziemia, ogień, wiatr i woda, z których według teorii filozofów starożytnej Grecji Leukipa i Demokryta powstał wszechświat i ciało człowieka; także jakiekolwiek ciało niebieskie [elementum żywioł Murm 15, 191, BartBydg; Żywiół to jest początek a jakoby rzódło każdej rzeczy Mącz 101c; ‒ dicuntur et principia rerum ipsa elementa, quae sunt quatuor: Ignis, ogień, Aer, powietrze, Terra, ziemia, Aqua, woda Mącz 101c; elementa ‒ żywioła Calep; ciało – corpus item apud philosophos dicitur res quaevis ex materia constans, ut apud Ciceronem elementa et atomi vocantur corpora, corpuscula Cn; materyjalna rzecz, corpus. Philosophi corpora vocant omnes res materia constantes, ut aquam, lapidem, aërem; mundum, atomos, elementa Cn; żywiół – elementum, prima corpora, corpora, natura, quattuor corpora ex guibus omnia constant Cn] (34): A ták ſye tu okazáły cżtery wilkośći/ według czworgá záczęćia/ ktoré látinowie Elementa rzékáią: náſzy Polacy źle tlumáczyli [!] zowąc ié żywiołmi SienLek Vvv, Ttt2v, Vvv2; IAko maćie pod Moſkwą ſwoich zamkow doſtáć/ Powiem wam [...] Inácżey dziś niż pirwey/ ty rzecży przychodzą/ Wſzyſtki cżterzy żywioły/ k tey ſpráwie przywodzą. Ziemiá pirwſzy Element. [...] Ogień wtory Element [...] Wiátr trzeci Element. [...] Wodá cżwarty Element. BielSat M4‒M4v; RejZwierc 95; Ieſli Murow álbo párkánow z dźiał ſtrzelbą nie potłuką/ tedy wſzyſtki cżterzy Zywioły ná nie wywrą/ tho ieſt/ Wiátr/ Ogień/ Wodę/ Ziemię. (marg) Elementá na dobywánie zamkow (‒) BielSpr 62; iedni byli/ ktorzy ex Chao, to ieſt/ z zámieſzánia rzeczy y Elementow Swiát być vczyniony twierdzili StryjKron 1; ReszPrz 80; KlonFlis B4, C2.
Szereg: »element a (albo) żywioł« (4): Chaos, Zámieſzánie wſziſtkieh rzecżi weſpołek/ z kąd Elementá á żywioły y ynſze wſziſtki rzecżi początek ſwoy máyą Mącz 51a, 5c, 219c; á to ćiáło ktore [Pan Chrystus] miał na ſobie prawdźiwe/ ná to ſię zdobył z tych to widomych cżterech elementow albo żywiołow/ ktore też do niebá wſtępuiąc záſię tymże elementom oddał/ á bez ćiáłá do niebá wſtąpił. ReszPrz 79.
a. Składnik materialny i materia w ogóle (17): Nie wierzym Luterowi/ áby w iednym widomym elemenćie miáło być rázem ćiáło Bożé/ y nie być: być w then czás/ kiedy elementá ijemy: nie być w tychże elementách/ gdy ich nie vżywamy. BiałKat 323v, 315v, 316 [3 r.], 318v; Lecż máterya Sákrámentow [...] ſą pozwierzchne znáki/ ktore też y Elementámi zowiemy: iáko ná Krzćie wodá/ ná Wiecżerzy Páńſkiey chleb y wino/ na Bierzmowániu Krzyżmo. WujJud 162; LatHar 193; o krzćie świętym/ ktory złożony ieſt z widomego elementu wody/ á z niewidomey mocy Duchá S. WujNT 313, 306, 489.
Szeregi: »element albo materyja« (2): Przyday ſłowo Boże do Elementu álbo do Máteryey y sſtánie ſie Sákrámentem WujJud 162, 163.

»element albo żywioł« (2): Ná Chrzćie elementa álbo żywioły zá ſłowy nie przemieniáią ſye/ iedno w téyże klóbie/ ſpráwie/ y mocy zoſtawáią BiałKat 315v, 315v.

2. Początki, początkowe nauczanie, tu w przen. obrzędy, prawo i zwyczaj Starego Testamentu [zawsze w pl] [elementa musices, elementa geometriae – pirwsze początki tych nauk Mącz 101c] (4): A teraz poznawſzy Bogá [...] iákoż ſię záś náwracaćie ku elementom mdłym y niedoſtátecznym [ad infirma et egena elementa]/ktorym záſię z nowu ſłużyć chcećie? Pilnuiećie dni/ y mieśięcy/ y czáfow/ y rokow. WujNT Gal 4/9.
Wyrażenie: »elementy świata (tego)« = elementa (huius) mundi Vulg (3): Także y my/ gdyſmy byli dźiećmi/ byliſmy pod elementy świátá [sub elementis mundi] (marg) żywioły ábo początki: to ieſt, pod ćieleſnymi ceremoniámi zakonu ſtárego. (‒) zniewoleni WujNT Gal 4/3; Pátrzćieſz by kto was nie oſzukał przez Philozophią/ y prozne omamienie: wedle vſtáwy ludzkiey/ podług elementow świátá tego [secundum elementa mundi]/ á nie według Chriſtuſá WujNT Col 2/8, 20.

Synonirny: 1. zaczęcie, żywioł; a. materyja, żywioł; 2. początek, żywioł.

KK