[zaloguj się]

FEBRA (210) sb f

-e- Mącz (30), -é- (11) Oczko (4), KochFr, KochDz, KochPam, PudłFr (2), też SienLek (2); a jasne.

Fleksja
sg pl
N fébra fébry
G fébry
D fébrze fébr(a)m
A fébrę fébry
I fébrą
L fébrze fébr(a)ch

sg N fébra (50).G fébry (33).D fébrze (6).A fébrę (49) [w tym -e (6)].I fébrą (13).L fébrze (16).pl N fébry (6).D fébr(a)m (6).A fébry (9).L fébr(a)ch (22).

stp brak, Cn notuje, Linde XVIXVII(XVIII) – XVIII w.

1. lek. Gorączka z dreszczami; febris Cn [febris, das fieber ader kaldezimnica Murm 78] (44): Też vrina złota [...] znamionuie Pleurę/ to ieſt niemocz barzo moczną/ ktora przychodzi z kłociem na prawym albo lewym boku miedzy ziobry k temu z febrą/ z kaſzlem/ z ſcięſzkiem oddychaniem. FalZioł V [6]; Też Bolus armenus [...] z winem wodą roztworzonym pity/ naprzeciw morowego powietrza febram/ ieſt doſwiadcżone lekarzſtwo. FalZioł V 90, V [6], [6]v [2 r.], [7], 9v, 11 [5 r.] (30); przez rzekę Cydmę przepráwiwſzy ſie/ vmacżał ſie/ ſtąd go popadłá febrá BielKron 124; SienLek 96; bo iako ſercé/ álbo płucá/ álbo wątrobá/ vłomek álbo doległość iáką znáczną przez fébry mieć może? Oczko 14, 14, 31, [41]v; Do Doktorá. WSzytko mówiſz nádemną/ á nic mi nie dáieſz/ Moiá fébrá nie lubi/ kiedy nád nią báieſz. Day mi ráczéy pigułki: bo ich prózno ſczędźiſz/ Słówy/ káſzlu/ y fébry/ zemnie nie wypędźiſz. PudłFr 46.
Szereg: »febra to jest (albo) gorączka« [szyk 2 : 1] (3): Ale ieſtli taka vrina tłuſta krom febri/ to ieſt gorącżki: bywa Tedy znamionuie iż tha tłuſtoſć z nyrek albo z biodr wychodzi FalZioł V 9v; O Oprzeniuiu [!] łonka. O Gorącżcze/ albo o febrze gich [dzieci] FalZioł V 37v, V 66v.
W przen (3): RejWiz 72; Ale iáko wgorączce człowiek lubi wodę/ Máło ſye rozmyśláiąc że nieśie ſzkodę: Ták łákomſtwo bezecné ludzką myśl fáłſzuie [...] A by nie tá zła fébrá/ co nam ſmák zkáźiłá/ Ináczéy by zdrowa myśl o rzeczách ſądźiłá. KochDz 105; Vlecż/ duſzę troſkliwą Y nędzną; bo zwątpiłá w ſwym zdrowiu: gdy teſkliwą Febrą ziętá: day tobą ſię trzeźwiłá/ Nie konfekty z ſokámi [...] Vgáś/ wnętrzne prágnienie Onym żywym potokiem/ Láſki twey: co ſumnienie W nas vweſela GrabowSet H4v.
2. lek. Choroba typu malarycznego posiadająca liczne odmiany, charakteryzująca się występującą w pewnych odstępach czasu wysoką gorączką z dreszczami; febris Mącz, Calep, Cn; epialos, febricula, irritatio Mącz [febris, das fieber ader kaldezimnica Murm 78] (165): A tym czo terciane [!] miewaią thedy thrzy ziarnka day z winem przed przyſciem febry, tedy też prżeſtaie trzeciacżka. FalZioł I 49c; zimno y trzęſienie ktore bywa w febrach: oddala. FalZioł II 6d, ++8, ++8v, I 21c, V [5] [2 r.], 90 (27); Bowiem przez nie purguie ſie żołądek od wilgothi iadowitey żołtey albo zieloney przy iego ſkorze przylepaiącey z ktorey (gdyby ona tam zoſtała) przychodzą febri y inſze niemoci. GlabGad K8v, G4v, I4v, K8v; RejKup f4v, M; GliczKsiąż I7; KrowObr 100, 174v; RejWiz 94; PIyánicę iednego kwártaná ruſzyłá/ Więc mu k temu prágnienie wielkie vcżyniłá. Gdy przyſzli Doktorowie/ o to ſie ſtáráli/ By mu febrę s prágnieniem ſpołu odegnáli. RejFig Aa8v, Aa8v [2 r.]; BielKron 142v [2 r.], 178v; Epialos, Febrá która z pituiti á wilgotnośći zimney przichodźi/ gdy ciáło zewnątrs [!] też gore/ á we wnątrs [!] yeſt źimne Mącz 106b; Periodicus, Co pewnego czáſu w yednę miárę przichodźi y odchodźi yáko febry. Unde etiam periodicae febres dicuntur. Mącz 291b, 38c, 43d, 44a, 105a, 120b (16); á tego żeby ſie nie vcżyli [doktorowie]/ iáko vlecżyć Febrę/ Pleurę/ y ine cięſzkie choroby: co iáko by było przećiwko rozumowi GórnDworz Ffv; RejPos 242v; SkarŻyw 202, 211, 253, 597 [2 r.]; iż iáko nie ieſt w náſzey mocy febry oddalić od cżłowieká gdy nim trzęśie/ choćiaż ią dobrze iż febrá ieſt widźimy y znamy CzechEp 45, 45; KochFr 55; KochPam 87; Calep 412a; LatHar 534; SkarKaz 420a.
Frazy: »febra ruszyła [kogo]« [szyk zmienny] (3): Krol będąc v Lwowa/ ruſzyłá go febrá muſiał zoſtáć BielKron 406v, 219, 387.

»febra tłucze [kogo]« (1): Febricito – Febra mnie tłucze. Calep 412a.

Zwrot: »febrą umrzeć« [szyk zmienny] (3): Andromikus drugi febrą vmárł. BielKron 169v, 154, 410.
Wyrażenia: »febra ciężka« = aestus, ardor, causon Mącz; acuta a. ardens a. flagrans febris, causodes Cn (5): FalZioł ++8v, I 150a; Causon, Aestus seu ardor, Gorączká, Febra cięſzká. Mącz 43a; SkarŻyw 227; Płomienie febry ćięſzkiey / ktore go paliły/ Te mu tę ſmutną łąkę gwałtem záſuſzyły SzarzRyt D2.

»gorąca febra« = causon FalZioł [causodesfebris ardens Mącz 43a] [szyk 13 : 4] (17): To ziele ieſth dobre w gorączych niemoczach/ w febrach gorączych FalZioł I 122b; Taka znamionuie febę [!] ktorą Cauſon zową/ to ieſt gorącza febra. FalZioł V [6], I 65c, 74b, 81b, 104c, 111d (15); GlabGad D4; miękkiey pośćieli/ y w febrze gorącey nieużywáłá/ ná ziemi ná kocách odpocżywáłá. SkarŻyw 140.

»febra kwartana, czwartodzienna« = febris quartana, quartana Mącz, Cn; febris quadrini circuitus, febris quartis diebus recurrens Cn [szyk 9 : 2] (9 : 2): nie tego dnia maſz dawać tego lekarſtwa kiedy ma być febra quartana ale przed byciem iey dzień. FalZioł I 50b, ++8, ++8v, I 17c, 86b, 102d, V 3, 89v; Febri quartana liberari, Być pozbáwión od czwartodźienny febry. Mącz 339d, 177b; był ieden ktory chwaląc muchę/ kſięgę nápiſał: drugi chwalił quartanę febrę: trzeći łyśinę: więc y morowego powietrza chwałá/ ieſt ná piſmie GórnDworz K5v.

»febra (ktora) na każdy dzień (bywa), (ktorą zową) k(w)otidijana, ktora przez jeden dzień trwa« = diaria febris Mącz, Cn; quotidiana FalZioł; amphimerinon, ephemerinos, febris quotidianα Mącz; ephemera febris Cn (8 : 2 : 1): Theż niemocznym ieſt dobre/ á nawięczey maiączym na każdy dzień febre/ ktorą zową quotidiana FalZioł I 31a; á nawięczey tym ktorzy by mieli febrę quotidianę. FalZioł I 31a, ++8, I 45d, 98d, V [5], 89v, 90; Ephemerinos, Diaria febris Febrá która tylko przes yeden dzień trwa. Mącz 106b, 8a, 85a.

»febra tercyjana, (ktora bywa) trzeciego dnia, przez trzeci dzień, trzeciodzienna« = tertiana febris Mącz, Cn; semitertiana febris, tertiana Cn [szyk zmienny] (13 : 2 : 1 : 1): Vrina [...] cienkiey wodnoſci albo mierney. Znamionuie tercijanę febrę, to ieſt zimnicę gorączą trzeciego dnia. FalZioł V [5]; Niemoczam z kolery przychodzączym: ktore richło zabijają: panuie Mars. Iako ſą febra trzeciego dnia. FalZioł V 51, ++8, ++8v, I 26d, 45a, 86b (16); Tertianus, Tertiana febris, Trzeciodzienna febrá/ zimnicá. Mącz 449c.

»febra ustawiczna« = amphimerinos, quotidiana, perpetua febris Mącz [szyk 4 : 3] (7): á przeto ieſt dobry w gorączych febrach/ iako w tercijanie/ w vſtawicżney febrze. FalZioł I 149d, III 23b; Albo też z zaſtanowienia wiele flegmy w żołądku z ktorego febra vſtawicna przichadza y bolenie glowy GlabGad B3v, C6; Amphimerinos, quotidiana, Vſtáwiczna febrá która ná kożdy dzień bywa. Mącz 106b, 292d; á máiąc febrę vſtáwicżną/ y ſłonecżne vpalenia/ y nie wyſpánia ćierpiąc: niemam iednego ktoryby ſię o mię ſtarał. SkarŻyw 89.

»wielka febra« = acuta a. ardens a. flagrans febris, causodes Cn [szyk 2 : 1] (3): A ſwiekrá Symonowa ćierpiáłá wielką febrę Leop Luc 4/38; przepuśćił nań niemoc y febrę wielką/ w ktorey on cżuiąc rękę Bożą/ światá ſię zárzekł SkarŻyw 508, 167.

»febra zimna« = [zimnica febra, gorączka zimna, trząścafebra frigida, febris quercera vel querquera frigida et tremens cum horrore, querquera, querquerum Cn] (1): [pieprzyczka] poth wzbudza/ febrę zimną odpądza/ dnę trzew vſtarych ludzi odeymuie FalZioł I 112b.

Szeregi: »febra, gorączka« [szyk 1 : 1] (2): Mącz 43a; ále dopieroż febry/ dopieroż gorącżki/ ćięſzkośći y bolenie głowy WerGośc 227.

»ograżki albo febry« [szyk 2 : 1] (3): OGrażki álbo fébry rozmáite ſą SienLek 139, 139 żp, 141 żp.

»febra, (a, albo, i, to jest) zimnica« [szyk 10 : 1] (11): zymnoſtz y drżenie oddala: ktore bywa w febrach/ w zymnitzach. FalZioł I 2c, V [5]a; GlabGad E7; Amphimerinon, Febris quotidiana, Febrá/ álbo źimnicá na kożdy dźień. Mącz 8a; Irritatio, Poruſzenie/ pobudzenie/ trząſcá/ to yeſt febrá/ źymnicá. Mącz 281a, 18a, 29c, 120b, 130b, 449c; Febris ‒ Zimnica, febra. Calep 411b.

Personifikacja (1):

Szereg: »febra albo trząsca« (1): Rzymiánie Caſtora y Poluxá/ Iowiſzá/ Fortunę/ Febrę albo Trząſcę/ Marſá/ Romuluſá/ y Quirinuſá etć [czcili] StryjKron 145.

3. Dreszcz, strach (1): Niewiem panie czocz ſie działo Y teraż mam duſze mało Czom ſie tak przelękła była Aż mię febra przeraziła RejJóz H2.

Synonimy: 1. gorącość, gorączka; 2. kwartana, ograżka, tercyjana, trząsca, trzeciaczka, zimnica.

TG