[zaloguj się]
[pdf]

GADZINA (48) sb f

gadzina (48), [hadyna].

ga- (44), gå- (1); ga-: gå- BudBib (3 : 1); końcowe a jasne (w tym 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N gadzina gadziny
G gadziny gadzin
D gadzinie gadzinåm
A gadzinę gadziny
I gadziną gadzinami
L gadzinach

sg N gadzina (9). ◊ G gadziny (8). ◊ D gadzinie (1). ◊ A gadzinę (4). ◊ I gadziną (5). ◊ pl N gadziny (7). ◊ G gadzin (4). ◊ D gadzinåm (3). ◊ A gadziny (1). ◊ I gadzinami (2). ◊ L gadzinach (1).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI (dwa z tych samych przykładów) – XVIII w.

Stworzenie z gromady zmiennocieplnych kręgowców (Reptile); także wszelkie stworzenie budzące wstręt; repens animans, reptile, serpentia saecla ferarum (pl) Cn (48): Lew gdy żábę rzegocąc słyſzał/ Wielkim ią źwierzęćiem mnimał: [...] Aże vźrzał żábę łażąc. [...] Rozdeptał ią ſwoią nogą. Rzekąc/ niebędzieſz wołáłá/ Drugich głoſem omyláłá: Boś ty gádziná plugáwa/ Choć niemaſz vſt barzo żwáwa. BierEz K3v; FalZioł II 8a; HistAl H7v, M2; Y kto ſie zlutuie nád záklinácżem ktorego wąż viadł/ y nád wſzyſtkimi ktorzy ſie przybłiżáią ku gádzinam [bestiis] okrutnym? Leop Eccli 12/13; PAnnę námálowáli/ w przygodney oſobie/ Oná ſiedzi w ogrodku/ wianki ſobie wiye. A gádziná ſie pod nią/ ſzpetna w trawie zwiłá RejZwierz 115v, 115v; Ziemiá niech zrodzi ſtworzenie żywe wedle rodzáiu ſwego/ bydłá y gádźiny/ także zwierzę źiemſkie/ káżde wedle rodzáiu ſwego. BibRadz Gen 1/24; To co ſie theż po brzuchu włoczy máiąc cztery ábo więcey nog miedzy gádźinámi/ ktore ſie włoczą po źiemi/ tych wy ieść nie będźiećie/ bo ſą obrzydłe. Sámi ſie też nie chćieyćie pyſkłáć zadną gádźiną/ ábyśćie ſie przez nię nie zmázáli y ſplugáwili. BibRadz Lev 11/42—43, Lev 11/41, 44, Ez 38/20, Hab 1/14, 4.Esdr 6/53; Niechcemli áby Mądrzy nas k wężom rownáli/ Ktorzy o niewdzęcżnikoch [!] ty piſmá podáli/ Zeć ty gádziny iad ſwoy ktorym zárażáią/ W ſobie procż obráżenia záwżdy wſtrzymawáią. HistLan F4; BudBib Gen 6/7, Lev 22/5, A.Esdr 6/53; Oto nie tyłko [!] rzecży te/ z ſtrony ludzi miáły mieć w ſobie/ znácżną odmiánę/ ále ſie też odmiáná tá/ y w źwierzętach/ beſtijach/ y gádzinách pokázáć miáłá CzechRozm 113v, 242 [2 r.]; Inych popalono/ drudzy potonęli/ Od ſkąſánia gádzin inſzy poginęli. WisznTr 33; WujNT 436 marg, Act 11/6, s. 508 marg, Rom 1/23, Iac 3/7, Zzzzz4v; Y mśći ſię vmieráiąc nád hániebnym Smokiem: Ktorego tám Elephánt roztłocży ſwym bokiem. Pátrzayże ieſli Fixel Zyd/ lichwiarz oſobny/ Tey gádźinie ſtráſzliwey nie właśnie podobny? KlonWor 75. [A nath tho yeszcze dlya wyelkoszczy hądyn [propter nimiam serpentium multitudinem] ktore bylo wthey zemy/ szawszdy mvszyly chodzycz wszbrogy HistAl 1510 308.]

W charakterystycznych połączeniach: gadzina bezrozumna, dziwna, okrutna, plugawa, płazająca się po ziemi (2), straszliwa, szpetna.

Zwrot: »jak gadziną brzydzić się« (1): Brzydki człek pyſzny: bo ſię tákim hydzi Pán Bog: y człowiek, iák gádziną brzydzi. KlonKr 3.
Wyrażenia: »jadowita gadzina« (1): Y owſzem y ſámá ziemiá ábo kámyczki z oney wyſpy przez zaſługę Páwłá S. Ią pewnym lekárſtwem ná iádowitych gádzin vkąſzenie. WujNT 508.

»gadzina ziemska« = serpens terrae Vulg (1): w ktorym [naczyniu] były wſzytkie czworonogie zwierzętá y gádźiny źiemſkie WujNT Act 10/12.

Przen (2):
a) Diabeł; tu o kacerzu (1):
Wyrażenie: »piekielna gadzina« (1): daná nam ieſt od Bogá Moc/ ábyſmy was ſtárégo wężá plemię/ y piekielną gádźinę/ nogámi ſwymi/ to ieſt/ prawdą Bożą/ y ſzczyrą wiárą powſzechną náſzą/ deptáli/ niſzczyli/ itéż martwili. OrzQuin L4v.
b) Człowiek o odrażającym charakterze (1): Ták Iuwánt niepocżćiwy tyie cudzą ſzkodą; [...] Tá gádźiná cudzy dom/ będźie tępić wiecżnie: Będźie właſne potomki zdradzáłá beśpiecżnie. KlonWor 62.
a. Coll. (13): A rzekſzy tho [...] pocżął walcżyć s ſmoki y z wężmi [...] Co widząc rycerze iego byli w tim poſileni/ a wziąwſzy ná ſię zbroie pocżęli ie mężnie zbiyáć/ od ktorey gadziny dwádzieſciá Ricerzow y trzydzieſći ſlużebnych poginęło. HistAl H6v; Alexander [...] wſtydził ſie ich y brzydził ſie imi/ ábowiem iedli wſzelki rodzay gádziny niecżyſtey y ſmrodliwey/ to ieſt pſy/ myſzy/ węże/ zdechlinę/ y wſzelki płod ktory ſie ieſzcże nie dobrze wcielił HistAl M3; KrowObr 111; BiałKaz Hv; CzechRozm 114v; SkarŻyw 57; KlonKr B2v; KmitaSpit A3v. Vcż ſię od wężow/ ktorzy w kráiu głodnym/ Cżuiąc o wyſpie y o brzegu płodnym/ Wnet ſámodźielną komięgę robotą/ Z ſiebie vplotą/ [...] Ná dobrą paſzą gdźie lepſza dźiedźiná/ Płynie gádźiná. KlonFlis E2v.

W charakterystycznych połączeniach: gadzina nieczysta, smrodliwa.

Wyrażenia: »gadzina jadowita« [szyk 1 : 1] (2): A gdyby ktho vſuſzywſzy iego [osła] płucze kurzył po domowi/ na węgle ſypiąć/ tedy wſzytki węże y gadzinę iadowitą wypędzi. FalZioł IV 4d; WujNT 130.

»gadzina ziemna« = bestiae terrae Vulg, PolAnt (2): Y rzekł záś Bog. Niechay wywiedzye ziemiá duſze żywiące w národzie ſwoim/ bydło/ czołgáiące ſie robácthwo/ y Beſtyie/ to ieſt gádzinę ziemną według oſob ſwoich[iumenta et reptilia et bestias terrae secundum species suas] Leop Gen 1/24; BudBib Gen 6/20.

Cf GAD

MM