Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: GĄSZCZENIE

Następne hasło: GĄŚĆ SIĘ »

GĄŚĆ (31) vb impf

Fleksja

indicativus
inf	gąść
praes
	sg	pl
3	gędzie	gędą, gądą

praet
	sg		pl
1	m	-m gądł	m pers
3	m	gądł	m pers	gędli
3	n		subst	gędły

fut
	sg
1	m	będę gądł

inf gąść (4). ◊ praes 3 sg gędzie (14). ◊ 3 pl gędą (2) RejWiz, RejPos, gądą (1) BartBydg. ◊ praet 1 sg m -m gądł (1). ◊ 3 sg m gądł (4). ◊ 3 pl m pers gędli (1). subst gędły (1). ◊ fut 1 sg m będę gądł (1). ◊ part praes act gędąc (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w. s.v. gędzić.

Znaczenia

Grać na instrumencie strunowym (31)
- Przen (12)
  - a) Uderzać; drżeć (4)
  - b) Czynić (6)
  - c) Rozmyślać (2)

Grać na instrumencie strunowym; citharizare BartBydg, Cn; canere, concinnare, incinere, occanere, occinene Cn (31): BartBydg 176b; Pocżął gąść oſobliwie/ á Delphin przypłynął RejZwierz 119; BielKron 65v.

gąść co (2): Poſłał Saul do Iſſái po Dawidá/ ktory przyſzedł [...] y gądł mu ſłotkie ſpiewárie BielKron 65, 70.

gąść komu (3): Kiedym wam gądł wyśćie ſpáły/Aniśćie tedy ſkakáły: Teras milcżę á ſkaczećie BierEz I2; RejZwierz 36; BielKron 65.

gąść na czym (3): Potym przydzyeſz ná mieyſce ktore zową Stanie Filiſthynow [...] ſpiewáiąc weſele/ gędąc ná gęſlach y prorokuiąc BielKron 64; Y powiedzyano Saulowż iż Dawid vmiał gąść ná lutni, BielKron 65, 23.

Przysłowia: Iaky grać tak ze też gędzie RejKup i8v.

Kto gędzie ten niechay ſtroy RejRozpr K.

Szeregi: »gąść a (i) plęsać« (3): Thá podle cżáſu thego obycżáiá vmiáłá gąść á plęſáć/ iako ine Kſiężny HistRzym 12v, 12v, 13.

»śpiewać, (i) gąść« [szyk 3 : 1] (4): Dawid záſię z druludem był weſoł przed Arką ſpiewáiąc y gędąc rozmáite pienie. BielKron 70, 65v, 70 [2 r.].

W przen [komu] (1): Gdzye ſerce ieſt tám Bog będzye/ Temu gotow kto mu gędzye. BielKom F3.

Przen [tylko u Reja; przeważnie w rymie: gędzie ... będzie] (12):

a) Uderzać; drżeć (4): Ano mu [starcowi] ręce gędą/ zápłynęły ocży RejWiz 93.

gąść w co (2): RejWiz 73v; A długoż tey ſławy będzie/ Poki dzwonik we dzwon gędzie. RejZwierc [233].

gąść czym o co (1): Bo puść ty owcę zdrową gdzye párſzywa będzye/ Vźrzyſz á onáć o płot chodząc grzbyetem gędzye. RejWiz 59v.

Zwrot: »[komu] gąść na trzy głosy w kije« = mocno bić (1): Chłop też łáie zá piecem cżyrwoną máść pije/ Bo mu gędli z wiecżorá ná trzy głoſy w kije. RejWiz 73v.

b) Czynić (6): A zły do złego przyſtąpiwſzy/ iuż tám ſobie ſpołu obádwá gędą iáko racżą RejPos 331; Gdy przyrodzenie powſciągano będzie/ Poććiwą cnotą/ iuż nie co chce gędzie. RejZwierc 223v.

Zwroty: »na trzy głosy gąść« = robić co się podoba (1): Gdy hámowaná ſwawola nie będzie/ Iuż iey niecnotá ná trzy głoſy gędzie. RejZwierc 223v.

»sw(oj)ą (a. po swej myśli) piosnkę gąść« = robić co się podoba (3): A gdy ieſzcże nałogyem przyſtroiona będzye [myśl] To iuż pyoſnkę ktorą chce po ſwey myſli gędzye. RejWiz 94; Bo cie iuż Pan do złego prowádzić nie będzye/ Iuż Więc dyabeł nád tobą ſwoię pioſnkę gędzye. RejWiz 134v, 162v.

c) Rozmyślać (2):

gąść o czym (1): A iuż day tey cznocie pokoy Czo inſzego zemną rokuy Bo kto iedno o tym gędzie Snadź nigdy weſoł nie będzie Ale ſie ty na to rozmyſl Wieſz Czo ża roskoſz dobra myſl RejJóz E3.

Fraza: »[komu] w głowie piosnka gędzie« (1): Bo niechay y krol ſiędzye złotem zháfftowány/ [...] Gdy weźrzy ná ſwe ćżáſy co mu przypáść máią/ [.,.] A iákie krotkie iego ono páńſtwo będzye/ Wieręć mu nie weſoła w głowie pioſnká gędzye RejWiz 53.

Synonimy: brzękać, grać.

Formacje współrdzenne: wygąść, zagąść.

Cf GĘDĄCY, GĘDZIENIE