Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: GWAŁTOWNIE

Następne hasło: [GWAŁTOWNIKOW] »

GWAŁTOWNIK (120) sb m

a pochylone, o jasne.

Fleksja

	sg	pl
N	gwåłtownik	gwåłtownicy
G	gwåłtownika	gwåłtowników
D	gwåłtownikowi	gwåłtownik(o)m
A	gwåłtownika	gwåłtowniki
I	gwåłtownikiem	gwåłtowniki, gwåłtownikami
L		gwåłtownikach

sg N gwåłtownik (47). ◊ G gwåłtownika (2). ◊ D gwåłtownikowi (1). ◊ A gwåłtownika (9). ◊ I gwåłtownikiem (6); -em (1), -(e)m (5). ◊ pl N gwåłtownicy (21). ◊ G gwåłtowników (9); -ów (4), -(o)w (5). ◊ D gwåłtownik(o)m (8). ◊ A gwåłtowniki (14). ◊ I gwåłtowniki (1) WerGośc, gwåłtownikami (1) CzechEp. ◊ L gwåłtownikach (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Dokonywający przemocy; grabieżca, rozbójnik, rabuś (90)
- Przen: Ten, który tendencyjnie lub fałszywie interpretuje (6)
- a. Zmuszający kobietę siłą do stosunku płciowego (9)
2. Postępujący wbrew przyjętym normom prawnym lub moralnym (30)

1. Dokonywający przemocy; grabieżca, rozbójnik, rabuś; violator Mącz, Calep, Cn; temerator Mącz, Cn; grassator Mącz; praedo Calep (90): a yeſly bąndzye thak prawda thedy gwalthownyk bądzye powynyey placzycz wſzythka skodą zobv stron nakogo gwalthv dowyodą MetrKor 34/135v, 34/135v; Ten był mąż ſtatecżny á miłoſnik ſprawiedliwoſci, rad ſie zaſtauiał przeciw gwałtownikom czyniącim krzywdę vbogim. BielŻyw 167; BierRozm 14; LibLeg 11/153; LubPs ee2, ee2v; tedy ten co mu weźmie gwałtem Woły/ ma gwałt oświadczyć zá táki gwałt ma gwałtownik dádź od kożdego Wołu zá dźień dwá groſzá zwiną ſzeſći grzywięń UstPraw Bv; A ieſliby ktemu co żyto bierze tákie wźięto przy onym żyćie konie y co inſzego [...] á ieſliby ktorego z tych gwałtownikow zábito/ tedy ten co zábije vchodzi karánia UstPraw I3v, Bv, I3v [2 r.]; BielKron 324v marg, 375v; Mącz 148d, 442c, 498b; BudBib I 311c marg; ModrzBaz 8 [2 r.]; CzechEp 165 [2 r.]; coż wygra/ gdy gwałtowniká do tego prżypędźi/ że go wywoláią z źiemie/ poniewaſz wywołáńcy v was triumphuią/ á exequutia ſię ná nich nie dzieie? GórnRozm H4v, B4 [2 r.], H4v [3 r.], L; ActReg 17; Calep 831b, 1126b; A Iż częſté gwałty poddánym náſzym z ſąśiedzkich pańſtw, przez niektóré gwałtowniki ſie dźieią/ á zwłaſczá z Sląſká y z Węgier SarnStat 304; á ieſli kogo ráni/ ná gárdle niech będźie karan. A tákowi gwałtownicy przez Stároſtę mieyſcá álbo Burgrábiégo niech będą zátrzymáni y wſádzeni SarnStat 495; o męzobóyſtwie y o pomocnikach tákowégo gwałtowniká. SarnStat 505, 471 [2 r.], 495 żp, 503, 504 [2 r.], 506 [2 r.] (24); Iákoż tákie deſpekty potykáią Bogá w Domách ś. iego/ tákże też Bog one rády obráca w zwády/ iż co Seymik ábo Seym/ to w Polſzce gorzey: y Boże day lepiey záginęły/ niż tákie bydź máią. Bo powſtánie ná ſądźie Bożym oſtátnim/ przećiw tákim gwałtownikom/ ono Pogáńſtwo Philiſtynow PowodPr 53, 67.

gwałtownik czego (5): Stároſtá winien gwałtowniki ſądów hámowáć. SarnStat 495. Cf Wyrażenie.

W połączeniach szeregowych (14): Cżlowiek bywa gniewliwy barzo/ nie ludzki/ niezgodny/ pragnączy zwady, y ſmierci ludzkiey/ gwaltownik/ nieſromiezliwy/ drapieżny/ walecżny, ſmiały/ ziedney ſekty ku drugiey latwie przyſtanie. FalZioł V 51; BielKron 443v; Ale gdy morderzá albo gwałtowniká iákiego álbo zápalácżá miaſt álbo iáwnego złocżyńcę iákiego trácą/ thedy thu widamy iż to ludzie y chwalą y s tego ſie ráduią. RejAp 154; RejPos 250; Przećiwko gwałtownikom/ cudzołożnikom/ y złodźieiom [in violentos, in adulteros, in fures]. ModrzBaz 77, 11v, 60; CzechEp 11; WerGośc 212 [2 r.]; Cżego piſmo ſwięte zábraniáiąc/ zauſzniki/ obmowce/ gwałtowniki/ pyſzne/ chłubne/ etc. godne być ſmierći opowieda Phil Q2; tákowy gwałtownik y naiézdnik y raptor dóbr [...] ma vtráćić poczćiwość y wſzyſtki dobrá któré trzyma SarnStat 1169, 1171; PowodPr 53.

Wyrażenie: praw. »gwałtownik domu, przezpieczeństwa domowego« (2 : 2): Item/ iż częſtokroć Gwałtownicy domów [violatores domorum JanStat 589] ſwoie obrony práwné przekłádáli SarnStat 932; á obwiniony iáko gwałtownik przeſpieczeńſtwá domowégo [violator securitatis domesticae JanStat 589] ná gárdle ma bydź karan. SarnStat 932, 505, 506.

Szereg: »najeznik i gwałtownik« (2): roſkázuiąc to [...]/ áby tákowych naiezników/ y gwałtowników żaden záchowywáć/ y w dóm ſwóy przyiymowáć nie śmiał SarnStat 304 [idem] 1219. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

W przen (1): kroleſtwo niebieſkie gwałt ćierpi/ á gwałtownicy [violenti] porywáią ie (marg) To ieſt, kroleſtwá niebieskiego gwałtem dobywáią: á ći ktorzy ſię do niego gwałtem drą. (–) WujNT Matth 11/12.

Przen: Ten, który tendencyjnie lub fałszywie interpretuje [czego] (6): Tyć niewſtydliwi gwałtowniczy Teſtamentv bożego/ ſzcżyre a prawdziwe ſłowa boże/ y piſmo ſwięte/ na rozvmy ſwoie wykrączaią SeklWyzn E; LubPs O marg, bb4v marg; iż zá tákimi ſpráwámi nie máſz więtſzych ſłowá Bożego gwałtownikow nad nie. CzechEp 91.

Szereg: »fałszerz a gwałtownik« (1): Abowiem oto powſtali wnet fáłſzerze á gwałtownicy ſłowá ſzcżyre^go Páńſkiego RejAp 57.

W charakterystycznych połączeniach: gwałtownik słowa bożego (pańskiego) (3), testamentu (bożego) (3).

a. Zmuszający kobietę siłą do stosunku płciowego; constuprator Calep, Cn; stuprator Calep; compressor, corruptor iuvenis, expugnator pudicitiae, stuprosus Cn (9): MetrKor 34/135v [2 r.]; Kiedy by kto biáłą głowę zgwałćił w leſie [...]/ ktorego gwałtu gdy dowiedzie oná biała głowá onymi wieśniáki/ tedy tego gwałtowniká gárdło ná náſzey łáſce/ á ná woli przyiaćioł tey biáley głowy UstPraw B2, B2; RejZwierc 33v.

Wyrażenie: »gwałtownik białych głow (albo panienek), panien, panieński« [szyk 3 : 2] (3 : 1 : 1): Mężoboycá/ gwałtownik Pánien/ y ktoryby ná cudzołoſtwie był poimány/ tákowi máią być ſćięći iáko nápiſano. GroicPorz ii4, ii4 marg; UstPraw I3; Constuprator – Białłich głow albo panienek gwałtownik. Calep 250a, 1013a.

2. Postępujący wbrew przyjętym normom prawnym lub moralnym (30): BibRadz 1.Tim 1/13; Dźiękuię temu ktory mię vmocnił Chriſtuſowi Ieſuſowi Pánu náſzemu/ iż mię zá wiernego poczytał/ ná vſługowánie poſtánowiwſzy. ktorym był pierwey bluźnierzem/ y prześládowcą/ y gwałtownikiem [contumeliosus]: álem otrzymał miłośierdźie Boże WujNT 1.Tim 1/13.

gwałtownik czego (21): BielKron 108v; A ieſliżeś zły á gwałtownik powinnośći ſwoiey/ tedyś dan ieſt na pomſtę iáko bicż ludowi Bożemu RejPos 253; Práwá pogáńſkie ná gwałtowniki małżeńſtwá. RejZwierc A5v; BudBib Eccli 29/24; A iz nam nie zlecono nowych rzeczy nie stanowic tylko Proceſsum o Exequutioné przeciw gwałtownikom Confaederatiey dawney namowic. ActReg 18, 17, 21; SarnStat 1163. Cf Wyrażenia.

W charakterystycznych połączeniach: gwałtownik ugzekucyjej (2), konfederacyjej, małżeństwa, powinności, prawdy, rozkazania, sprawiedliwości (2).

Wyrażenia: »gwałtownik pospolitego pokoju« = pacis communis violator JanPrzyw (6): Henrykus Kſiążę Brunſzwickie [...] dał ſie ſam w więźienie z ſtárſzym ſynem/ gdy tho Ceſárzowi powiadali/ żądáli aby był wywołan iáko gwałtownik poſpolitego pokoiá/ á ktory też dekretu Ceſárſkiego nieſłucha BielKron 224, 224; StryjKron 587; GórnRozm K4v; Iż ieſliby kto w zbroi álbo zbroią/ któré záśiadánia álbo zwády iakié w ſobie nieść będą/ ná przerzeczoné Séymy álbo do ſądów przyſzedł: táki iáko gwałtownik poſpolitégo pokoiu ná gárdle niech będźie karan SarnStat 946, 782.

»gwałtownik prawa, uchwały, ustawy, zakonu« = violator edicti Modrz [szyk 5 : 3] (2 : 1 : 1 : 1 : 1): Qweſtu prożnego ſſukáyą ći wſſyſcy grzeſſnicy/ Ktorzy ſą zakonu twego yáwni gwałtownicy LubPs bb4v; BielKron 108v; KwiatOpis B; BudBib Eccli 19/20[21]; ModrzBaz 139v; będźie miał y niech ma moc ſam Woiewodá/ onó imáć/ zádźierżywáć/ iáko gwałtowniki práwá SarnStat 385, 918, 926.

Szeregi: »odszczepieniec a gwałtownik« (1): [Grzegorz VII] przećiw odſzcżepieńcom á gwałtownikom kościelnym bárzo ſie záſtáwiał. BielKron 177.

»gwałtownik a skaźca (a. przekaźca)« (2): Słyſząc to Trybuni [...] wołáli pomſty ná Koriolaná/ iáko ná gwałtowniká práwá á ſkaźce miáſtá BielKron 108v; SarnStat 1163.

Synonimy: 1. inwazor, łupieżca, mężobojca, morderz, najeznik, pustoszyciel, raptor, turbator, zabijacz; a. swowolnik; 2. burzyciel, przekaźca, skaźca.

Cf GWAŁCERZ, GWAŁCICIEL