[zaloguj się]
[pdf]

HERST (14) sb m

herst (13), herszt (1) BudNT.

e prawdopodobnie jasne (tak Cn).

Fleksja
sg pl
N herst herstowie
A hersta, herst hersty
I herst(e)m

sg N herst (2). ◊ A hersta (3) [w znacz. 1.], herst (2) [w znacz. 2.]. ◊ I herst(e)m (1). ◊ pl N herstowie (4). ◊ A hersty (2).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

1. Człowiek stojący na czele grupy ludzi, której działalność jest oceniana przeważnie (choć nie zawsze) ujemnie, przywódca (prawdopodobnie ze śrgniem. herst, herist, stopień najwyższy od her, here); caput, corypheus, dux et princeps sicariorum, dux et signifer calamitosorum, princeps maleficii Cn (12): żeby iednák kiedy mieli ludźi/ ktoreby iuż wyucżone á wyćwicżone/ z tych ſzkoł ná posługę Rzecży poſpolitey wyſyłáli: ktorziby [...] iáko ią domá y ſpráwowáć y od nieprzyiaćielá ná vkráinie bronić/ wychodźiliby przed inſzemi iáko herſtowie ná plác/ ábo iáko oni dawni bohátyrowie [in aciem tandem tanquam delecti heroes progrediantur] ModrzBaz 14v; Owo zgołá miánuią Kroniki naypierwſze herſty/ nieiákiego lákubá Melſtyńſkiego woytá z miáſtá Brzeźiny / [... ] y drugich im we wſzyſtkim łotroſtwie rownych WerGośc 215; ActReg 70.

herst czyj [w tym: z G pl (6) z G sg (1), z zaimkiem dzierżawczym (2)] (8): OrzRozm B3v; Tedy my ná herſty tych wywrotow/ wyrzucamy thy ich potwarzy y kłamſtwá GrzegRóżn B4; WujJud 248v; gdzie też tymto Mozgowcom obiecuię odpiſać/ oco ſię da Bog poſtáram iákoby nie długo iych Herſztowie thriumfowáli, á proſtacżkowie ſię ztego błędu obacżyli. BudNT przedm a6; Wedle ſłow ich właſnych/ ktorych Herſt ich przednieyſzy w kátechiſmie ſwym vżywa CzechRozm 97v; CzechEp 353; Iáko ieſt iáwna rzecz miedzy haeretyki: ktorych herſtowie nie vfáiąc prawdzie/ niechcą ſię dáć ná rozſądek WujNT 460; Náleźliſmy tego człowieká záráźliwego/ y wſzczynáiącego rozruch miedzy wſzytkimi Zydy po wſzytkim świećie/ y herſtá ſekty Názáreńczykow [auctorem seditionis] WujNT Act 24/5, s. 98.

W połączeniu z imieniem własnym (1): Były ſprzodku miedzy Lutrem á Zwingliuſem ſrogie ſpory y roznice o tym Sákrámenćie/ iáko tu wáſz Herſt Kálwin wyznawa WujJud 248v.

Szeregi: »pan, głowa i herst« (1): Otoż tu iuż mamy wyſtáwionego przed ocży Antychriſtá/ iáko páná/ głowę y herſtá/ nie tylko wſzech inſzych Antychriſtow mnieyſzych/ ále y wſzelkiey niezbożnośći y niepráwośći. CzechEp 353.

»wodz i herst« (1): áby ſię nikt nie cżynił kácermiſtrzem/ to ieſt wodzem y herſtem iákichkolwiek ſekt/ kácerſtw/ y odſzczepieńſtw. WujNT 98.

2. Przywództwo, pierwszeństwo (2):
Zwroty: »herst wodzić« = rządzić, prym, rej wodzić (1): Bo ácz ſie więc wſſytcy znoſſą Co ich ná ty gody proſſą Ale nie wſſytkim ſmákuią Bo więc nie rowno táńcuią Kziądz więc z woytem tám herſt wodzi RejRozpr G2.

»wyskoczyć na herst« = stanąć na czele wojska (1): A ták drugiego dniá ziezdzáły ſie w pole obádwá vfy/ á Alexánder wſiadſzy ná koń [...] wyskocżył ná herſth á przed wſzytkim zaſtępem ſwym ſtánął/ ktorego Perſowie widząc bárzo ſie go bali HistAl F4.

Synonimy: 1. głowa, wodz.

ZZie