Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: JESIENNY

Następne hasło: 2. JESIEŃ »

1. JESIEŃ (128) sb f

jesień (127), jasień (1) ZapWar.

Pierwsze e jasne; jasień z tekstu nie oznaczającego pochyleń; -éń Oczko (2), -eń (2) KochPieś, KochFrag; -en-.

Fleksja

	sg
N	jesiéń
G	jesieni, jesieni(e)j
D	jesieni
A	jesiéń
I	jesienią
L	jesieni

sg N jesiéń (31). ◊ G jesieni (20), jesieni(e)j (1) Leop. ◊ D jesieni (2). ◊ A jesiéń (10). ◊ I jesienią (4). ◊ L jesieni (60).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

Nazwa pory roku między latem a zimą, trwającej od 21 września do 21 grudnia (127)
- Przen: Starość (2)
- α. W funkcji przysłówka: »jesieni« = w czasie jesieni (6)

Nazwa pory roku między latem a zimą, trwającej od 21 września do 21 grudnia; autumnus Murm, Mącz, Calep, Cn (127): bo ſyą tam poczyna yeſyen gdzye kozda rzecz czo ſyą rodzy ku pozytku przychodzy PatKaz III 114; Murm 8; PAluchy/ ieſt ziele ktore kwitnie na oſtatku ieſieni FalZioł I 62d, I 35v, 106d, V 54 [2 r.]; LudWieś B; RejWiz 57v, 93; BielKron 359v; Mącz 22a, 38b, 396d; PRzydzie Ieſień ázaſz nie roſkoſz do ſiáná ſie przeieździć RejZwierc 109v; Oczko 29, [42]; StryjKron 662; Calep 119a; Ieśień cżwarta cżęść roku GostGosp 64, 64, 106; SkarKaz )(3.

W charakterystycznych połączeniach: jesień błotna, mokra, niepogodna, pochmurna (2), sucha (2), zimna (2); jesień przyjdzie (4), wstanie; jesień strawić.

W połączeniach z nazwami pozostałych pór roku (26): Cżaſu wioſny Lata y Ieſieni deſzcż. Zimie: ſnieg. FalZioł V 54v, IV 2d, V 55 [2 r.], 55v, 56 [3 r.]; Wioſná piękna y Láto nigdy ſie nie mienyą/ Tákże Zimá przypada tuż wnet zá Ieſienyą. RejWiz 128v, 109v; Wnet co lecie zyelono/ cżerni ſie Wieſieni. RejZwierz 23v, 90v, 127v; BielKron 418v; SienLek 41v; LeovPrzep B3; RejZwierc 107, 162v, 171v [2 r.], 270; Oczko 29; Ták tedy Krol ná ten czás wſzytki ſzkodliwe roſterki [...] vſpokoił/ ná czym Láto wſzyſtko y Ieſień ſtrawił. StryjKron 477; GostGosp 64; LatHar ++7, 674.

W porównaniu (1): Iáſna żołć/ álbo Kolerá/ gorąca á ſucha: podobná Látu. Czarna żołć/ álbo Melánkolia/ ſucha á źimna: podobna Ieśieni. Pypeć/ álbo flegmá/ wilka źimna: podobna źimie. SienLek 41v.

Wyrażenie: »czasu jesieni« (2): FalZioł V 54v; Potym ſie wroćił z Czarygrodá do Kijowá Olech czáſſu Ieſieni/ y wſpomniał ná onego Koniá ſwoiego/ od ktorego mu Wieſzczkowie ſmierć podiąć práktykowáli StryjKron 120.

Wyrażenia przyimkowe (66):»ku jesieni« (2):

~ W połączeniu z nazwami pozostałych pór roku (2): Abowiem wſzytki rzecży ſą ná ſwiecie iáko kwiecie polne/ ktore ná wioſnę pięknie zákwithną/ ku ieſieni poſchną/ á ná wioſnę áliśći ſie záſię znowu błyſzcżą. RejZwierc 82; PudłFr 71. ~

»na jesień« (4):

~ W połączeniu z nazwami pozostałych pór roku (4): Gołębiętha młode Lepſze ſą na wioſnę á na ieſień/ lecie albo zimie nie tak dobre ku zdrowiu/ abowiem na ony cżaſy ziarnem nawięczey żywi. FalZioł IV 21a; OrzRozm T3v; A niemaſzli ich [owieczek] cżym chowáć/ więc ich ná wioſnę kupić á ná ieſień przedáć. RejZwierc 108v; KlonWor 78. ~

»pod jesień« (1):

~ W porównaniu (1): Iáko iáſkier ná łąkách; iáko liſt Oſowy Pod Ieśień; y rozwity kwiećiec krokoſowy [...] Ták Iſzkáryotowá [...] świećiłá ſię brodá. KlonWor 27. ~

»przez jesień« (2): A Litwá ſię położyli ná Gorách/ y leżeli tám ná ten ćzás przez wſzytkę Ieſień. StryjKron 682, 26.

»w jesieni« (59): olyexy szyn Czarnego [...] vmerl wyaszyeny ZapWar 1509 nr 2059; Viecze zawzdy mayą bycz ſądzone raz wrok wziemi sędomirſkiei ato wJeſieni począwſſy wponiedziałek po S. FRanciſcu ComCrac 1543/15; LibMal 1547/131, 1548/139, 1549/149; RejWiz 93v; BielKron 400, 465; Zorawie/ y ini ptacy kiedy do ciepłych kráin w ieſieni lecą/ záwdy iednego wodzá ſobie obiorą GórnDworz Gg; RejZwierc 66, 108v, 235; Oczko 29; StryjKron 315, 350, 777; Kto chce dobrze żyć/ á nie vtrácáć/ w Ieśieni obráchuy wſzytek rok GostGosp 70, 4, 38, 66, 70, 98 (11); LatHar 124; SarnStat 676, 727.

~ W połączeniach z nazwami pozostałych pór roku (26): FalZioł I 50d; RejWiz 166v; Goski *; RejZwierc 172, 237v; Bo Vrzędnik niebácżny á nieſpráwny/ cżego omieſzka w Ieśieni/ Zimie/ y ná Wioſnę/ tedy Lećie męcży chłopy GostGosp 34, 12, 34, 38, 54, 64 (18).

W porównaniach (4): trzebá iſcie ná pilney piecży mieć ty krotkie á omylne cżáſy ſwoie [...] áby puſtopás iáko bydło wieſieni wolno nie biegáły RejZwierc 115v, 103; A przeto/ iáko w ieſieni páda liſt z drzewá/ ták wten cżás odchodzi od náſzego ſercá ono wſzythko/ co nam było w młodośći miło GórnDworz H5v; GostGosp 124. ~

W przen (4):

W połączeniu z nazwami pozostałych pór roku (3): Tobie kwóli/ rozliczné kwiatki Wioſná rodźi: Tobie kwóli w kłóśiánym wieńcu Láto chodźi. Wino/ Ieśień/ y iábłká rozmáité dawa/ Potym do gotowégo gnuśna Zimá wſtawa. KochPieś 72 [idem] ArtKanc P14; Iego [Boga] porząkiem [!] Láto Wioſnę góni/ A czuyna Ieśień przed Zimą ſie chróni. KochFrag 16.

Wyrażenie: »doźrzałość jesieniej« (1): A kwiát ſlawy rádośći ich opádnie/ ktory ieſt ná ſámym wierzchu pádołu tłuſtych/ iákoby wcżeſne przed doźrzáłośćią Ieſieniey [quasi temporaneum ante maturitatem autumni] Leop Is 28/4.

Przen: Starość (2):

W połączeniu z nazwami pozostałych pór roku (2): Azażeś iuż nie przetrwał onego roſkoſznego látá y ieſieni? s ktoremi wſzytki żywnośći przypadáią/ onych weſołych á wdzyęcżnych śrzednich cżáſow ſwoich? RejZwierc 172, 136.

Wyrażenie: »chłodna jesień« (1): Przypádłá ná cię iuż chłodna Ieſień/ kiedy iuż wſzytki rzecży doźrzewáią RejZwierc 136.

α. W funkcji przysłówka: »jesieni« = w czasie jesieni [w tym: jesieni przeszłej (2), tejże (3), tegoż roku (1)] (6): LibMal 1547/130; Tákiéż Ieśieni przeſzłéy/ Dymitr Wiśniowiecki/ z czelnymi z Wołyniá Kozaki/ w Wołoſzéch zginął OrzQuin Z4; ktorego záćmienia poczną ſye ſkutki Ieśieni tegoż roku LeovPrzep D4v; Teyże Ieſieni doſzłá nowiná Krolá Alexandrá/ iż Tátarowie przeſzedſzy rzekę Przypiecz pustoſzą wołośći Litewſskie StryjKron 687, 370, 687.