[zaloguj się]
[pdf]

JEZIORO (351) sb n

e oraz oba o jasne.

Fleksja
sg pl du
N jezioro jeziora
G jeziora jezior
D jezioru
A jezioro jeziora jezierze
I jezior(e)m jeziory, jeziorami, jeziormi
L jezierze, jeziorze jeziorach

sg N jezioro (63). ◊ G jeziora (98). ◊ D jezioru (6). ◊ A jezioro (53). ◊ I jezior(e)m (33). ◊ L jezierze (36), jeziorze (1) Oczko. ◊ pl N jeziora (14). ◊ G jezior (8); -ór (2), -(o)r (6). ◊ A jeziora (20). ◊ I jeziory (8), jeziorami (1), jeziormi (1); -y BielKron (5), PaprPan, SkarŻyw; -ami BudBib; -y : -mi SarnStat (1 : 1). ◊ L jeziorach (8); -ach (3) SarnStat (2), KmitaSpit, -åch (2) Leop, BielKron, -(a)ch (3). ◊ du A (cum nm) jezierze (1) BielKron 282.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVIII w.

1. Naturalny śródlądowy duży zbiornik wody (także morze) lacus Murm, Mącz, Calep, Cn; stagnum Murm, Mymer, Mącz, Calep, Cn (343) ZapWar 1504 nr 2017; Rybitw ieden ná ieźierze/ Gdzie Więc ryby cżęſto bierze: Sieći tám ſobie rozrzućił BierEz H4; Murm 22; Mymer1 6v, 36; MiechGlab ** 25; á gdzie były głębokie ieziorá/ tám dziś roſkoſſuiąc ſuchemi nogámi chodzimy. RejPs 95; LibLeg 11/78v [2 r.]; Iako Alexander przyiechał do iednego ieziorá/ gdzie tam walcżył s ſmoki y z beſtiámi okrutnemi. HistAl H5v, H5v [2 r.], H6 [3 r.], H6v [2 r.], H7; MurzNT Luc 8/33; LubPs Y5v, Z6v; RejWiz 146v, 177; Leop Is 35/7, 42/15, Ez 32/23, 2.Mach 12/16; BibRadz 30/12, 2.Mach 12/16, Luc 5/2, 8/22, 23; złodzyeie Boże ćiáło s puſzką/ [...] w kośćiele wſzech ſwiętych vkrádli/ wrzućili ie w iezioro BielKron 376; Krol wypráwił ſyná Olbráchtá [przeciw Tatarom]/ poráźił ie ná błotach miedzy iezyory y wiele ich poimał. BielKron 397; S tego Ieźiorá dwie rzece wielkie wychodzą/ Don a Schat BielKron 430v, 283, 294, 309v, 316, 342v (28); hyematus lacus, Zámarznione yezioro. Mącz 160c; Mite stagnum, Spokoyne yeźioro. Mącz 225a, 143a, 182b, 184d, 411d, 500c (13); A vźrzał dwie łodce ktore ſtały przy iezyerze [et vidit duas naves stantes secus stagnum Vulg Luc 5/2] RejPos 173v [idem BibRadz Luc, WujNT Luc] 174v; KwiatOpis C3v; BielSpr 41; BudBib 2.Mach 12/16; PaprPan Ddv; Oczko 4 [3 r.], 9, 9v, 41v [3 r.]; SkarŻyw 207 [2 r.], 208, 353; Brát Spera [...] nálazł mieyſce nád Ieźiorem puſzczámi/ łąkámi/ y rozłogámi wdzięcznymi okraſſone StryjKron 81, 51, 81, 295, 350, 582 [2 r.]; Wiátry z pułnocy wſtáią/ Ieźiorá ſye śćináią KochPieś 15; [Pan Bóg] może obroćić w ieźioro opoki: A z ſuchey ſkáły wypuſzcżáć wody. ArtKanc G2v; Calep 577a, 1002b [2 r.]; GostGosp 84, 167; WujNT Luc 5/2, 8/22, 23, 33; SarnStat 1090, 1091, 1110 [4 r.]; KmitaSpit C3v; CzahTr D4 [2 r.], E2v; KlonFlis C.

W połączeniu z nazwą [to tym: wyrażoną rzeczownikiem (64), przymiotnikiem (10); jezioro + nazwa (65), nazwa + jezioro (9); jezioro, ktore zową ... (10), mianują ... (1); rzeczone... (4), nazywane ... (1)] (74): MiechGlab **v, 67; Leop 1.Reg 30/30; To Morze ktore zową ieźiorem Geneżaret. BibRadz I 98d marg, 1. Mach 11/67, Luc 5/1; Rzecżeni ſą Tátárowie od rzeki Tártár/ [...] y ći kthorzy około wielkiego ieźiorá w polach mieſzkáią/ kthore zowiemy Palus Meotis. BielKron 296v; Lowad druga rzeká/ powſtáłá też blisko Wronowá ieźiorá/ wpada w ieźioro rzecżone Ilmen. BielKron 432, 21v, 23, 145v, 161v, 342 (43); Mącz 4a, 142a, 199d, 222b, 355a, 479d; RejPos 173v; Nowy Zamek. też nád Nerwą leży/ przy ieźierze Peybáſie. KwiatOpis A4v, A4; Oczko 4; SkarŻyw 596; A do tego im Pąn dozwalia łowić na Iezierze Grabowskim ZapKościer 1530/11; StryjKron 31, 260, 295, 355 [3 r.]; mijáiąc głębokié Ieźioro Lukoie/ [...] Puśćiłeś lud w zagony KochJez Bv; y łowili ryby ná iezierze Genezáretſkim WujNT 299, Luc 5/1; y ma bydź przeſzćié przez puſczą/ zoſtáwuiąc rzéki Memel y ieźioro Ruſné [reliquendo fluvios Memel et Rusna lacum JanStat 893] SarnStat 1110, 1090 [3 r.], 1110.

W słownikowych objaśnieniach nazw geograficznych (13): Benaeue, Laeus Cardae dicitur, Vel, Cisalpinae Galliae, Yezioro w Lombárdicy/ Włoſzi zową. Laco di guarda. Mącz 24b; Camarina, Yezioro y miáſto w Siciliey. Mącz 32c; Lemannus, Ieźioro w niemieckich ſtronách miedźi Yenewą y Lozáną leżące. Mącz 188c, 2c, 58b, 69b, 189c, 203d (13).

W połączeniach szeregowych (19) : PLocicza ieſth riba mała biała/ ocży cżyrwone, W ſtawiech/ w rzekach y w Ieziorach ſie rodzi FalZioł IV 41d, IV 40a; LibMal 1544/89; SeklKat M4; Ku pułnocy tám rozmáity narod Tátárſki/ ktorych nikt obiecháć áni wypiſáć może dla trudnego przebyćia ieźior/ błot/ y morzá BielKron 269; SienLek 92v, Ttt4; gdy ſie tráfi po iedney ſtronie gorá álbo rzeká albo iákie padoły/ albo ieźiorá/ álbo też miáſto ſkąd przyſtępu nieprzyiaćiel nie ma/ thedy ſie łácno z przodku obroniſz BielSpr 22, 66v; BudBib Ex 7/19, 4.Esdr 16/61; Strum E2v; SkarŻyw 528; StryjKron 437: GrabowSet Xv; SarnStat 682, 1091, 1092; KlonFlis C2.

W porównaniach (3): Micraim iáko iezioro nádyima ſię/ y iáko rzeki biją ſię wody. BudBib Ier 46/8, Ier 46/7; Duchu/ ſkąd burza z nawáłnośćią bywa/ Wtorey [!] świát pływa/ iák cżołn po ieźierze GrabowSet D3v.

W charakterystycznych połączeniach: jezioro ciche, dziwne (3), głębokie (4), jadowite [=zatrute], niemałe, niepołowne, spokojne, suche, szyrokie (2), świeżej wody, wielkie (14), zamarzłe (2), zamarznione, zimne; w jezioro miotać, obracać (5), runąć, skoczyć, wpaść, wrzucić (2); [o rzekach] w jezioro wpadać (12), z jeziora wychodzić, wychodząca (5).

Wyrażenia: »błotne jezioro« (2): Podáli tył Pigmei te náſtępowáły/ Także ich w one błotne ieźiorá wegnáły. KmitaSpit C2v, C2.

mit. peryfr. »piekielne (wulkanowe) jezioro« = wody Hadesu; Gocytus Calep [szyk 3 : 1] (4): BierRozm 22; Ten to był Achilles/ o ktorym Poetowie piſáli iż go mátká Tetidis/ gdy ieſzcże był dzyecięciem rozmocżyłá w iezyerze piekielnym Wulkánowym BielKron 56; PaprPan Y4v; Calep 210a.

»teskliwe jezioro« = wody Hadesu (1): czyliś ná ſzcześliwé Wyſpy záprowádzoná? czy ćię przez teſkliwé Charon ieźiorá wieźie? y nápawa zdroiem Niepomnym/ że ty niewiéſz nic o płáczu moiem KochTr 10.

»wierzchnie jezioro« (1): Lacus ſuperio r [!], qui olim Venetus. Der ober ſee. Wyerzchnye yezyoro. Murm 22.

»jezioro wodne, wod« = stagnum aquarium Vulg, PolAnt; palus aquarum PolAnt (2 : 1): vcżynię z puſſcżey ieźiorá wodne Leop Is 41/18, Ps 106/35; obrocę puſthynie w ieziorá wod/ á źiemię ſuchą w wody ćiekące. BibRadz Is 41/18; BudBib Is 14/23.

Zestawienia: »Białe Jezioro« = Morze Azowskie (14): [Don] wpada trzema drogoma w białe iezioro y owſzem to iezioro z tey ſie rzyki zbiera MiechGlab 25, *4v, * 6v, 2, 17, 58 (12); [Bulgarowie] przyſzli nád morze ktore zowiemy Pontus Euxinus/ przećiw Trácyey do białego iezyorá/ ktore zowiemy Palus Meotis álbo Bicen BielKron 170v, 159.

»Białe Jezioro« = nazwa jeziora, leżącego 100 km na południowy wschód od Jeziora Onega [szyk 3 : 1] (4): ſámego Ieziorá Białłego ieſt dwánaśćie mil náſzerz y ná dłuż/ w ktore trzy ſtá y ſześćdźieſiąt rzek w pada BielKron 433, 343v, 427v, 433.

»Białe Jezioro« [szyk 1 : 1] (2): ieźioro białé v Chełmna. Oczko [41]v, 9v.

»Czarne Jezioro« = Morze Azowskie (1) : Tanais/ álbo Don po Moſkiewſku rzeczona/ Azią v Europę dzieli/ á wpada w martwe morze/ álbo czarne Iezioro/ ktore zowią Coſmographi Pallus Meotis StryjKron 395.

»Puste Jezioro« (1): Piecżyhorá rzeká w pada w Morze v Puſtego ieźiorá BielKron 433v.

»Solne Jezioro« (1): Solné Ieźioro zá Dnieprem. Oczko [43].

Szeregi: »jeziora i bagna« (1): Co raz to więcey [ptaków] z Ieźior/ y z bágná przybywa/ A ná trąby káżda ſię zbiega duſzá żywa. KmitaSpit A3.

»jezioro albo błoto« [szyk 2 : 1] (3): Mącz 189c, 203d; Dom tedy álbo mieſzkánie nie ma być ná mieyſcu bágniſtym bliſku Ieźiorá álbo błotá SienLek 2v. [Ponadto w połączeniach szeregowych 3 r.]

»jezioro a kałuża« (1): lacus perennis est, palus vero ſiccatur. Ieźioro wiecżne ieſt/ á káłużá wyſycha. KlonFlis H5v. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»jeziora, (i albo) lasy« [szyk 2 : 2] (4): ieſt Kráiná wſzytká mokra dla gęſtych ieźior y láſow BielKron 433, 368v, 406; Z Noſtiwicem Hetmánem drudzy vciekáli/ A Láſſy y Ieziorá zá obronę bráli StryjKron 642.

»jezioro i (albo) morze« (4): MiechGlab 72; BielKron 461; Mącz 147b; Pátrzayże iáko tu Ewányeliſtá piſze/ iż ſtánął nád iezyorem ábo nád morzem/ w kthorym záwżdy bywa wodá ſmrodliwa RejPos 174.

»rze(cz)ka, (i, albo) jezioro; od rzeki do jeziora« [szyk 9 : 3] (13; 1): Teucha ieſt riba ktora ſie rodzi w rzecze albo w iezierze iako węgorz FalZioł IV 40a, I 154a; MiechGlab 76; BierRozm 22; BielKron 263v, 286, 335; BudBib ler 46/7, 8; álbo będźie źiemiá zá iákim Ieźiorem álbo zá Rzéką Strum E2; Oczko 7v; StryjKron 31; ZapKościer 1582/33; Pióro puſzczę zá tobą/ á w którąś ſzedł ſtronę/ Rzéki/ ieźiorá/ dwory/ miáſtá przypomionę KochJez B; GostGosp 167; SarnStat 1090, 1110. [Ponadto półączeniach szeregowych 6 r.].

»staw, (i, albo) jezioro; od jeziora do stawu« = piscina, lacus JanStat [szyk 6 : 2] (7; 1): Szcżuka ieſt riba rzecżna/ rodzi ſie w ſtawie y wieziorze FalZioł IV 36d, I 142c, IV 45b, V 35, RejZwierc 111; ZapKościer 1588/77; SarnStat 682, 950. [Ponadto w polączeniach szeregowych 4 r.]

»jeziora i wzdroje« (1): rzecż Aaronowi áby wyciągnął rękę ná iezyorá y wzdroie [dic ad Aaron: Extende manum tuam super fluvios ac super rivos et paludes Vulg Ex 8/5]. BielKron 29.

Przen: Symbol bezmiaru zła (przy określaniu marności świata i otchłani piekielnej) (52): LubPs T3v; Wtłocżyli mię w głębſſe ieźioro: w ćiemnośćiácb y w ćieniu ſmierći [Posuerunt me in lacu inferiori in tenebrosis et in umbra mortis]. Leop Ps 87/7, Ez 26/20; nielza miły Pánie inácżey/ iedno [...] muśiſz wypuśćić s tego nędznego więzyenia ten mizerny narod ludzki/ á z onego iezyorá/ w ktorym nigdy żadney ochłody nie máſz. RejPos 101v; Coż też ty tedy chceſz vcżynić moy miły brácie/ kthory ſtoiſz v brzegu tego tho márnego iezyorá á mizernego ſwiátá tego RejPos 174v, 89, 174, 174v; GrabowSet H3.

jezioro czego (3): I wyſluchał prośby moiey/ á wywiodł mię z ieźiorá nędze [eduxit me de lacu miseriae] Leop Ps 39/3; LatHar 279; Wyrwie z ieźiorá/ moich doległośći/ Wprowádźi ná grunt/ pełny wſzech pewnośći GrabowSet Q3.

W charakterystycznych połączeniach: jezioro głębokie (3), srogiej głębokości, marne; jezioro doległości, nędze (2).

Zwroty: »zstępować, uciec, zstępujący do jeziora« = umrzeć; descendere in lacum, usque lacum fugere Vulg [szyk zmienny] (7 : 1 : 2): wybáwiłeś mię od tych ktorzy z ſtępowáli do ieźiorá [do dołu Wujek]. Leop Ps 29/4; Gżłowieká kthory bezpráwnie pátrzy krwie cżłowiecżey/ by też do ieźiorá [do grobu Wujek]. vćiekł/ żaden go nie śćierpi. Leop Prov 28/17, Ps 27/1, 87/5, Ez 26/20, 32/24, 25 (9); BudBib Ps 28/1.
Szereg: »jezioro i błoto« = laeus et lutum Vulg (2): Leop Ps 39/3; Ey miłuyże tego/ ktory ćię z ieźiorá nędze twoiey/ y z błotá plugáſtwá twego wywiodł [Vulg Ps 39/3] LatHar 279.
Wyrażenia peryfrastyczne na oznaczenie piekła (31): »jezioro mocy piekielnych, piekielne« (2 : 1); Ktemu nie przyſzedł áby ſzátáná przez boſtwo pokryte cżłowiecżeńſtwem iáko wędą z ieźiorá piekielnego wyćiągnął: bo też tám ieſzcże nie był wrzucon CzechEp 150, 150 [2 r.].

»jezioro ogniste, (siarkowego) ognia (i siarki), siarczyste« = stagnum ignis (et sulphuris), stagnum ignis ardentis sulphure Vulg [szyk 13 : 2] (11 : 3 : 1): Prożnoć moy miły Pánie tę kreẃ leyemy przed oblicżnoſcią twoią/ táć nas nie wywiedzie z ieźiorá ogniſtego RejAp 8v; A kthokolwiek nie był nálezyon nápiſány w kſięgach żywotá/ ten ieſt wrzucon do ieźiorá ogniſtego. RejAp 171v, 162v, 164, 171v, 173v, 180, 180v; BiałKat 61; Bo ſię Bog nimi brzydźi/ y mieyſce im w śiárcżyſtym Ieźierze nágotował. CzechEp 79; WujNT Apoc 19/20, 20/10, 14 [2 r.], s. 885.

»jezioro pałające, gorające, zapalone (siarczystym a. siarczanym) ogniem (i siarką)« = stagnum ardente igne et sulphure Vulg [7 : 5 : 1]: Kſiążę złoſnikow vpádnie w iezioro goráiące. RejAp Eev, 162v, 163v, 164, 169v, 171, 179; CzechRozm 7v; CzechEp 122, 209; cżąſtká ich [grzesznikow] będźie w ieźierze pałáiącym śiárką y ſmołą; to ich dźiedźictwo y tá zapłátá ná wieki będźie [Vulg Apoc 21/8]. WerKaz 301; ArtKanc 01; WujNT Apoc 21/8.

»jezioro sprosne« (1): też ſłyſzyſz pociechy á rádośći tych mátácżow á tych ktore tu Pan odmienić racżył/iż máią zepchnieni á ſtrąceni być do tego ieźiorá ſproſnego/ ták iáko tu o nim ſłyſzyſz. RejAp 180v.

2. n-loc Zestawienie: »Białe Jezioro« = nazwa miasta, leżącego nad jeziorem o tej samej nazwie; dziś: Biełooziersk (8): Biłe ieźioro zamek y miáſto nád Ieźiorem ták rzecżonym [...] Dwie drodze ſą z Moſkwy do Białłego ieźiorá/ iedná bliſzſza przez Vhlicż źimie/ druga lećie przez Iároſłaẃ BielKron 433, 433 [5 r.], 439v; StryjKron 121.

Cf [OZIORO]

TK