[zaloguj się]
[pdf]

KĘS (385) sb m

-ę- (370), -e- (9), -ą- (4), -a- (2).

Fleksja
sg pl
N kęs
G kęsa kęs(o)w
D kęsu
A kęs kęsy
I kęsem kęsami
L kęsie
inne sg N a. A - kęs; sg D a. L - kęsu

sg N kęs (12). ◊ G kęsa (45). ◊ D kęsu (2). ◊ A kęs (270). ◊ N a. A kęs (1). ◊ I kęsem (8); -em (1), -(e)m (7). ◊ L kęsie (1). ◊ D a. L kęsu (14). ◊ pl G kęs(o)w (2). ◊ A kęsy (29). ◊ I kęsami (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Kawałek, mała ilość pokarmu lub napoju, zwykle dająca się spożyć lub wypić za jednym ugryzieniem lub za jednym łykiem (60):
a. O pokarmie; bolus Mącz, Cn;.bucca, buccea, buccella Cn (55): RejJóz B3; Iedni rádzą poſłáć do Doktorá/ Bo nie ſtrawił kęſa co iadł wczorá. BielKom C8; A gdy kęs w gębę włoży/ puł godziny żuie. RejWiz 93, 110; BielKron 260v; BudBib Ruth 2/14.

kęs czego (25): Sokoł dla kęſá mięſá wyſoko buiáiąc/ Zwabi ſie niebożątko ná wſzem wolność máiąc. RejWiz 72v; TO tá [sójka] iedno ſzcżebyece/ á s ſwoiego piſku/ Kęs twarogu w ſkorupce/ to tylkoſz ma w zyſku. RejZwierz 127v, 126; Offa – Kiſzka mieſna, ſtuka mieſſa. Kęs mieſſa. Calep [725]b. Cf »kęs chleba«.

W charakterystycznych połączeniach: kęs drobny, gorski, namniejszy; kęs mięsa (3), twarogu; strawić kęs.

Zwroty: »połamać na kęsy« (1): Záś ieſli obiátá dáru twego ſmáżona/ (tedy) będzie biała mąká woliwie przypráwiona. Połamieſz ią ná kęſy [Concides eam in frusta]/ y wſtáwiſz ná nie oliwy/ że będzie obiátá. BudBib Lev 2/6.

»kęs, po kęsu, do kęsa (z)jeść (a. zjadać)« [szyk zmienny] (7 : 3 : 1): FalZioł V 48; Smaczney kęs żieſz ſmacżniey vſnieſz RejJóz Dv; RejWiz 34v; BielKron 459v; Assumere pro Esitare, et cibum sumere aliquando, Poyadáć ſobie/ yeść po kęſu. Mącz 432c; RejPos 301; BielSat [14]; zyadſzy kęs chlebá s ſyrem polezie do oney ſmierdzącey pierzyny. RejZwierc 104; BielSpr 16v; BielSjem 14; Peredo ‒ Do keſsaziadą. Calep 778a.

Wyrażenia: »kęs chleba« = arctus panis PolAnt [szyk 20 : 1] (21): Rozmocż białego chleba w małmazijey kielko kęſow/ á niżli zdomu wynidzieſz: z iedz. FalZioł V 72v, V 48, 90v; RejWiz 19; BibRadz 3.Reg 22/27; BielKron 260v [2 r.]; Y kázał go wſádźić do ćiemnice/ á kęs chlebá y wody iemu dáć. HistRzym 43; RejPos 32, 68, 81v, 163, 2I9v, 301; BielSat [I4]; Drudzy płácżą czo ſie nie mogą kęſá chlebá doćiſnąć ſobie kupić RejZwierc 59v, 81v, 92, 95, 104; BielSjem 14.

»w kęsy zsiekany« (1): Potráwy iey bywáły w drobne kęſy sſiekáne BielKron 178.

Wyrażenie przyimkowe: »po kęsu« (5): Thák wam Krol roſkazał ábyſćie go trzymáli w więźieniu dawáiąc mu po kęſu chlebá y po troſze wody [et conedere fac eum panem arctum, et aquam arctam] BibRadz 3.Reg 22/27; RejZwierc 104v. Cf »po kęsu zjeść«.
W przen (2):
Wyrażenie:»ciężki kęś« = trudna sprawa (2): czysky [!] kasz submittit super nos capitanus, ut testificamur contra dominum Myrzynski, [...] czaszky nam kasz ZapMaz III T 1/206.
Przen (12):
a) Zysk; skromne utrzymanie (11): Bolum e faucibus eripere, Kęs z gárdłá wydrzeć. Mącz 346c.

kęs czego (7): Nie dáyże ſie vwodzić temu márnemu ſwiátu ácżci będzie podawał do cżáſu kęs tych ſmácżnych przyſmákow ſwoich RejPos 67. Cf »kęs chleba«, »kęs parteki«.

Wyrażenia: »kęs chleba« = bucella panis Vulg (5): OpecŻyw 94v; RejKup 13; Leop Prov 28/21; Emergere e mendicitate, Wybrnąć z żebrániny/ Doskrobáć ſie kęſá chlebá. Mącz 218c; WerKaz 299.

»kęs parteki« (1): ále tho ieſth złośćiwa boiaźń/ ktora ledá dla klątwy/ álbo dla vtrácenia iákiey kęſá párteki ſwoiey boi ſie chociay widzi ſzcżyrą á iáſną prawdę wyznáwáć iey RejAp 179.

»smaczny kęs« (2): Bo chceſzli być pocżćiwym/ iuż márne pożytki/ Muśiſz ná lewą ſtronę iuż opuśćić wſzytki. Ano tho więc ſmácżny kęs/ niechce ſie go ſtráćić RejWiz 102; Bolus, Metaph. yáki ſmáczny kęs. Mącz 26a.

Szereg: »parteka albo kęs« (1): Hinc bolum e faucibus eripere, Pártekę álbo kęs z gárdłá wydrzeć. Mącz 120b.
b) Jedzenie (1): Rozmáicie iego niemoc drudzy wykłádáli/ iedni s kęſá/ drudzy s trunkow zbytnich/ drudzy s prace. BielKron 126v.
α. W funkcji przysłówka: »kęsami« (1): vſmáżoną obiátę kęſámi [per frusta] ofiárowáć będzieſz ná wonność słodkośći Iehowie. BudBib Lev 6/21.
b. O napoju: łyk [czego] (5): Nápiję ſie kęs gorzałki BielKom E7; potkał vbożuchną niewiaſthkę/ prośił iey áby mu wynioſłá kęs chlebá y kęs wody ku pośileniu iego. RejPos 81v, 32; KochTarn 76.

W charakterystycznych połączeniach; kęs gorzałki, wina, wody (2).

W przen (1): zá kęs docżeſnego a márnego winá tego á pożytku mizernego á nikcżemnego ſwiátá thego oto ſłyſzyſz iż dym twoy á dręcżenie twoie nigdy nie vſtánie RejAp 123.
2. Kawałek, cząstka, odrobina, mała ilość czegokolwiek, także mała grupka, kilku ludzi; segmen, segmentum Mącz; frustum Calep; aliquantillum, aliquantulum, aliquantum, exiquitas, guttula, mica, modicum, parvulum, parvum, paucula, paululum,pauxillum, perpauca, perpauculum, perpauxillum, perpusillum Cn (171): Złoty miedzy inſzemi kruſzczy ieſth na droſzſzy/ na trwalſzy/ á zawſze iaſnieie, rdza go w żadnym kęſie nieumnieyſzy FalZioł III 34b; RejRozpr B3v; Gdy kopáią gránice zyemię rozmierzáią/ Cżáſem ſie o máły kęs márnie zábijáią. RejWiz 87; RejFig Eev; RejZwierz 29v, 138v; BielKron 258v; BielSat N3; Iużby vſtáły ony nie wierne zapiſy/ ony niepoććiwe cyrográphy/ ná ktorych więczey wierzymy kęſu pápirowi á kęſu woſkowi niżli cznocie á poććiwośći ſwoiey RejZwierc 96; SkarJedn 310; BielSjem 39; Frustum ‒ Sztuka, kabaliec, kęs. Calep 438a.

kęs kogo, czego (63): PatKaz II 72 [2 r.]; Włożić kęs woſkhu w gruſzkę zgrzebiami gi obuinąwſzi potem to z ieſć poranu. FalZioł III 24a, I 62d, II 23v, III 21a, W 34v, 68, 107, 107v, 117v; A ze ſtá zwas ieden ſiędzie Tákim kſtałtem na vrzędzie Aby iedno prawdę mnożył A ſwe pożytki odłożył Chybá drobnych kęs czeſnikow Chorążych/ woyſkich ſtolnikow RejRozpr C2v, A3; LibMal 1545/99v; Iedno widzę kęs krwie iego RejJóz B6, H, Q4; RejKup f7v; DiarDop 112; RejWiz 58v, 188v; RejFig Cc4; RejZwierz 75, 128; BibRadz Sap 10/4; BielKron 180v, 201v, 420v; Segmen, et segmentum, venit a Seco, Vćinek/ odćinek/ zrzas/ odrzas/ ſztuczká/ kes [!] wſzelákiey rzeczy. Mącz 377d; SienLek 39, 76; GórnDworz Ccv; iż opłokawſzy głowę kęſem wody/ á przyłożywſzy máło ſłow do tego/ ma być cżłowiek iáko z nowu národzony RejPos 32; A ácż mu więc kęs cżacżká s pirwotku iáko máłemu dziecięciu vkaże [...]/ ále mu potym da tháką chłoſtę/ thák iż ſie iuż nigdy vtulić nie będzye mógł RejPos 331, 326; Stłucż Sáletrę y węgle/ kęs żywice/ Siárkę/ Vſtáwiwſzy tym rzecżom/ ná to ſluſzną miárkę. BielSat N2v [idem BielSjem], Cv, C4v; Támże co miał od dzyewek onych kęs pieniędzy/ Iáko mogąc nieborak odgryzał ſie nędzy. HistLan Bv; A cożći po tym nędzniku iż ſiedziſz iáko málowána oponá zá kęſem kámieniá wykowánego? RejZwierc 69v; Zwirzątko też záſię nie ma iedno kęs ſkorki koſmátey/ ktorą ſie y źimie odziewa/ y lecie chłodzi/ á kęs niektore roſzkow á kopytká ſłábo záſádzone. RejZwierc 156; Prziymą zá to kęs ludzi/ dwie ſzkodzie dziáłáią/ Y pieniądze y ludzie cżáſem vtracáią. RejZwierc 245, 3, 11v, 17, 19v, 31 (13); KlonŻal D3; WerGośc 218; BielSen 8; BielSjem 38; BielRozm 16, 23; á lepieyby go do tego prżymuśić/ niżli tu Stryiá brátá/ o kęs źiemie zábijáć ma. GórnRozm Mv, B3v; GostGosp 68; Ato wſzytko zá zebrácki kęs máiętnośći náſzych ſpráwić możem GrabPospR N2, N2.

W charakterystycznych połączeniach: kęs drobny (2), mały (5); kęs bawełny (2), bobru, chorążych, czaczka, czesnikow, drzewa (2), głowek, jedwabiu, kamienia (2), kapustki, krup, krwie (2), lasu (2), ludzi, majętności (3), maści, mienia, młota, mydła, myta, nakładu, olejku, oliwy, pereł(ek) (2), perzu, pieniędzy (2), przyprawy, rożkow, rubinkow, rzeczy, skorki, soli (2), srebra, stolnikow, sukna, śmieci, wełny, wiatru, wody, wosku, ziemie (5), złota (3), żagwie (2), żyta, żywice (2).

Połączenie: »by kęsa« [z przeczeniem] = ani odrobiny (1): żołci w ſobie niema by kęſa FalZioł IV 4b.

Zwroty: »w kęsy rozbierać« (1): W iedny mię práwię kęſy rozbiéráią Kiedy mię coraz źli ludźie pytáią/ Gdźie teraz on twóy/ nędzniku wygnány/ Bóg záwołány? KochPs 63.

»na kęsy rozmiotać« (1): byś też y ná kęſy dał rozmiotháć ciáło ſwoie. RejPos 169.

»rozpierzchnąć się w kęsy« (1): Rozpierzchnął się miecz w kęsy KochMon 32.

»w kęsy się spadać« (3) : á ták nátychmiaſt on ſlup vpadł á w kęſy ſie ſpádáł. HistAl F3; RejWiz 131v; BielKron 293v.

»w kęsy zdruzg(ot)ać (się)« (2): BielKron 283; bo ſtárgawſzy Białé żagle/ y okręt w kęſy zdruzgotawſzy/ Przybiły mię do brzegu puſtégo ná deſce. KochFr 66.

»w kęsy zgnieść« (1): Tedy ie muſi thymże obycżaiem złamać/ á w kęſy iakieſzkolwiek zgnieſć FalZioł V 34.

»złamać w kęsy« (1): Takie mazanie/ albo podkurzanie żadney pomoczy nie dawa/ Tedy muſi ſtargać á złamać w kęſy FalZioł V 34v.

»zrąbać w kęsy« [szyk zmienny] (6): A ſámego báráná w kęſy z rąbawſſy [in frusta concidens]/ głowę/ cżłonki/ y łoy iego ſpalił ogniem Leop Lev 8/20, Lev 1/6, 1.Reg 11/7, 15/33, 3.Reg 18/23; BielKron 175v.

»zrzezać na kęsy« (1): Na gliſty: lekarzſtwo. Wziąć rzeſzoto á wykrogić dno/ a zrzezać na drobne kęſy FalZioł V 91 v.

»zsiekać (a. (po)siec, a. rozsiec) na kęsy, w kęsy« [szyk zmienny] (3 : 3): zábili y Wodzá/ y one ktorzy przy nim byli/ y poſiekli ie w kęſy [et diviserunt membratim] Leop 2. Mach 1/16; RejZwierz 46v; Gdy ſie tego Saul dowiedzyał/ sſiekał wołu ná kęſy drobne BielKron 64, 65, 84v; Excarnifico – Na keſſy iako kat ſiekę, widręcząm. Calep 382b.

Wyrażenia: »kęs jeden« [z przeczeniem] = ani odrobiny (1): Iuż thá páni Dworna/ ieſt thák dobrze ozdobiona/ iż iey iedwabiu/ pereł/ kámieni drogich/ kęs ieden nie trzebá. GórnDworz Ccv.

»każdy kęs« (1): Quidque, Każdy kęs/ Wſziſtko. Mącz 341c.

Wyrażenia przyimkowe: »do kęsa« = całkiem, doszczętnie; omnino, penitus Calep (11): złoż wſzytko ſpołem á warz w wodzie y w winie [...] aż wywre do kęſa namnieyſzego. FalZioł V 111, V 113; poráźił zagon Tátárſki u Biłki do kęſá BielKron 409v, 38; SienLek 101v; wypuść do kęſá z niego wodę Strum L, O4, P4v; Perpopulor – Do keſſa puſtoſzę. Calep 788b; Omino ‒ Prawie do kęſſa. Calep [729]b, 772b.

»po kęsu« (4): FalZioł III 30b; A w ten cżás było roltárgnione kroleſtwo Moráwſkie/ ták áż go káżdy po kęſu dzierżał. BielKron 322v; SienLek 166v; áby czáſu Iármárku poſtronni Kupcy y ini [...] nie przedawáli po kęſu ná funty y łokćie kupi ſwych [ne ... minutim ac per talenta et ulnas merces suas vendereni JanPrzyw 47]. SarnStat 946.

»w kęsy« ‒ frustatim, frustillatim Mącz; in frusta Vulg (19): Frustatim et frustillatim adverbium Po kąsku/ W kęſy. Mącz 138b. Cf Żwroty.

a. Wartość materialna; mwjątek; śkromny datek (8): RejRozpr B2, B3, E3; RejWiz 132v; A nie máſz tey trudnośći cżegobychmy ſie nie ważyli dla tego kęſá docżeſnego nędznego. RejZwierc 65v; ktoryby z pewnych pożytkow ſwych [...] wzbraniał ſię máłego kęſá vdźielić/ ná dalſze opátrzenie świebod y wcżáſow ſwoich GrabPospR M.

kęs czego (1): A tyś wſſytek ſwiát rozwołał Ześ tey dzieſięćiny kęs dał. RejRozpr A3v.

W charakterystycznych polączeniach: kęs doczesny, mały, nędzny; dziesięciny kęs.

Wyrażenie przyimkowe: »po kęsu« (1) : A gdzye ſobye káżdy fray hern bywa/ Pokęſu go rad każdy vrywa BielKom G2v.
b. Fragment tekstu [czego] (1): Epiſtołę y kęs Ewánieliey/ niektorzy przypiſuią Teleſ [foru]ſowi. KrowObr 195v.
c. W połączeniu z rzeczownikiem abstrakcyjnym oznacza małą wartość, słabe nasilenie zjawiska (44): A kto máło [wiary] ma/ ábo iż o to nic niedba/ y to co kęs miał márnie ſtráći RejPos 337.

kęs czego (43): RejRozpr C2v; Gdy zna kęs łaski pańskiey wſzytko iuż ża nicz ma RejJóz G8v; Ani doſpáć/ ni doieść/ ni wcżáſu żadnego Nie mogą mieć/ dla kęſá pożytku nędznego. RejWiz 54v, 94v; RejZwierz 109v, 111v; RejAp I89v; Trzecie cie vcży Pan/ iáko maſz poznawáć wiernego páſterzá/ á iáko márnego naiemniká/ ktory prze kęs pożytku á prze kęs poſtráchu ſwiátá tego/ vcieka od ciebie precż RejPos 125, A4, A4v, Bv, 7, 30 (23); Wſzákoż iż wor niemáły ná wirzchu vyrzeli/ Ieſzcże wżdy w nim nieiákiey kęs nádzieie mieli. HistLan Fv; Prze kęs máłey ſwey woley tákiechmy zemdleli RejZwierc 252, 38, 87v, 182, 222v, 223; Ledwo że nam wolnośći iáki kęs zoſtáło. WierKróc A4v; CzechEp 3; WerGośc 227; KochSob 61; PowodPr 10; Co puſzcżam ná bacżenie cżłowieká mędrzſzego/ Pokładáiąc mu pod rozum ten kęs zdania mego. CzahTr I3v.

W charakterystycznych polączeniach: kęs mały; kęs baczenia, ćwiczenia, czasu, dobrodziejstwa, łaski, nadzieje (3), nędze (3), niedbałości, pochłuby, pociechy, pokoju (po)strachu (2), pożytku (5), pychy, rozkoszy (4) rozumu, sławy, swowoleństwa, świata, uniesienia, wiary, wolej (8), wolności, zdania.

d. Szczegół (1):
Wyrażenie: »każdy kęs« (1): Wiedzác [!] wſzyſtko káżdy kęs co ſię v nich dźieie/ A tákowy zły ſpráwie niezmiernie ſię śmieie. CzahTr E3v.
3. W funkcji przysłówka (154):
a. Trochę, bardzo mało; krótko; niedaleko; w Calep Połączenia z wyrazemokreślanym odpowiada wyraz łaciński z przedrostkiem sub- lub przyrostkiem -ulus; parum Calep, Cn; exigue, modice, paulo, paululum, paulum, pauxillum, perparum, perpaululum, perpaulum Cn; (153): Parum ‒ Trochę kes. Calep 759a.
α. Z czasownikiem lub imiesłowem (128): yako począta w anyelech otymeſmy slyſzely/ yako począta wproroczech/ tho theſz tego kąſz vypyſano PatKaz II 85v; RejPs 73v; RejRozpr Dv; RejJóz C8v, D, F2,17v; Nigdycz pomſta nievcziećze Choczia ſye jey keż odwliecże RejKup aa3, b2, f5v, g3v, q2v, t2; LubPs L4, R6v; Kęs ſobye odpocżynął/ áby k ſobye przyſzedł RejWiz 109, 18v, 22, 35, 40v, 43v (9); RejFig Bb, Bb2v, Dd3, Dd5v, Dd8; RejZwierz 100v, 102v, 112, 122, 127v; OrzRozm P; ábowiem náſz / Polak/ by iedno kęs z domu wyiechał/ wnet niechce inácżey mowić iedno tym ięzikiem gdzie troſzkę zmieſzkał GórnDworz F2; Bá to prawdá/ iż ieſli białegłowy kęs co dobrego cżynią/ że im to nie z dobroći/ ále z boiáźni pochodzi. GórnDworz Y5v, I8v, Dd; RejPos 30v, 53, 72v [3 r.], 75v, 76 [2 r.] (17); BielSat D; Bo nie dufay fortunie choć cie kęs popieśći RejZwierc B4; tylko iż poſtawką kęs iáko málárſkim złotem będzie powlecżony. RejZwierc 19v, Av, 19v, 60v, 61v, 68 (18); Oczko 18, 31; CzechEp 54, 66, 67; PudłFr 57; Suboleo ‒ Kęs prziczuchiwam. Calep [1019]b, [1015]a; zá nią niech będźie ogrod w kwádrat wymierzony od niey/ á kęs z południá k ſłońcu náchylony GostGospPon 170; GórnTroas 30; PowodPr 51, 54; Ią tu muſzę prżypomnieć kęs ſiebie ſamego CzahTr I4v, B3, B4v, C4v, F3, G2 (11).
Wyrażenia: »kęs jaki« (1): muśiałem o tym zwątpić/ żeby to I.M. y z ſwoimi Kátholikámi miał [...] kęs iáki temu ſłowu Bożemu wierzyć CzechEp 127.

»mało (a. maluczko) kęs« [szyk 4 : 1] (5): Málutzko kęs odroſwſzy wnet zaś vſchnie ſnádnie. KrowObr Av; Acż ſie máło kęs záćmi/ prze ſłuſzne przycżyny / Ale przedſię po chwili znowu iáko iny. RejWiz 115v; RejPos 138v, 201; RejZwierc 40.

Wyrażenie przyimkowe: »po kęsu« (4): DiarDop 108; RejAp 170v; ſtáray ſie też wżdy ábyś y práwo ſwe w ktorym ſiedziſz/ y práwo Boże ktoreś powinien wżdy theż po kęſu rozumiał RejZwierc 112, 152v.
αα. Z przeczeniem: nic, wedle (20): IEden láik nie vmiał kęſá po łáćinie RejFig Cc6; Niemáſzći tu żadnego zámieſzánia/ ále ią zgołá kęs naymnieyſzy nie widzę GórnDworz T3; ActReg 98.

Połączenie: »ni kęsa« = nec Vulg (5): RejWiz 105; Leop 4.Esdr 12/5; RejZwierz 41, 126; nie dbałem ni kęſa/ O to co ſzczęſnym cżyni/ lecz o ſztukę mięſa. Prot B2.

Wyrażenie: »(ani) kęs jeden« (12): iż nietelko ſie nie lękáć niebeſpiecżenſthwá/ ále go áni ſobie kęs ieden ważyć będzie. GórnDworz, Hh2v, N8, P7, R7v, S6v, S8v (9); Ią tego kęs ieden nie pomnię WerGośc 252, 247, 253.
β. Z przymiotnikiem, przysłówkiem lub wyrażeniem przyimkowym [w tym: cam comp (7)] (24): RejWiz 76; CHociay kęs nogá krzywa/ ále proſta cnotá RejZwierz 52v, 90v; HistLan C3; dopiro kęs przed wiecżorem do domu przylazł RejZwierc 103v; Oczko 24v; Subdebilitatus ‒ Kęs przisłabſzim. Calep [1015]b; Subinuisus – Kęs wniemawiſczi [!]. Calep [1017]b; Turpiculus ‒ Kęs ſzpetni. Calep 1095a, [892]a, 1014b, [1015]a, 1047b, [1136]b; WyprPl A3; PowodPr 21, 85; Wolałem wierſze piſáć niſz ták prozno ſiedźieć. Máiąc cżás kęs wolnieyſzy CzahTr [D]v.
ββ. Z przeczeniem: nie, wcale (6):

Połączenie: »ni kęsa« (2): Nikęſá winien nie będzieſz BierEz R3v; RejZwierz 129v.

Wyrażenie: »(ani) kęs jeden« (4): bo w thym nie rozumiał ſie być kęs ieden Achilliá podleyſzym GórnDworz H, H3v, X6, Ff7v.
b. Omal (1): Sioſtrę moię wzięto/ Kęs chłopá nie ſcięto. RejZwierc 239.

Synonimy: 1.a. parteka; 2. kawalec, odcinek, odrzaz, spłacheć, sztuka, ucinek, zrzaz; 3.a. mało, »po trosze«, trochę.

Cf UKĘS

ZZa