[zaloguj się]
[pdf]

KOŁKO (27) sb n

Pierwsze o pochylone, końcowe jasne.

Fleksja
sg pl du
N kółko kółka kółce
G kółka kółek
A kółko kółka
I kółki(e)m kółk(a)mi
L kółku kółkach

sg N kółko (4). ◊ G kółka (1). ◊ A kółko (5). ◊ I kółki(e)m (1). ◊ L kółku (2). ◊ pl N kółka (3). ◊ G kółek (1). ◊ A kółka (5). ◊ I kółk(a)mi (1). ◊ L kółkach (3). ◊ du N (cum nm) kółce (1) GroicPorz ee5.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Dem. od „koło” (27):
1. Figura geometryczna: okrąg lub koło; ambitus (rotundus), circinatio (ratae), circulus, circumferentia, circumflexio, circumflexus ambiens, gyrus, linea circumcurrens, orbis, planities rotunda Cn (5): Ti dwie kołce ná ſtronách [...] położone ku oſláchcenu [!] y ku vkaz[aniu] poſtępku bliſkoſći małżeńſkiey GroicPorz ee5; ábowiem iáko w owym kołku/ ktore kretą námáluieſz/ nie łatwie poſrzodek práwy/ (mowię práwy/ według Geometrow) naidzieſz/ thák też trudno ieſt on práwy poſrodek wymácáć GórnDworz Ii5v.
Zwrot: »kołko zakryślić« = czynność magiczna (1): [Jagiełło] gdy s przygody pirwey lewy both álbo trzewik obuł niż prawy/ on dzyeń niefortunny mnimał być: też niżli z domu wyſzedł/ pierwey nogą kołko zákryślił BielKron 387.
Wyrażenia: »cerklowane kołko« (1): ZIemiá ieſth w pośrzodku okręgow niebieſkich/ iáko punkćik w cerklowánym kołku BielKron 263.

»okrągłe kołko« (1): Hemicyclus, Połowicá cerklá/ połowicá okrągłego kółká. Mącz 154c.

2. Zasadnicza (okrągła, ruchoma) częśc urządzeń transportowych lub poruszających mechanizmy; rodzaj urządzenia; tu niekiedy z neutralizacją funkcji deminutywnej (8): Rotula, Kółko. Mącz 358d; Calep 929a.
a. Służące do transportu; canthus, hamaxopus, orbis suppositus, rota, tympanum cohaerens axi, vitus Cn (3): Były też Plutei o trzech kołkách/ ktore przytaczali pod mur BielSpr 61v, 69v.
Zwrot: »przytaczać na kołkach« (1): iáko ćieſle cżynili wieże drzewiáne/ kthore przytháczano pod mur ná kołkách BielSpr 9.
b. Rodzaj dźwigu, kołowrót; trochlea, trochiscus Calep; epitonia, girgillus, orbiculus trochleae Cn (2): Trochlea ‒ Kołowrot nad ſtudnia, item, kołka po ktorich czuzari [lege: ciężary] wciagaią nabui [lege: na bud]. Calep [1089]b; Trochiscus ‒ Małe kołko. Calep [1089]b.
c. Trybik w zegarku, kółko zębate; tympanum dentatum Cn (1): Teraz ná ſpráwy Boże pátrzym iáko ná rozebrány zegárek/ ná kołká y żelazká iego SkarKaz 4a.
3. Kształt kółka, przedmiot okrągły (13):
Zwrot: »w kołko się stulić« (1): TEn robak [...] gdy go tknie, tedy ſie w kołko [w kupkę SienHerb 279a] ſtuli FalZioł IV 16a.
a. Ogniwo łańcuszka (1): Miedźi niemi Lanczuſek sczarnem ſmalczem, w Kolka plaſkie dwiema rzedi WyprKr 27.
b. Metalowa obrączka (8):
α. Do zawieszania, sznurowania, przewlekania; armilla, circulus, fibula, spinter Cn (6): Firankow okolo loza z frandzią Jadwiabiu czerwonego ze zlotem po brzegach s kolkamy zelaznemi stuk 6 WyprKr 99; przy káżdey nodze [stołu] będzye kołko złote/ w ktore záwłacżáć będzyecie noſze z drzewá Setim dla noſzenia BielKron 33, 33, 33v [3 r.].

W charakterystycznych połączeniach: kołko miedziane, złote (2), żelazne.

β. Do hamowania groźnych zwierząt (2):
Wyrażenie: »kołko przez nos (a. nozdrze) (powleczone)« [szyk 1 : 1] (2): Kſięſthwá Wáłáſkiego [herb] głowá Báwola z żeláznym kołkiem przez nos przewlecżonym BielKron 425v, 425.
c. Plasterek (3): rozmaczay w tey drijakwi kołka rzodkwiane/ á przykładay na bolącżkę FalZioł V 71.

kołko czego (1): á rozmocż kołko rzodkwie po iedney ſtronie/ á przyłoż na bolącżkę FalZioł V 71.

Zwrot: »nakrajać [z czego] kołek« (1): Wezmi rzodkiew nakray z niey kołek FalZioł V 71.
d. [Okrągła foremka do ciasta: 11 form mniejszych też do ciasta i 5 kółek za 3 zł InwMieszcz 1571 nr 166.]
e. [Okrągły nóż introligatorski, radełko: kółek mosiądzowych 5, kółka mosiądzowe na złoto 4 InwMieszcz 1573 nr 183.]
f. [W funkcji przysłówka: »kołkiem« = w koło: Vcząc ſie chyżo dośiéść/ kſztałtnie koniem toczyć/ Ták/ iż kiedy kołkiem iść/ álbo téż poſkoczyć Albertus 24 (Linde).]
*** Dubium (1): Oprócz oſtátnią hałdę/ tę mu będźie wolno wyſtáwić przez kółko. Strum Fv.

Cf KOLCE, KOŁECZKO, PUŁKOŁKO

MM