[zaloguj się]
[pdf]

KOŁPAK (20) sb m

o jasne, a pochylone.

Fleksja
sg pl
N kołpåk kołpåki
G kołpåka
A kołpåk kołpåki
I kołpåki(e)m kołpåki
L kołpåku kołpåc(e)ch, kołpåkach

sg N kołpåk (2). ◊ G kołpåka (2). ◊ A kołpåk (2). ◊ I kołpåki(e)m (2). ◊ L kołpåku (3). ◊ pl N kołpåki (1). ◊ A kołpåki (1). ◊ I kołpåki (2). ◊ L kołpåc(e)ch (3) RejWiz, RejFig, RejZwierz, kołpåkach KrowObr (2).

Sł stp brak, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

1. Filcowe męskie nakrycie głowy z otokiem futrzanym (z tur. kałpak ‘czapa z wojłokiem’); petasus Mącz; apex, galera, galerum, galerus, homeleum, homelium, pilleum, pilleus (turbinatus), tutulus Cn (18): RejWiz 161; RejFig Cc6v; Gdy przed Kniáżá przyſzli/ Pánowie Rádni k nim w ſtawáli/ ále ſam s przyiaćielmi ſiedźiał w kołpaku. BielKron 434v; Petasus per translationem, [...] Dáſzek ná xſtałt kołpaká vcziniony. Mącz 295a; BielSpr 8v, 67v; Iże mężnie Tátárom ſzábliſkiem reguie/ A poſpołu s kołpaki głowy im zdeymuie. PaprPan Bb2v; ModrzBaz 51.

W porównaniu (1): KrowObr 127 cf »kołpak tatarski«.

W charakterystycznych połączeniach: kinienie kołpaka; na kształt kołpaka; kiwnienie kołpakiem; w kołpaku chodzić (4), siedzieć.

Zwrot: »zdjąć kołpak z głowy« (1): Chceſzli wierzch vyźrzeć ſtámtąd kośćiołowy Zdeym kołpak z głowy. KlonFlis F4v.
Wyrażenia: peryfr. »jastrząb z kołpakiem, smok w kołpaku« = Tatar (1 : 1): Lecż ten náſz Polſki Ierzy/ ſtádá Bucżackiego/ Gromił y gromić będzye/ ſmoká pogáńſkiego. [...] Lecż nie onego Smoká/ co s ſkrzydły máluią/ Gorſzy owo co w poloch/ w kołpacech hárcuią. RejZwierz 78v, 78v.

»kołpak tatarski« (1): I vbrawſzy ſie w rogáte Infuły/ iákoby w Kołpaki Tátárſkie/ y w inſze Sátáńſkie máſſkáry: Tám naprzod głowę nowego Biſkupá oleiem ſmaruiećie KrowObr 127.

»żelazny kołpak« = hełm (1): (nagł) O Doktorze, co rybę z helmem zá Herb nośił. (-) V Diabłáś to widźiał álbo czytał żaku/ Aby ryby chodźiły w żeláznym kołpaku. PudłFr 33.

Szereg: »kołpak albo kiwior« (1): Petasus, Wyſoka á ſzeroka czapká/ kániáſta czapka/ tez kołpak álbo kiwiór może być zwan. Mącz 295a.
Przen (2):
a) Głowa (1): Cżęſto z Moſkwy z Tátárow pádáły kołpaki BielRozm 6.
b) Pokrywka (1) : (nagł) Krzćilnicá. (–) ZEymże kołpak s tey bánie/ boć nárzeka bábá/ Ktoraby iuż do domu/ y z dzyecięciem rádá. RejZwierz 107.
a. Pogardliwie o infule (2): niemożeſz tego rzec/ áby Pan Kryſtus/ álbo Apoſtołowie iego wam w tákowych kołpakách chodzić roſkazáli? KrowObr 130v.
Szereg: »kołpak tatarski albo kłobuk« (1): Tákże y Swięty Páweł wdzieiach Apoſtolſkich vkázuie/ co máią tzynić Biſkupi: nie w kołpakách Táthárſkich/ álbo w kłobukach chodzić KrowObr 130.
2. Coś o wydłużonym ku górze, wypukłym, przypominającym wysoką czapkę kształcie (2):
a. Ozdoba na szczycie domu, mała kopuła (1): Petasus per translationem, Kołpak álbo galka ná domu Mącz 295a.
b. W funkcji przysłówka: »kołpakiem« = spadzisto po bokach (1): grządki nadobnie każeſz pokopáć/ nie cżyńże ich owák kołpakiem názbyt wyſoko/ bo y wodá ſnádnie z nich ſpłynie/ y w głębokiey broździe nic nigdy nie będzie. RejZwierc 107v.

Synonimy: 1. kiwior, kłobuk; 2.a. gałka.

MM