Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: AWWAT

Następne hasło: AZAĆ »

AZA (413) pt

W pisowni łącznej „aza” (296); w pisowni rozłącznej „a za”(117).

Nagłosowe a jasne, końcowe pochylone.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVII w.

Znaczenia

I. Partykuła pytajna ‘czy, czyż’ (384)
- 1. W pytaniach niezależnych (realnych lub retorycznych, o charakterze ekspresywnym) (356)
  - α. Połączenie „aza” z partykułą przeczącą „nie” (aza nie, aza ... nie), występujące w pytaniach retorycznych, podkreśla istotny charakter tych pozornych pytań jako ekspresywnych emocjonalnych twierdzeń (218)
- 2. W pytaniach zależnych (28)
II. W funkcji partykuły modalnej ‘może, a może, a nuż, chyba’ aza oznacza możliwość, prawdopodobieństwo, przypuszczalność treści zdania połączonego współrzędnie (ew. luźno) ze zdaniem poprzedzającym (28)

I. Partykuła pytajna ‘czy, czyż’ (384):

1. W pytaniach niezależnych (realnych lub retorycznych, o charakterze ekspresywnym); an non, nonne, num, numnam, numquid, utrum Cn (356): Xánt ſie nań gniewem poruſzy/ Rzekąc/ ázać wrzod był w vſzy BierEz D, C2v, K4v; OpecŻyw 19v, 76, 109, 164; PatKaz III 105; Iudas mowi A za chmy panie oycze tak zapamiętali Abych my iuż ani prawdy ani wſtydu znali RejJóz N7, G8v, O4; SeklKat D3; Prze bog ieſly czo mozeczie A za mi wzdy pomozeczie. RejKup f8v, s7, v7, bb5; D. A za máło tego ći nowi káznodzyeye okázuyą? KromRozm I P, H2v; KromRozm III B7v; GroicPorz C3v; KrowObr 203; RejWiz 69v; Tedy ſie niepomáłu záfráſowawſſy/ ięli káżdy z oſobná mowić: A zam [numquid] ia ieſt Pánie? Leop Matth 26/22, 4.Esdr 16/10, Mar 14/19; OrzList f2v; RejFig Cc5v; OrzRozm R; rzekł Borzywoy: Aza twoie było? BielKron 322v, 12, 63v, 64, 85v; Odpowiedział ieden z nich/ ázaś ſlep/ dwu ſwiec przed námi. GórnDworz T2v; BiałKat 306v; GrzegŚm 54; RejZwierc 45, 81v, 235d; WujJud 217; Tedy rzekł Dawid/ áza [num] 1edá co zda ſię wam być zięćiem v krolá? BudBib 1.Reg 18/23; Aza [nonne] Kuſzymow y Luwimow nie było więcey/ ktorzy z ſobą mieli bárzo wiele wozow y iezdnych BudBib 2.Par 16/8; A (przedſię) mowiſz/ co Bog wie? áza [numquid PolAnt] w mroku ſędzić będzie? BudBib Iob 22/13, l.Reg 22/15, 4.Reg 19/12, Iob 14/14, Ier 32/27 (26); BiałKaz K4, L2; BudNT s. 3, Luc 11/11 [2 r.]; CzechRozm 198; Aza dla tey Polſkiey kaźni doſtátecżnego pod ięćia był wolen od karánia mężoboycam od Bogá poſtánowionego? ModrzBaz 79v, 52v, 62v, 66v (6); Azaby to przed tobą táyno było/ który Sercá náſze/ y myśli wſzyſtki widźiſz z góry? KochPs 66; SkarŻyw 261; MWilkHist K2; CzechEp 111; KochFr 103; GórnRozm A2v, c4v; KochPieś 51; Kaſztanów będźie w ogniu dźiéwczę przypiékáło/ Drugié wianki wić: ázać téy roſkoſzy máło? PudłFr 31; ActReg 124; GórnTroas 20, 48; LatHar 28, 254, 328, 731; SkarKaz 382a, 419b; Aza tu procz ciebie y mnie ieſt kto drugi? CiekPotr 6.

Połączenia: »abo ... aza«: ábo oná odpowiedź wyſtępek cżyni mnieyſzym? áza máło słow okázuiących cżyię wielką niecnotę ModrzBaz S.

»aza ... aza« (3): Aza ten ktory zágábnął więtſzą sławę otrzyma/ niżli ten kogo zágábniono? áza ten ktorego pirwey na złem vcżynku záſtano więcey będźie vśláchcon/ niż ten ktory pośledzey? ModrzBaz 61; BudBib 2.Reg 19/35; BudNTMatth 7/9.

»aza ... aza« [trzykrotne]: Aza ty koſztownieyſzą á wydwornieyſzą ſzátę ná ſię wdźiawſzy ieſteś mędrſzy? áza ſpráwiedliwſzy? áza ktorą cnotą bogátſzy y ozdobnieyſzy? ModrzBaz 50v.

»aza ... aza nie« (2): Aza moc moiá kámienna? [Nunquid fortitudo lapidum fortitudo mea? PolAnt] ábo ćiáło moie miedziáne? Aza niemáſz pomocy moiey we mnie BudBib Iob 6/11, 2.Reg. 10/3.

»aza ... azaż nie«; oto cie ſkępcem zową/ áza ták Pánowie ieżdżą ábo chodzą ábo v ſtołow ſwoich ſiadáią/ ázaſz ſie nie wſtydziſz ludzi. RejPos 264.

»aza ... azaż nie ... azaż«: ázam ia wdowá/ ázażem ia nie krolowa tego ſwiátá/ ázaż ia znam ſmętek álbo fráſunk iáki. RejAp 150v.

»azali ... aza«: A zali ia? á za ia? BudNTMar 14/20.

»aza ... izali« (4): BudBibIob 15/2, 37/15; Aza ſię to Chrześćiáńſkiey pániey godzi? yzaliś tákie wedle Bogá pánowánie obiecáłá? SkarŻyw 223, 483.

»czyli ... aza«: Czy li niewolnik Izráel? áza (chłop) w domu vrodzony ieſt? [numquid ... aut] BudBibIer 2/14.

»izali ... aza« (5): Izali (kto) odeymie rycerzowi łup? áza plon ſpráwiedliwemu vydzie? [numquid ... aut] BudBib Is 49/24, Iob 37/20, Ps 17/9, Ez 15/3, Am 6/12.

»izali ... aza ... aza nie«: Izali wola wſzechmocnego (ná to) żebyś ſię vſpráwiedliwił/ álbo pożytek iż doſkonáłe cżynić będzieſz drogi twe? Aza z boiáźni twey ſtrofowáć ćię będzie/ wdaſię ſtobą w práwo? Aza złość twoiá nie wielka? BudBib Iob 22/4—5.

»aza i«: Azaby y o tym roznye á odmyennye piſał? KromRozm I I4v.

»aza już«: A gdyby komu ſkrzewkoſczij Nis zuporu Ani ſzłoſczij. Trafyło ſię czo wykroczić A zabych iuſs wnet miał ſlozyćż. RejKup o6.

»aza też« (3): A zás téż ty Galileyſki cżlowiek/ oglądáy a obezrzy dobrze piſmo wſſytko/ ijżci od Galilee żádny prorok nie powſtál. OpecŻyw 76; RejKup Xv; LatHar 248 cf »aza ... aza nie«.

»aza wżdy« (2): CzahTr E3v; Mogę ſpytáć? á za mi wżdy rozmowy pomożeſz? KlonŻal E3v.

Występuje wewnątrz zdania pytajnego (7): OpecŻyw 76; BibRadz Is 36/10; Nád to/ á za one [samice] wielekroć przycżyną nie ſą/ iż ſie rozum cżłowiecży oſtrzy/ y ſmiáłośći w bitwie doſtáie? GórnDworz Bb6; BudBibIudic 11/24; KochPs 66; ActReg 86; A przy nabożeńſtwie/ áza to nowiná pokuſá? LatHar 250.

α. Połączenie „aza” z partykułą przeczącą „nie” (aza nie, aza ... nie), występujące w pytaniach retorycznych, podkreśla istotny charakter tych pozornych pytań jako ekspresywnych emocjonalnych twierdzeń (218): Przecż mi thák zdrádnie śmierć ſtroiſz? Azaſię pomſty nie boiſz? BierEz H; OpecŻyw 43, 60v, 70, 73v (6); PatKaz I 3v; A za tho nie dziwne czudo miłowac y nieprzijaciela ſwego. WróbŻołt nn8; HistAl A8; A za to zá nic ſobye nyemáyą páńſtwá álbo przełożeńſtwá? KromRozm I D3, A3v, C3, C3v, D3 (10); KromRozm III F6, M4, M7; Leop Iac 3/4; áza cię nie ſzukano po wſzytkim kroleſtwie? BielKron 84v, 55v, 196v; KochZg A2v, A4v; OrzQuin X3; A za Zydowie nie ſą złodźieie domowi? Prot C3v; A3v, B2, B4 (7); SarnUzn E7v; A zaby ſie nie mogłá náleść iáka ina krotochwilá/ nie zá vſtáwicżna kárty? GórnDworz B8v, D8, Bb3v; RejPos 176v, 222v, 353v; BiałKat 3v, 11; GrzegŚm 13 [2 r.]; Aza nie ſłychamy/ iáko to co Bogu/ Bogu/ a co Ceſárzowi to Ceſárzowi oddáią? WujJud 18, 45, 237; A za [nonne] nie wyſzedł Iehowá przed oblicżem twoim? BudBib Iudic 4/14; Y rzekł Iftach ſtárcom Gileadſkim áza [nonne] nie wy nienawidzieliśćie mię y wygnáliśćie mię z domu oycá mego? BudBib Iudic 11/7; Azam [enim] nie roſkazał párobkom/ áby ćię nieruſzyli? BudBib Ruth 2/9, Iudic 8/2, 11/24 (33); BiałKaz E3v, 13; BudNT b8v, c4v; Záś kto śię boi iákiey przygody/ álbo kto ią iuż ná ſobie odnoſząc ſmęći śię/ áza się y tem niemuśi zmienić? ModrzBaz 7, 10, 30, 40, 44v (22); SkarŻyw 166, 261, 581; CzechEp 163; GórnRozm F4; WerKaz 304; Aza z ſercá nie weſtchnieſz? KochPieś 73; Aza nie o tym na ſéymiech rádzą? KochWr 41, 21, 37; AZa nie lepiéy ſławy cnéy popráwić. Niż prózno śiedząc w ćieniu wiek ſwóy tráwić? KochFrag 39; OrzJan 125; LatHar 78, 730; Azaśćie wy nie dáleko ważnieyſzy niż oni? WujNTMatth 6/26, 20/13, Mar 12/10, Luc 6/3, Ioann 21/9; ZapMaz II G 97/89v; Odpowiedz zły człowiecze: á za niemaſz wiedźiéć? GosłCast 67.

Połączenia: »abo ... aza nie«: Coż tedy? ábo nas Bog gorſzym práwem ſtworzył/ niż inſze ludźi/ [...] áza to nie ſą rzecży godne ludzkośći/ ktore nam przed ocży ſą położone? ModrzBaz 143v.

»aza nie ... aza«: Aza nie wolno y w tym poćiech niebieſkich ſzáfunku cżynić Pánu Bogu náſzemu/ co ſię mu podoba? Azaſmy też záwżdy tych poćiech iego wdźięcżni/ álbo onych godni? LatHar 248.

»aza nie ... aza nie« (6): KromRozm I E2; BiałKat 306; A zaſię [!] on nie ſpierał z Izráelem/ áza nie walcżył z nim? BudBibIudic 11/25, 4.Reg 5/12; ModrzBaz 124 cf »aza nie jeszcze«, »aza nie już«; Azaś pánienecżkam gardłá nie brał/ ázaś ich nie mordował/ nie rzázał/ nie lupił/ nie topił? ReszPrz 7.

»aza nie ... izali«: áza nie (káżdy) narod pyta ſię v Bogow ſwych? (Izali) dla żywych do zmárłych (vćiekaią ſię?) BudBibIs 8/19.

»azaż nie ... aza nie«: Azaſz mu było nie lepiey ſie vpomionąć tymi ſłowy Páńſkiemi: [...] Aza thobie nie doſyć było ná tym/ ábyś ty mnie był náſládował RejPos 280v.

»czyli ... aza nie« (2): Cżyli tylko Zydom ieſth Bog? á za też nie Pogánom? [An ... nonne] LeopRom 3/29; BudNTRom 3/21 cf »aza i nie«.

»izali ... aza nie« (5): BudBibIob 31/4, Ps 77/7, Is 50/2; Izali według ludzkiego rozſądku/ to tylko mowię? áza y zakon tego nie roſkázuie? LatHar 127; Izali Bog ieſt tylko Zydow? áza też nie Pogánow? WujNTRom 3/29.

»aza boim nie«: Aza boim nie nápuśćił iuż Bog tego ſkutku [...] gdy nam przed kilkiem lat one przysłał/ co zinemi ná tem nieprzeſtawáią żeby ſię od Chrystuſa zwáli/ ále nád to y od właſnego imieniá iego tytuły ſobie biorą? BudNT aii2v.

»aza i nie« (4): Cżyli Iudom Bog tylko? Aza y nie narodom? BudNTRom 3/21. Matth 5/46, 47; LatHar 121cf »izali ... aza nie«.

»aza jeszcze nie«: Ale choćby to płáćić winni Rzecżypoſpolitey/ ázaby iuż niedoſyć vcżynili powinnośći ſwey? ázaby ieſzcże nie cżás ná ich służby mieć bacżenie? ModrzBaz 124.

»aza już nie« (2): A za iuż temu ieden czas nie mały przeminął Iako o tym nicz nie ſlychać ten iuż pewnie zginął RejJóz O7; ModrzBaz 124.

»aza też nie« (3): LeopRom 3/29 cf »czyli ... aza nie«; Ktemu też iáko wielką licżbá ieſt márnotrawcow: ázaby też nienależáło ná Rzecżpoſpolitą/ ábo káráć tákowe/ ábo iym tákie dáwáć/ coby nimi do cżáſu rządźili? ModrzBaz 142; WujNT Rom 3/29 cf »izali ... aza nie«.

»nuż aza nie«: Nuż/ Aza Duch Boży niewiedział/ ktore kśięgi miáły zginąć/ á ktore zoſtáć? BudNT k. Hh4.

Frazy: »aza nie«: Y rzekł Náhámán/ áza nie? [ut vis] BudBib 4.Reg 5/17.

»azaby nie tak«: Azaby nye ták? KromRozm I E3.

»aza nie pomnisz, pamiętasz« (8): A za nie pomniſz/ żeś pocżćiwą dziewecżkę zgwałćił/ y oicáś iey/ gdyć iey wziąć bronił/ zábił. GórnDworz S7, G8, S8v; A za niepámiętaſz ná óno piſmo/ któré Pan przywodźił nieraz żydóm BiałKat 113v; CzechRozm 196; SkarŻyw 213; WerGośc 248, 252.

»aza nie widzisz, widzimy, widzicie« (5): A za wáſzá M. niewidźiſz/ iákie odmiány ſą w Koronie OrzList fv; áza nie widźićie iáſnego ogniá kthory z grobu Máchometowego wychodźi? BielKron 456v; GórnDworz Rv; Aza niewidźimy/ że Turek ieſt ten/ przez ktorego Bog y karze/ y káráć będźie grzechy ludu ſwego? ModrzBaz 138; GórnRozm A.

»aza nie wiesz, wiecie, wiedział, wiedzieli« (28): Rzekł Ezop/ ázaś niewiedział/ Wſzákoś wiele piſmá cżytał: BierEz C2v; OpecŻyw 33v, 49v, 84, 99v, 116, 130v; BielŻyw 105; á zá nie wiecie iż Tebanowie przećiw nam zbroie podnoſili HistAl D7, Ev, G7; Aza nyewyeſz/ ſkąd Luter náukę tę ſwoyę nową záczął? KromRozm I Ev; GórnDworz I3v, Qv; BiałKat 103v, 143v; BudBib 2.Reg 3/38, Ier 40/14; BudNTRom 11/2; Aza tego niewieſz/ co przećiw niemu mowią/ teráźnieyſzy nowi nieobrzezáni żydowie CzechRozm 223, 250; ModrzBaz 99v; PudłFr 51; ActReg 142; Azaśćie tego nie wiedźieli/ iż w tych mi ſię rzecżách obieráć potrzebá/ ktore Oycá mego ſą? LatHar 554; WujNT 1.Cor 6/9, 16, 19.

Występuje wewnątrz zdania pytajnego (15): A drugie rzecży Acházhiego/ ktore cżynił/ áza nieſpiſáne w kronice krolow Izráelſkich? BudBib 4.Reg 1/18, 2.Reg 23/19; Ktorey áza niemáſz w tem ſproſnem á zyſku pełnem dźieśięćiu zákupowániu? ModrzBaz 34v, 30, 31v, 55, 141v (8); GórnRozm E4v; GostGosp 3; LatHar 78.

Połączenie: »aza też nie« (2): BielKron 402; ále źiemiá/ góry/ y inſzé rzeczy/ á za téż nie wieczné? Oczko 30v.

2. W pytaniach zależnych (28):

a. Azaby wprowadza zdania podrzędne dopełnieniowe po czasownikach oznaczających przejawy woli (6): BierEz H2v; á iako wierny miłoſtnik boży z prawego ſercza żąda w tym pſalmie azaby dobrze mógł żyć á nie pokalenie WróbŻołt nn4v; BibRadzMar 11/13; Máiąc tedy troche piſm tákowych brátá mego/ oczekiwałem z niemi/ ázaby ſie ich więcey kędy miedzy ludźmi vczonemi náleść mogło. SzarzRytJSzarz dedyk v.

Połączenie: »aza(by) wżdy« (2): záwſze w modlitwách moich proſząc/ ázaby wżdy iáko zdárzyło mi ſię kiedy/ zá wolą Bożą/ przybyć do was. WujNTRom 1/10.

b. Azaby wprowadza zdanie podrzędne okolicznikowe celu (21): Wilk niegdy k Rzymu ſie ſpieſzył A zaby ſie tám polepſzył BierEz R3, O2v, S, S2v, S4; Matuchna go naſladowala/ a záby go wypuſſcżonégo widziala. OpecŻyw 121, 94, 121, 129v, 136; WróbŻołt 37/13; LibLeg 10/123; BibRadz 2.Tim 2/25; poſłáli do nich zwłaſzcżá do krolá Angielſkiego/ ázaby ie mogli zgodzić BielKron 224, 224; Kuśić ázaby ſie chćieli dáć przedárowáć Mącz 448d; BiałKat 11; POydę/ áżabym Oycá mégo obaczyłá ZawJeft 20; WujNTMar 11/13, Rom 11/14, 2.Tim 2/25.

c. Aza wprowadza zdanie okolicznikowe warunkowe (2): W prawdźie ná niktórych mieyſcach nie zupełny/ bom go nizkąd doſtáć niemógł: ále áza kto v śiebie zupełnie wſzyſtko miawſzy/ do mnie poſzle/ tedyby ſie potym wſzyſtko wcále wydáło. KochFrag 4; Dwu rzeczy do ſpráwienia weſela potrzebá, Pieniędzy [...] A mieyſcá: oto łácno, áza Dobrochowſki Domu ktorym mu przedał zechce mi pozwolić CiekPotr 40.

II. W funkcji partykuły modalnej ‘może, a może, a nuż, chyba’ aza oznacza możliwość, prawdopodobieństwo, przypuszczalność treści zdania połączonego współrzędnie (ew. luźno) ze zdaniem poprzedzającym (28): Záchoway ſobie kożdego/ Aza łucżyſz na wdzięcżnego: Nie bácż iż pokornie chodzi/ Pod cżáſem ći ſie przygodzi. BierEz L; KlerPow 11; March³ Xv; RejJóz E5v; RejKup d4; Idź/ áza cie Pan łáſką ſwoią podpomoże. RejWiz 179v; BielKron 46v, 84v, 89v; Poydę ieſzcże ku te^mv puſtelnikowi/ áza mię on pozna/ bo mię cżęſtokroć ſpowiedźi ſłuchał. HistRzym 45; RejZwierc 252v; Poydę do iey kośćiołá á będę pośćił/ dni cżterdzieśći/ áza iáką pociechę odnioſę. SkarŻyw 172, 263, 453; Maćie tu co tákowego? Zieść w ſtoiącki gotowego. Iż będę iadł/ ieſli maćie Aza mię po tym poznaćie. MWilkHist K4v; BielSjem 36v; ZawJeft 11, 41; WyprPl A3v; CiekPotr 3; CzahTr E4v; Y zá nożki vłápię/ nie puſczę ćię dáléy/ Aza ták pohámuię poſkok twóy zuchwáły. GosłCast 29.

Połączenia: »aza ... aza« : Poydę ieſzcże ná ſwoy páłac/ áza mię poznáią moi/ á zwłaſzcżá á za mię ma Ceſárzowa pozna przez pewne známioná. HistRzym 43v.

»aza wżdy« (3): A tak iuż radz ieſly mozes A za mi wzdy czo pomozes. RejKup i2; HistHel B3; ModrzBaz 121v.

Wyjątkowo występuje modalne aza wewnątrz zdania współrzędnego lub podrzędnego (względnego) (2): HistRzym 43v; [na tej górze] Boginie mieſzkáią/ Co z nich piſorimowie ſławni wſzytko máią. V których/ áza ia téż téy łáſki nábędę/ Zeć ſye ná co właſnégo zá czáſem zdobędę KochProp 4.

Synonimy: abo, albo, czyli.

Cf AZAĆ, AZALI, AZAŻ, ZA.