Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KOSMATOŚĆ

Następne hasło: KOSMECZEK »

KOSMATY (109) ai

o oraz a jasne.

comp kosmatszy (2).

Fleksja

sg
m	N	kosmaty	f	N	kosmatå	n	N	kosmat(e), kosmatsz(e), kosmato, kosmat(e), kosmat(e), kosmato
	G	kosmat(e)go		G	kosmatéj		G
	A	kosmaty, kosmat(e)go		A	kosmatą, kosmatszą		A
	I	kosmatym		I			I
	L	kosmatym		L			L

pl
N	m an	kosmaci
N	subst	kosmat(e)
G		kosmatych
A	m pers	kosmat(e)
	m an	kosmaté
	subst	kosmaté
I	f	kosmatymi

sg m N kosmaty (35). ◊ G kosmat(e)go (3). ◊ A kosmaty (3), kosmat(e)go (4). ◊ I kosmatym (4). ◊ L kosmatym (1). ◊ f N kosmatå (10); -å (7), -(a) (3). ◊ G kosmatéj (2); -éj (1), -(e)j (1). ◊ A kosmatą, kosmatszą (5). ◊ n N kosmat(e), kosmatsz(e) (7), kosmato (1); ~ (attrib) kosmat(e) (2); ~ (praed) kosmat(e) (6), kosmato (1); -(e): -o Mącz (3 : 1). ◊ pl N m an kosmaci (2). ◊ subst kosmat(e) (12). ◊ G kosmatych (4). ◊ A m pers kosmat(e) (1). ◊ m an kosmaté (1). ◊ subst kosmaté (13); -é (1), -(e) (12). ◊ I f kosmatymi (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI i XVIII w.

Znaczenia

Przymiotnik od „kosm” ‘włosy’
- 1. Pokryty włosami, włochaty, kudłaty (106)
- 2. Wyrażenie przyimkowe w funkcji przysłówka: »z kosmatym« = z czubem, z naddatkiem, ponad miarę, obficie (3)

Przymiotnik od „kosm” ‘włosy’:

1. Pokryty włosami, włochaty, kudłaty; pilosus Mymer¹, Mącz, Calep, Cn; hirtus BartBydg, Mącz, Cn; hirsutus Mącz, Calag, Cn; villosus Mącz, Calep, Cn; comans, comatus, crinitus, lanuginosus Mącz, Cn; hispidus Calep, Cn; acersecomes Calep; capillatus, caesariatus, comosus, fibratus, hirtuosus, hispidosus, lanatus, pexus, vestitus Cn (106): Mymer¹ 28; BartBydg 70; Crinitus Włośiſty/ Koſmáty. Mącz 68d, 158b, 300a, 496d; Calag 388a; Który [skop rogaty] śćiéſzkámi bieżąc kołá nawiętſzégo/ Koſmátéy Cynozury przedśię nie zoſtáie. KochPhaen 9; Calep 806a, 1124a.

W przen (3):

Wyrażenia: »kosmata gwiazda« = kometa; crinita stella Mącz (3): Cometa. Koſmáta/ Kudłáta gwiazdá/ Kometá. Mącz 61a, 68d, 308a.

a. O ludziach i zwierzętach, futrach: zarośnięty, owłosiony, nie ogolony, kudłaty, mający gęste i długie włosy; intonsus Mącz; criniger Cn (66); March¹ A2 [4 r.]; Felchus ieſt woł albo byk morzki, á ſkora iego koſmatha pſtra zbiałych y z cżarnych włoſow FalZioł IV 29c; BielŻyw 47; bywaią [nietopyrze] koſmaci y maią vſzy á ſkrzydła ptaſze. GlabGad C, N8v, P5, P7; March³ T7, T7v; HistAl K6v; BielKron 8, 14 [2 r.], 14v, [84²]v, 277v (11); KochSat A2; Mącz 47d, 60d, 156d [2 r.], 300a, 373c, 458b; SienLek 29v, 186, 187v; RejPos 56v; RejZwierc 156; SkarŻyw 29, 373 [2 r.]; MWilkHist Gv; KlonŻal B2v; KochBr 151; PudłFr 75; Więc ktore w źimnieyſzym kráiu źwierżętá chowáć ſię miáły/ tym koſmátſzą/ á gęſtſzą ſkorę [Epimeteusz] obmyślił. GórnRozm Nv, Nv; KochProp 12; Calep 15b, 133b, 484b, 485a, 489a, 980b; OstrEpit A3; KlonFlis Cv.

W porównaniach (5): przyſzedł k nim cżłowiek niektory bárzo wielki dziki á koſmáty iáko wieprz HistAl K6v; RejWiz 141v, 166; RejFig Bb2v; Y wyſzedł pierwſzy [z bliźniąt] liſowáty/ á był wſzytek iáko odzienie koſmáty BudBib Gen 25/25.

W charakterystycznych połączeniach: kosmata(-y, -e) broda, cap, człowiek (2), goleni (2), jeleń, mąż, niedźwiedź, nogi (2), owca (2), piersi (3), ręce (3), robak (4), skor(k)a (8), uszy (5), wilk (2).

Zestawienie: »kosmaty(-a) towar, rzecz« = futro [szyk 3 : 2] (4 : 1): KłosAlg G2; twoy pan niechczial poslow mich przepuſczycz przes ziemye swą do Moskwj ktorem ya chczial poſlacz dla rzeczi koſmatich yako dla soboly byelek LibLeg 11/10; Homel źiemiá ieſt pożytecżna w vrodzay y w miod/ tákież w koſmáty thowar BielKron 431, 430; BielSpr 66v.

Szereg: »kosmaty i porosły« (1): Pierſi koſmate y poroſłe vkazuią cżłowieka mądrego, ale ku nauce trudnego GlabGad P4v.

b. O roślinach: pokryty włoskami, szorstki (18): PRzerwipęp ieſth ziele podobne pięćperſtowi iedno iże ma ſiedḿ liſtow á wſzitki koſmate FalZioł I 145d, I 37a [2 r.], 38c, 92c, 95b, 103a [2 r.] (12); Mącz 60d, 300a; PaxLiz E4.

W przeciwstawiemu: »gładki ... kosmaty« (1): Yedny głádkie á drugie koſmáte kaſtany. Mącz 40a.

W charakterystycznych połączeniach: kosmata(-y) gałązka, korzeń (2), list(ek) (4).

Szereg: »kosmaty, (albo) włochaty« [szyk 1 : 1] (2): Koſmaty álbo włochaty korzeń ábo Cebulá. Mącz 125c, 183c.

c. O tkaninach i odzieży: pokryty włoskami, puszysty (9): ſuknia iey [żony Marchołta] byłá koſmáta á rozerwána [tunica eius erat pilosa et dirupta]. March¹ A2 [idem] March³ T7v; WyprKr 85v; Amphimalla. To co ná obie ſtronie koſmáte yeſt/ yáko bywáyą gunie na obie ſtronie kudłáte. Mącz 8a; Heteromaschalon, Co ná yedney tilko ſtronie koſmáto yeſt. Mącz 155c, 142d; Calep 64a, 362b.

Szereg: »włosiaty i kosmaty« (1): Odzienie włoſiáte y koſmáte/ Guniá. Mącz 103d.

2. Wyrażenie przyimkowe w funkcji przysłówka: »z kosmatym« = z czubem, z naddatkiem, ponad miarę, obficie (3): A mámkę też s pieſtunką przyſtroy miłoſnicżkę. [...]. Dayże iey ieść [...]. A niż onych tłucżeńcow s koſmátym odpráwiſz/ Wierz mi iż prożną folgę pod mieſzek podpráwiſz. RejWiz 57; Ládáco powiádáią/ przy łożu ſiedzęcy/ Miod/ Wino/ Máłmázyą/ s koſmátym pijęcy. To będą pić máćiorki/ páni młoda mdleie/ [...] Popiwſzy ſie to ſtroią/ rozlicżne fortele BielSat D2v [idem] BielRozm 27.

Synonimy: 1.a. kudłaty; b. włochaty; c. włochaty, włosiaty, włosisty.