[zaloguj się]
[pdf]

KROWA (139) sb f

o oraz a jasne.

Fleksja
sg pl du
N krowa krowy
G krowy krów
D krowie krowom, krowåm
A krowę krowy krowie
I krową krowami

sg N krowa (27). ◊ G krowy (15). ◊ D krowie (3). ◊ A krowę (21). ◊ I krową (1). ◊ pl N krowy (13). ◊ G krów (34); -ów (2) -(o)w (32). ◊ D krowom (3) RejŁas, GostGosp, KlonWor, krowåm (1) RejZwierz. ◊ A krowy (15). ◊ I krowami (3). ◊ du A (cum nm) krowie (3) BibRadz 1.Reg 6/7, 10; BielKron 63.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

zool. Dojrzała płciowo samica bydła domowego (Bos taurus L.); vacca Murm, Mymer1, BartBydg, Calag, Mącz, Calep, Cn; bos Murm, Cn; (139): ZapWar 1516 nr 2139, 1528 nr 2465; Murm 39; Vacca: Kue. Krowa. Mymer1 27; HistJóz B, Bv, B2 [2 r.]; BartBydg 20b; FalZioł +6v, 138d; Cżemu krowa nad inſze bydło więcey mleka miewa. GlabGad D7v, C8; March2 Dv; LibMal 1544/86 [4 r.], 89v [2 r.]; żeby im żadna cżarownicza krow niemogła vcżarować/ ani mleka odiąć. LudWieś B3v, B3v; RejWiz 61v, 70, 192v; BibRadz Num 19/5, 6, 1.Reg 6/12, 14, Is 11/7; OrzRozm S3v, T [3 r.]; Iuno [...] ná krowę puśćiłá chrobacżká gieſká ktory ią żárł BielKron 20v, 16v, 20v [2 r.], 21, 63 [4 r.], 136v; Bos foetavit, Krowá ſie ocieliła. Mącz 133c; Mulgere vaccas, Doić krowy. Mącz 235c, 41c, 235c [2 r.], 471c; iákieś dziwne ziołá ná thy wymyſlone ſwiętá ſwięćili [...] w ogony krowom y ſzkápam wiązáli RejPos 304v; RejZwierc 33v, 262v; BudBib Gen 41/2, 3 [2 r.], 4 [2 r.], 18, 19, 20 [2 r.]; Calag 319a; SkarŻyw 571 [2 r.]; Calep 1098a; źiemiánin/ niechowałby krowy/ gdyby mu złotych trżydźieśći do roku nie vczyniłá/ A czymże to? tym iż mleko/ y to co z mleká bywa do Gdańſká poſyła. GórnRozm M; Pokrzywy [...] krowom bárzo dobre. GostGosp 126, 138; KlonWor 7.

W połączeniu z przymiotnikiem określającym maść [w tym: czyrwona (4), płowa (4), czarna (1), pstra (1); w tym: krowa + przymiotnik (9), przymiotnik + krowa (1)] (10): Iakom ya nyeszayul Crowy plowey szpolya Gawlthem [!] ZapWar 1506 nr 2034; anym wzyąl yemv [...] trzech krov czerwonych szczyelanthy ZapWar 1526 nr 2346, 1505 nr 1963, 1508 nr 1962, 1543 nr 2506; BibRadz Num 19 arg, 2; máiąc ná práwey ſtronie wołu y krowę cżarne/ á ná lewey koniá y klácżę. BielKron 275; CzechRozm 266; Rycerz od láſá pſtrey krowie zábiega BielSjem 7.

W połączeniach szeregowych (23): yakom ya nyezabrala ymyenya rvshayaczego tho yesth wolow crow owyecz sfyny ZapWar 1530 nr 2390, 1528 nr 2422; wſchithko domowſtwo. Iako konye, woli, krowi, owcze, y kozy [...] zoſtawil MetrKor 59/77, 40/813; FalZioł V 64; LibLeg 6/118v, 11/97v [2 r.], 98; Wołow theż krow wieprzow/ y inſzego bydłá w niezlicżney wielkoſći s ſobą wiedli. HistAl H5; Leop Gen 15/7; RejZwierz 137; BibRadz Num 18/17, Deut 28/18; OrzRozm S4v; Pecus [...] Bydlę/ Wſzelákie zwierzę którego człowiek vżiwa yáko wół/ krowá/ kóń/ Owcá/ Oſieł/ kozá/ etc. Mącz 286a; RejZwierc 91v; BudBib Gen 32/15; S Strony Bydla Z obu stron dobrze są rozdzielieni, Końmi, wolami, Krowami, Owcami, Swiniami. etc ZapKościer 1580/7, 1582/45v, 1583/54; GostGosp 42; Lecż do tego złodźieyſtwá/ y woły/ y krowy/ Konie/ Muły/ Oſłowie/ dobytek domowy/ Báwoły/ owce/ kozy/ y świnie należą/ Ktore z domu y do dom przed Páſterzem bieżą. KlonWor 25.

W porównaniach (7): drudzy płácąc piwo iáko krowy rycżą. RejWiz 67; BielKron 295; Mącz 449b; Ktory koń iáko krowá álbo iáko ſárná poślednimi nogámi chodźi/ then rad dobrze ſkacze/ y rychło biega. SienLek 187; Nie iáko krowá [masz żyw być]/ co obiadſzy ſie cikuty á odąwfzy ſie iáko bęben zdechnie RejZwierc 160, 142, 146v.

W charakterystycznych połączeniach: krowa chuda (na ciele) (4), ciała tłustego, cudna (5), piękna, pięknego pojrzenia, szpetna (na pojrzenie a. na pozor) (5), szczupła (ciałem) (2), tłusta (na ciele) (7); krowa się cieli, ryczy; krowę doić (2); udoj od krow.

Przysłowia: Ten ktory ſwą krowę doi/ ten nátárgu nyepoſtoi. March1 A3v.

Iuż ſie nań przypuſzcżáią o káżdą rzecż z gołá/ A onby nie rozſądził ledwe s krową wołá. RejWiz 97.

Wyrażenia: »krowy betawańſkie« = cielce Bet-Awenu [Bet-Awen = dom nicości, pogardliwa nazwa na Betel (= Dom Boga), miejsce zakazanego kultu] (1): Krowy Betáwáńſkie [Vaccas Bethaven] chwálili obywáthele Sámáriyſcy: y płákał nád nym (to ieſt ćielcem) lud iego Leop Os 10/5.

»krowa cielna, cielista, bydłem chodząca« = krowa ciężarna; horda Mącz, Calep; forda a. praegnans bos Cn (1 : 1 : 1): Tenedowie [chwalili] Krowę cielną BielKron 24; Horda, Krowá bydłem chodząca. Mącz 158a; Horda – Krowa czieliſta. Calep 488a.

»krowa od cieląt, cielna, ocielona« = krowa wkrótce po ocieleniu (2 : 1 : 1): wźiąwſzy dwie krowie od ćieląth [duas vaccas lactantes] záprzegli ie w woz/ zámknąwſzy ćielętá ich w domu. BibRadz 1.Reg 6/10, 1.Reg 6/7; záprzęgli dwie krowie cielne [duas vaccas, quae laetabant vitulos Vulg 1.Reg 6/10] BielKron 63; Forda ‒ Krowa oczieliona. Calep 429a.

»krowa dojna« (2): Od krow doynych z ćielęty/ máią Dworki nabiał wydáwáć GostGosp 118, 118.

»jałowa krowa« = krowa niepłodna; taura Cn (1): Taura, Yáłowa krowá. Mącz 441c.

»młoda krowa« = krowa, która nie rodziła jeszcze cieląt; iuvenca, iunix Cn (1): Iuvenca, Młoda krowá która yuſz bydło bierze/ yáłowicá. Mącz 179c.

»krowa pierwastka« = krowa po pierwszym ocieleniu (1): V ludźi mądrych y rządnych nie chowáią krow pierwaſtek ćieląt GostGosp 118.

»krowa płodna« (1): O Krowy płodne ma Dworká bacżyć/ y ſtáráć ſie/ áby záwſze bydlnik w oborze był porządny dla bydłá GostGosp 116.

Szereg: »woł, (i, albo, ani) krowa« [w tym: w pl (6)] (12): ZapWar 1504 nr 1956 [2 r.]; Murm 39; Nie da wołu áni krowy BielKom A4v; poſpolity lud iada ryby/ ptaki/ wołow áni krow nie iadáią BielKron 453v, 275, 378v, 381v [2 r.]; RejZwierc 158v; Szácuią woły, krowy, mutones, aucae, żołniérzkim targiem. SarnStat 439; KlonWor 22. [Ponadto w połączeniach szeregowych 11 r.]
W przen bibl. (2): iednák to chude klępy/ onc choć tłuſtſze krowy/ to ieſt ſekty Huſowſką/ Luterſką/ Kálwińſką y inſze z nich ſpłodzone/ poiádły y potrawiły. PowodPr 34.

W porównaniu (1): Sekty Nowokrzcżeńſkie iáko chude krowj wjiádły tłuſtſze/ to ieft ſekty Luterſkie: etc. PowodPr 34 marg.

IM