[zaloguj się]
[pdf]

BALSAM (58) sb m

balsam (56), Balsamus (2).

Pierwsze a jasne (w tym 3 r. błędne znakowanie) N i A sg -såm (11); w pozostałych przypadkach i w N sg -samus; -sam- (17), -såm- (9); -såm- Murm, BibRadz, Mącz, MWilkHist; -sam- : -såm- KrowObr (4 : 2), BielKron (2 : 2).

Fleksja
sg pl
N balsåm, Balsamus
G balsamu, balsama
A balsåm balsamy
I balsamem, Balsamem
L balsamie
V balsamie

sg N balsåm, Balsamus (26). ◊ G balsamu (8), balsama (1) OpecŻyw. ◊ A balsåm (4). ◊ I balsamem, Balsamem (10); -em (2), -(e)m (8). ◊ L balsamie (1). ◊ V balsamie (3). pl A balsamy (2).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI i XVIII w.

1. bot. Żywica drzew i krzewów balsamowych, wydzielająca olejek eteryczny o silnym aromacie; Commifora Opobalsamum Engl. Rost; opobalsamum, xylobalsamum Murm, BαrtBydg, Mącz, Calep, Cn; balsamum Calep, Cn; eumeces, eutheriston Cn (18): [Maryja jest] Wonnieyſſá niżli cynamon ij balſám woniaiący/ a niżli mirra wyborná. OpecŻyw 182v, 3, 15; Murm 111; BαrtBydg 103; pierwſza thedy wodka ieſth iakoby Srebro/ wtora iako Złoto/ trzecia iako Balſam. FalZioł II 15d, V 114 [2 r.]; HistAl L2v; Iudá y źiemiá Iſráelſka ći theż kupcy thwoi ná zbożu pierwſſym: Bálſam/ Miod/ y Oley/ y ocżkowáte Kádzidło/ wykładáli ná iármárkach twoich. Leop Ez 27/17; Potym ieſcze Pan rzekł Moiżeſzowi/ Weźmi rzeczy wonnych/ Bálſamu/ Onychi/ y Gálbanu pachnącego/ też y Kádźidłá czyſtego/ wſzytkiego rowney wagi. BibRadz Ex 30/34; [Saba] dáłá krolowi ſto y dwádzyeściá funtow złotá [...] y rożdzek ktore s ſiebie bálſam wypuſzcżáły BielKron 78, 33v, 466 [przykład niejednoznaczny cf a.]; Calep 123a; SiebRozmyśl K4v.
Zestawienie: »drzewo balsamu«: Ná ierychońſkich rolách roſły ony ſláchetne drzewa Bálſámu. BielKron 266v.
Szereg: »balsam abo żywica«: O Gáláádźie pátrz w 2. Krol. 5. v. 29. gdźie ná onym mieyſcu rodźił ſię bálſam ábo żywicá známienita ku goieniu ran BibRadz I 408v marg.
a. Wytwory zawierające jako podstawowy składnik lub jako jeden ze składników wyżej wymienioną żywicę: olejek wonny, służący do namaszczania dla celów sakralnych lub kosmetycznych, maść lub płyn leczniczy do gojenia ran, środek służący do konserwowania zwłok; balsamelaeon Calep (20): Bo táka ich miłość iák máść známienita/ [...] A yeſt yáko oley z Bálſámem zmyeſſány LubPs dd3; Bálſam y woſk tzyſty/ s Krzyżmem wodą/ ſpráwiły ten Agnus doſtoyny KrowObr 68, 241; BielKron 453, 457; KuczbKat 150; Włos mi móy wſzyſtek Bálſámem płynie/ Czáſzá opływa w roſkoſznym winie. KochPs 33; MWilkHist C3, C3v.
Przysłowia: Nie bacżąc iż w ſzpátnym ſędzie/ Niekiedy też bálſam będzie BierEz Gv.

Zálátuie od ciebie/ y twarz bárzo brudna. [...] Nie pomożeć byś ſie y Bálſámem vmywał. RejWiz 84.

Zwrot: »balsamem (na-, po-)mazać« (3): FalZioł I 89b; Condire mortua corpora, Bálſámem námázáć. Mącz 62d; Drogim Bálſámem ćiáło pomázáli ArtKanc D10v.
Wyrażenie: »święty balsam« = olejek eteryczny używany w liturgii Kościoła katolickiego jako składnik tzw. krzyżma św. (5): (marg) Iáko pozdrawiáia Oley w wielki tzwártek. (‒) Bądz pozdrowion Swięty Bálſámie. KrowObr 84v, 84, 84v [2 r.], [259v].
Przen:
Zwrot: »balſamem natrzeć« = sprawić przyjemność: Wolę że mię człowiek vderzy cnotliwy/ Niż mię ma bálſámem nátrzéć niéwſtydliwy KochPs 205.
2. bot. Calamintha Acinos Clairv. Ocimum Basilicum L. Rost; Ziele, składnik lekarstwa płynnego lub stałego; hyoscyamus Mącz (16): kthory balſam dla ſwei korzennoſci ma mocz potwirdzaiączą y roſpądzaiączą złych wilkoſci FalZioł I 21d; A wſzakoż Pandecta onim mowi iſz by był dobry balſam żołądkowi FalZioł I 22a, 21d, 22a [3 r.], 22b, IV 13a, V 106, 113v; Mącz 160c.
Zestawienie: »polski balsam« (5): Baſelicon. Polſki balſam. FalZioł I 21d; POlſki balſam dwoiaki ieſt/ ieden ieſt gwozdzikowy/ á bowiem ma wonią gwozdzikową wſobie [...] á drugi balſam maiącz wſobie barwę iakby żołtą FalZioł I 21d, +3a, 21 żp, 35 żp.
3. n-pers (4): A ſtał Eſdrás Kápłan y kaznodzieiá zakonu Bożego ná drzewiánym ſtolcu/ [...] Przynim theż ſthánęli [...] Vriás/ Ezechiás/ y Bálſámus/ po práwey ręce Leop 3.Esdr 9/43, 2/16; Męcżeńſtwo Piotrá S. Bálſámem názwánego/ nápiſany przez Anaſtazego SkarŻyw 40, 40.

BZ