Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: [KRZYŻMAŁ]

Następne hasło: [KRZYŻMOWY] »

KRZYŻMO (67) sb n

krzyżmo (42), krzyzmo (20), kryżmo (1), chrzyżmo (1), chrzyzmo (1), krzyżmo a. krzyzmo (2); krzyżmo FalZioł, WróbŻołt, KromRozm I, BielKron (4), BiałKat, StryjWjaz, KarnNap (2), SkarŻyw (3), StryjKron (2), LatHar; krzyzmo KuczbKat (3); krzyżmo a. krzyzmo Calep; krżyżmo : krzyzmo KrowObr (2 : 11), WujJud (12 : 3), CzechRozm (1 : 1); krzyżmo : chrzyzmo SkarJedn (1 : 1); krzyżmo : krzyzmo : chrzyżmo : krzyżmo a. krzyzmo WujNT (7 : 2 : 1 : 1); krzyżmo : kryżmo KromRozm III (2 : 1).

Fleksja

	sg	pl
N	krzyżmo
G	krzyżma
A	krzyżmo	krzyżma
I	krzyżmem
L	krzyżmie
V	krzyżmo

sg N krzyżmo (16). ◊ G krzyżma (17). ◊ A krzyżmo (7). ◊ I krzyżmem (17); -em (1), -(e)m (16). ◊ L krzyżmie (6). ◊ V krzyżmo (3). ◊ pl A krzyżma (1).

Sł stp notuje, Cn brak, Linde XVI(XVIII) ‒ XVII w.

Znaczenia

1. Mieszanina oliwy i balsamu poświęcana przez biskupa, używana przy sakramencie chrztu, bierzmowania, kapłaństwa oraz przy innych obrzędach w kościele (62)
- Przen: metonimicznie: Sakrament bierzmowania (1)
2. Namaszczenie (5)

1. Mieszanina oliwy i balsamu poświęcana przez biskupa, używana przy sakramencie chrztu, bierzmowania, kapłaństwa oraz przy innych obrzędach w kościele; chrisma Calep [chrisma ‒ maść Mącz 52b] (62): krziżmo noſzone od cżłowieka cirpiączego niemocz przerzecżoną/ broni barzo moczno. FalZioł V 76; KromRozm I P; KromRozm III K8; KrowObr 68, 73, 80v, 82v żp, Tt; [papież Fabianus] vſtáwił iż krzyżmo bywa odnowiono ná káżdą wielkąnoc. BielKron 152, 152 marg (2 r.), 329, 329v; KuczbKat 150 [2 r.]; Lecż máterya Sákrámentow (co y dźiatki náſze w Szkołách dobrze wiedzą) ſą pozwierzchne znáki/ ktore też y Elementámi zowiemy: iáko ná Krzćie wodá/ na Wiecżerzy Páńſkiey chleb y wino/ ná Bierzmowániu Krzyżmo. WujJud 162; Ze Pan Ieſus po oſtátniey Wiecżerzy/ vmywſzy nogi Zwolennikom ſwoim/ Krzyżmo ich cżynić/ álbo poświącáć náucżył WujJud 169, 167v [6 r.], 168, 169, Mm4v, Mm5 [2 r.]; StryjWjaz C2v [2 r.]; wiárá prawdziwych chriſtyan: á nie oná zmyſlona Antychriſtowych krześćian ktorzy ſie nie od Chriſtuſá tákimi ſtawáią/ ále od krztu y krzyżmá ktorym w dziecińſtwie cżárowáni bywáią. CzechRozm 13v; SkarJedn 348; WujNT 429, 444 marg, 445, Yyyyy.

Zwroty: »krzyżmem pomaz(ow)ać, pomazan; pomazowanie krzyżma« [szyk zmienny] (6 : 1; 1): KromRozm III 14; BiałKat 243v; WujJud 167v, 169; CzechRozm 73; Odpráwiwſzy Krzeſt/ pomázuie mu Kápłan wierzch głowy Krzyżme^m świękym [!] KarnNap C; SkarŻyw 278; przy potwierdzániu ábo bierzmowániu krzyżmem świętym ná czele bywáli pomázáni. WujNT 429.

»krzyżmo poáwięcić; święcenie krzyżma« (1; 1): ktory vrząd [biskupi] ma też ſwoye właſne ſpráwy rozne od kápłańſkich: yáko yeſt Potwirdzánye okrzczonych y ſwyęcenye krzyżmá y oleyu S. KromRozm III K7v; LatHar 356.

Wyrażenia: »olej, ktory krzyżmem zową« (3): KrowObr 82v, Vu3v; á Arcybiſkup zmacżawſzy wielki pálec w oleiu ktory krzyżmem zową/ máże Krolowi rękę od dłoni do łokćiá/ y rámię práwe/ y miedzy łopátkámi ná grzbiecie StryjWjaz D3.

»krzyżmo święte« [szyk 6 : 3] (9): KrowObr 84v [3 r.]; KarnNap C; Chrzyſmá S. powiádáią/ iſz poświęćić żaden Wládyká y Metropolit nie może/ okrom ſamego Pátryárchy. SkarJedn 347; WujNT 429 [2 r.], 431, Zzzzz3v.

»krzyżmo zbawienne« (1): známionuię ćie znákiem krzyżowym/ y potwierdzam ćie Krzyzmem zbáwiennym. KrowObr 84v.

Szeregi: »balsamy i krzyżma« (1): Vyrzyſz teſz Obrázy rzezáne/ málowáne/ y wyſzyte/ Látá miłośćiwe/ Bálſámy/ y krzyzmá wáſze/ ſwiece/ y gromnice KrowObr 241.

»krzyżmo albo (to jest) olej (poświęcony a. święty)« [szyk 3 : 3] (6): WróbŻołt H4; BiałKat 243v; WujJud 169; y oley ábo krzyżmo exorcyzowáne/ ná wżywánie [!] imienia Boſkiego táką moc ma: iſz nie tylko goráiąco grzechow oſtátki czyśći/ ale teſz y dyabły/ odpądza. SkarŻyw 278, 278 [2 r.].

Przen: metonimicznie: Sakrament bierzmowania (1): roſkazał iáki obycżay ſpráwowánia Krzyzmá być miał (marg) Pan Chriſtus Bierzmowánia/ y ſpráwę iego vſtáwił. (‒) KuczbKat 150.

2. Namaszczenie (5): z ktorego theż Krzyzmá/ iż wźięte ieſt Imię Chriſtuſowe/ w tym wątpić żaden niemoże. KuczbKat 155.

Szereg: »krzyżmo, (albo, to jest) pomazanie« (4): ták ſie Chrześćiáninem zowie/ iáko y on od niebieſkiego Krzyżmá/ álbo pomázánia/ Chriſtuſem był názwány. KarnNap Cv; Calep 191a; Chriſtus od Chrzyzmá (to ieſt od pomázánia) názwány ieſt pomázániec WujNT 444, 429.

Synonimy: 2. namazanie, pomazanie.

Cf CHRISMA