Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: KWADRANT

Następne hasło: KWADRATOWY »

KWADRAT (70) sb m

Pierwsze a jasne, drugie pochylone.

Fleksja

	sg	pl
N	kwadråt
G	kwadråtu	kwadråt(o)w
D	kwadråtowi
A	kwadråt
I	kwadråtem	kwadråtami
L	kwadråci

sg N kwadråt (21). ◊ G kwadråtu (14). ◊ D kwadråtowi (2). ◊ A kwadråt (14). ◊ I kwadråtem (9); -em (5), -(e)m (4). ◊ L kwadråcie (7). ◊ pl G kwadråt(o)w (2). ◊ I kwadråtami (1).

Sł stp brak, Sł stp nazw os, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. geom. Figura geometryczna o czterech równych bokach i czterech kątach prostych (45)
2. Bryła kamienna, ciosany kamień do budowy (13)
3. Zestawienie w funkcji nazwy geometrycznej: »kwadrat długi« = prostokąt (10)
4. n-pers (2)

1. geom. Figura geometryczna o czterech równych bokach i czterech kątach prostych; quadrum Calep, Cn (45): OrzQuin H3, H3v, H4v, I; Quadranguli tedy ſą rozmáité: ábowiém niéktóry/ ieſt co ma wſzytki cżtéry ſtrony równé/ y wſzytki cżtéry kąty proſté. A tákowy będźiem zwáć Kwádratem. GrzepGeom D2; Kwádrat wpiſány y opiſány. GrzepGeom D4v; Vczyńże według tego Diámetru drugi Kwádrat d. b. f. e ták żeby wſzytki cżtery ſtrony miał równé GrzepGeom F3v; Vczyńże między tymi Liniámi Kwádrat a. b. c. d. y Ro^mboides b. c. d. e. oboie o iednym dnie GrzepGeom H; Durerus y Forcyus nápiſali obyczay/ iáko kto może vczynić Kwádrat tylki iáko Koło. GrzepGeom I, D2v, E, Fv, F3 [3 r.], F3v [6 r.] (38); Calep 883a.

Wyrażenie przyimkowe: »w kwadrat« = w kształt kwadratu (2): Phalanx ‒ Geſti ſzik, w kwadrat vſzikowani Calep 797b; ogrod w kwádrat wymierzony GostGospPon 170.

2. Bryła kamienna, ciosany kamień do budowy; lapis levigatus a. quadratus PolAnt; cubus, cybium, tessara tetrans Cn [kamień ciosany – quadratus Cn] (13): TEn Cżyżow znáć po murzech/ znáć y po kwádracie/ Iż ktoś zacny budował RejZwierz 80v; BibRadz 1.Mach 10/11; Ná drugiey ſtronie brzegu Kolná náleźiono mury známienitą ſpráwą z kwádratow zmurowáne pogáńſkie/ z wypiſy Rzymiánow/ ktorzy dáli imioná ſwoie na kámieniách murowych wybijáć BielKron 285v; Káźimierz Kośćioł S. Kátárzyny y S. Márgorzęty w Káźimierzu záłożył [...] Kwádratem Kor koſztownie wyſtáwić kazał. BielKron 376v, 270v [2 r.], 284.

W połączeniu z przymiotnikiem od nazwy gatunku kamienia (1): Pirámides [...] Były to groby iákoby wieże ná cżterzy gráni z kwádratu mármurowego miſternym dziáłem ćioſánego robione BielKron 270v.

W przeciwstawieniu: »cegła ... kwadrat« (2): BielKron 277v; Cegły vpádły/ á (my) kwádratámi bndowáć będziemy/ płonne figi porąbáli/ a (my) cedrámi zápráwiemy. BudBib Is 9/10.

Wyrażenia: »kwadrat ciosany« (2): zbudował wkrąg mury z kwadratu ćioſánego [ex lapidibus sectis]/ á káżdy kamień był ná trzy łokćie wſzerz/ y ná ſześći wzdłuſz. BudBib Iudith 1/1 [2]; BielKron 385.

»kwadrat kamień« (1): miáſto mnrowáne nie z cegły ále z przyrodzonych kwádratow kámieni/ ták iż káżda kámienicá rowná ſie wielkiemu á známienitemu páłacowi. BielKron 277v.

W przen (1):

Szereg: »kwadrat a węgielnik« (1): mamy ná to pomnieć [...] iżechmy ſą vtwirdzeni onym mocnym kwádratem á węgielnikiem koſcielnym Pánem náſzym Iezuſem Kriſtuſem: w ktorym cożkolwiek ieſt zbudowano roſcie ná wieki. RejPos 190.

3. Zestawienie w funkcji nazwy geometrycznej: »kwadrat długi« = prostokąt [szyk 8 : 2] (10): [Quadrangulus] cżtery kąty ma proſté/ ále ſtrony dwie náprzećiwko ſobie ma dłużſzé/ á dwie náprzećiwko ſobie krótſzé. A táki będźiem zwáć Kwádratem długim. GrzepGeom D2, D2v, Fv, F4, G4 [2 r.], G4v (10).

4. n-pers (2):

Zestawienie (2): przedali okolę yako ogrot [...] vcziwemu stanyslawowy quadratowy na tehn czaſz bendąncz woſznym Ie^go Mczi pána woyewodi pomorſkego ZapKościer 1588/75, 1588/75.