Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: LAMOWANY

Następne hasło: [LAMPARCICA] »

LAMPA (120) sb f

lamp- (w tym 2 r. błędne znakowanie); końcowe a jasne. ◊ W G pl wahania.

Fleksja

	sg	pl	du
N	lampa	lampy
G	lampy	låmp, lamp
A	lampę	lampy	lampie
I	lampą	lampami
L	lampie

sg N lampa (22). ◊ G lampy (7). ◊ A lampę (8). ◊ I lampą (7). ◊ L lampie (4). ◊ pl N lampy (19). ◊ G låmp (9), lamp (8); låmp RejAp (4), WujNT (2); lamp Leop, BudBib; låmp : lamp KrowObr (2:4), BielKron (1:2). ◊ A lampy (25). ◊ I lampami (10). ◊ du A (cum nm) lampie (1) ReszList 180.

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI – XVIII w.

Znaczenia

1. Naczynie służące do oświetlania przez spalanie w nim oliwy lub innego tłuszczu albo umieszczenie świecy (118)
- Przen (6)
  - a) O Matce Boskiej (1)
  - b) O Chrystusie (4)
  - c) O św. Piotrze i Pawle (1)
2. Prawdopodobnie jako przekład lat. „lampas” na oznaczenie błysku błyskawicy (2)

1. Naczynie służące do oświetlania przez spalanie w nim oliwy lub innego tłuszczu albo umieszczenie świecy; lychnus (pensilis) Murm, Mymer¹, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; lucerna PolAnt, Mącz, Calep, Vulg, Cn; lampas Vulg, Calep, Cn; candela, mergulus Mącz; lumen, lychnuchus, nocticula, trulla ferrea Cn (118): Murm 126; Mymer¹ 7v; BartBydg 82; FalZioł IV 24a, 38c; Wiem że w ſtárym zakonie z roſkazánia Bożego/ były Lámpy w kośćiele Sálomonowym záwieſzone KrowObr 90v, 90, 90v [7 r.], 91, Rrv, Tt3; RejWiz 119v; Leop Ex 25/37; ku temu Lichtarz złoty y z lámpámi iego/ áby gorzáły ná káżdy wieczor BibRadz 2.Par 13/11, Ex 15/14, Luc 8 arg, Hebr 9/2; Ná wirzchu będą ſiedḿ lamp iáko kufliki álbo kubki/ w ktore będą ſwiece ſtáwiáć. BielKron 33; Pięć ſet lámp do tego cżáſu w nim [kościele Salomonowym] gore zápalonych. BielKron 265, 33v [2 r.], 35v, 50, 164 [2 r.], 359, 373, 456v; Mergulus, Lámpá Naczinie w którym knot gore. Mącz 218d; RejAp 90v; RejPos [340] [3 r.], [340]v [2 r.]; BudBib Ex 30/7, 8, 37/23, Num 4/9; KarnNap E4; Polymyxos, Lucerna quae multos habet canaliculos, et in his funiculos, illustrandis conviviis accommodata – łampa maiącza wielie knotow do zapąlenią. Calep 819a, 579b; LatHar 456; Tedy wſtáły one wſzytkie pánny: y ochędoźyły kágáńce [errata zmienia: lámpy] ſwoie. WujNT Matth 25/7; A było wiele lamp ná oney ſali/ gdźieſmy byli zgromádzeni. WujNT Act 20/8, Matth 25/1, 3, 4, 8, s. 108 [2 r.], Apoc 18/23.

W połączeniach szeregowych (4): A iż ieſzcże do Ogniá/ do Swiec/ y do tych Lámp Antykryſtowi Dymu niedoſtawáło/ ktorym ſię teſz Zydowie y Pogáni kurzyli/ kiedy ſię do Bożnic ſwoich ſchodzili. KrowObr 91, 80v, 241; Mącz 201b.

W porównaniach (6): A ták duſzá ieſt to duch od Bogá nádány/ Iáko ogyeń do lampy gdy będzye przydány. RejWiz 119v, 119v marg, Cc5; Pozor ich [czterech zwierząt] iáko węgle roſpalone albo lámpy goráiące BielKron 95v; áby wſzytki ſpráwy twoie [...] záwżdy były goráiące/ iáko zápalone lámpy/ w nędznym ſercu twoim RejPos 210v, 3.

Wyrażenia: »gorająca, zapalona lampa« [szyk 3:2] (3:2): ſwiece martwe w ręce práwe dawaćie [przy chrzcie]: Thy ſlowá mowiąc do dziecięćiá. Wezmi Lámpę goráiącą/ y nienágánioną KrowObr 83; BielKron 95v; RejAp 138, 158; RejPos 210v.

»lampa wisząca, zawiesista« [szyk 1:1] (1:1): Pensilis lychnus, Wiſząca lámpá. Mącz 288a, 201d.

Szeregi: »lampa albo kaganiec« [szyk 1:1] (2): Mącz 52d; Ellychnium, Dicitur funiculus ille papyraecus, seu sparteus, canabinusve aut stupeus in lychno, qui oleo affuso lumen praebet ‒ Knot w kagáncu, albo wlampie. Calep 356b. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»pochodnia albo lampa« (1): y dał im trąby w práwe ręce/ á w lewe pochodnie albo lámpy w łagiewkach prożnych BielKron 50. [Ponadto w połączeniu szeregowym 1 r.].

»świeca (a. świeczka), (i) lampa« [szyk 4:2] (6): wy záſię báránka ſwego/ zá bogá chwalićie/ świece y lámpy przednim palićie/ y przednim vſtáwitznie klękaćie. KrowObr 183v, 116v; Mącz 101d, 201d; Calep 621a, 622a. [Ponadto w połączeniach szeregowych 4 r.].

»lampa a (albo) świecznik« (2): Mącz 309a; ácż w nim [kościele Salomona] były lámpy á świecżniki/ ktore iuż w nim vſtáwicżnie ſtały. RejPos 349.

W przen (28): Leop *2v; Tyś roſpalił lámpę moię [tu illuminas lucernam meam Vulg Ps 17/29]/ tyś mé ćięmnośći Roświéćił/ móy Boże/ ogniem ſwoiéy świátłośći. KochPs 24; Ty niepośćignionégo ſłońcá lámpę wdźięczną Prowádźiſz do zachodu KochPs 155; SzarzRyt A2v.

a) W aluzji do przypowieści o pięciu pannach mądrych [Matth 25] (19): RejKup t3; RejPos 341v [4 r.]; Co od Antykryſtá záwżdy vćiekáią/ lámpy y z oleiem ſzcżyrey prawdy máią. ArtKanc O16v; A iż nie ieſt doſyć mieć lámpy bez świátłá/ to ieſt wiárę bez miłośći y vczynkow dobrych. WujNT 108.

Wyrażenia: »lampa wiary« (4): á chodzą záwżdy z zápalonemi lámpámi cnotliwey wiáry á ſtałośći ſwoiey/ á dobrych vcżynkow ſwoich/ á záwżdy gotowi ſą/ kiedy ich kolwiek Pan ich á oblubyeniec ich záwoła RejPos 6v, 147; LatHar 396, 643.

»zapalona, gorająca i świecąca lampa« [szyk 7:1] (7:1): áby miał zápaloną lámpę ſwoię/ to ieſt/ obiáśnioną duſzycżkę ſwoię zupełną wiárą á nádzyeią o Pánu ſwoim RejPos 342, 6v, 147, 181v, 341v [2 r.]; RejZwierc 170v; Lámpy goráiące y świecące/ ſąć vczynki dobre/ á zwłaſzczá miłośierne/ y obcowánie pobożne/ ktore świeći przed ludzmi. WujNT 108.

Szereg: »lampa a pochodnia« (2): S tąż lámpą á s tą pochodnią záwżdy mocnie ſtoy/ á cżekay záwołánia ſwego/ gdy cie Pan twoy będzye powołáć racżył RejPos 341v, 341v.

b) W wizji św. Jana w Apokalipsie na oznaczenie duchów; lampas Vulg (3):

Wyrażenie: »lampa pałająca, gorająca« (3:1): RejAp 48v, 49 [2 r.]; A z ſtolice wychodźiły łyſkáwice/ y głoſy/ y gromy: á śiedm lamp goráiących [lampades ardentes] (marg) ogniſtych. G. (‒) przed ſtolicą/ ktorzy ſą śiedm Duchow Bożych. WujNT Apoc 4/5.

c) W odniesieniu do ciała ludzkiego (1): Takież thá brudna lámpá cżłowieká márnego/ Pyęknie ieſt ozdobyona od Bogá zwirzchniego/ Tym ogniem á tym ſwiátłem od niego nádánym RejWiz 119v.

Przen (6):

a) O Matce Boskiej (1): [Matkę Boską] inſzy [doktorowie święci nazywają] lámpą nigdy niegáſnącą/ iáko Dámáſcenus Serm. de dormit. Mar. drugi Mátką miłośierdźia/ iáko S. Bernárd LatHar 478.

b) O Chrystusie (4): thá Lámpá wietzna Kryſtus Syn Boży/ w ſercách náſzych/ przes powiedánie Ewánieliey Swiętey vſtáwitznie wednie y wnocy ſwieći y gore. KrowObr 90v, 90v, 91.

Wyrażenie: »lampa gorająca« (1): á iż ieſztze otzekawáli Páná Iezu Krzſtá [!] wietzney ſwiátłośći/ oney Lámpy goráiącey/ kthora nie miáła nigdy zgáſnąć/ ále przyść gorzeć vſtáwitznie y wſzyſtek ſwiát oſwiećić. KrowObr 90v.

Szereg: »światłość, lampa gorająca« (1): KrowObr 90v cf Wyrażenie.

c) O św. Piotrze i Pawle (1): to Miáſto [Rzym] zacnośćią ſwą/ wſzyſtkie inſze Miáſtá przechodźi/ á iákoby iákie ćiáło/ ták ono ma dwie wielkie iáſne/ iákoby ocży/ tych to dwu świętych zacnych Apoſtołow ćiáłá/ dla cżego áni ſámo niebo ták nie będźie świećiło/ kiedy ſwe promienie roſpuśći/ iáko Miáſto Rzymſkie dwie te lámpie z ſiebie wypuſzcżáiąc/ z Rzymu będźie przed oblicżność Bożą porwány Páweł S./ z Rzymu Piotr święty. ReszList 180.

2. Prawdopodobnie jako przekład lat. „lampas” na oznaczenie błysku błyskawicy (2): BibRadz Iob 41/10; Záś wſzyſtek lud widzieli gromy y błyſkáwice [lampades] (marg) 5 Moi. 18: Właſnie/ głoſy y lampy. (–)/ y głos trąbny/ y gorę kurzącą ſię BudBib Ex 20/18.

Synonimy: 1. kaganiec, laterna.

Cf LAMPASZ

ZZie