Słownik polszczyzny XVI wieku

« Poprzednie hasło: RADZIĆ

Następne hasło: RADZIECKI »

RADZIĆ SIĘ (258) vb impf

sie (163), się (95).

a jasne (w tym 6 r. błędne znakowanie).

Fleksja

indicativus
inf	radzić się
praes
	sg	pl
1	radzę się	radzimy się, radzi(e)my się
2		radzicie się
3	radzi się	radzą się

praet
	sg		pl
1	m	radziłem się, radził się	m pers
2	m	radziłeś się, -ś się radził	m pers
3	m	radził się	m pers	radzili się
	f	radziła się	m an	radzili się
	n	radziło się	subst	radziły się

fut
	sg
1	m	będę się radził

imperativus
	sg	pl
2	rådź się	radźcie się
3	niechåj się radzi	niech się radzą

conditionalis
	sg		pl
1	m	bych się radził	m pers	bysmy się radzili
2	m		m pers	byście się radzili
3	m	by się radził	m pers	by się radzili
3	f	by się radziła	m an

con praet
	sg
3	m	by był się radził

inf radzić się (57). ◊ praes 1 sg radzę się (6). ◊ 3 sg radzi się (20). ◊ 1 pl radzimy się (1) OrzJan, radzi(e)my się (1) RejKup. ◊ 2 pl radzicie się (2). ◊ 3 pl radzą się (14). ◊ praet 1 sg m radziłem się (2) OrzRozm, BudNT, radził się (1) BielKron 112. ◊ 2 sg m radziłeś się, -ś się radził (2). ◊ 3 sg m radził się (46). f radziła się (3). n radziło się (2). ◊ 3 pl m pers radzili się (25). m an radzili się [cum N pl: zające] (1). subst radziły się (1). ◊ fut 1 sg m będę się radził (1). ◊ 1 pl będziemy się radzić (2). ◊ 3 pl będą się radzić (1). ◊ imp 2 sg rådź się (12). ◊ 3 sg niechåj się radzi (1). ◊ 2 pl radźcie się (3). ◊ 3 pl niech się radzą (1). ◊ con 1 sg m bych się radził (1). ◊ 3 sg m by się radził (6). f by się radziła (1). ◊ 1 pl m pers bysmy się radzili (2). ◊ 2 pl m pers byście się radzili (1). ◊ 3 pl m pers by się radzili (2). ◊ con praet 3 sg m by był się radził (1). ◊ part praes act radząc się (39).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (jeden z niżej notowanych przykładów) – XVIII w.

Znaczenia

1. Prosić o radę, szukać porady, pytać (207)
- a. O ludziach (203)
  - Przen (35)
    - a) O kierowaniu się w decyzjach wiedzą, intelektem, uczuciami, moralnością itp. (20)
    - b) O szukaniu porady w księgach (4)
    - c) O wróżbitach i wróżbach (8)
    - d) O współżyciu płciowym (1)
  - α. Zwracać się o radę i pomoc do sił nadprzyrodzonych (40)
- b. O Bogu (4)
2. Zastanawiać się, rozmyślać (51)
- a. Naradzać się z kimś (43)

1. Prosić o radę, szukać porady, pytać; consulere Miech, HistAl, Vulg, PolAnt, Mącz, Modrz, Calag, Calep, Cn; consultare Mącz, Calep, Cn; requirere PolAnt, Modrz; consilium capere Mącz, Cn; consilium captare a. communicare Mącz; consiliari PolAnt; consilium accipere a. petere, referre [ad aliquem] Cn [w tym: kogo, czego (181)] (207):

a. O ludziach (203): Nie radźże ſie cudzoźiemcá/ Bądź Węgrzyná álbo Niemcá: Mnodzyć ludzie ták zdrádzeni/ A z ſwoich źiem wypędzeni. BierEz Q, F; ForCnR A4v, C2; ktore przycżyny [braku pokarmu w piersiach]/ iako trzeba pilno obacżyć, tak iż y lekarzy mądrich ſie radzić/ á gich lekarzſtwy ſie ſprawować. FalZioł V 36v; Leop 1.Mach 8/15; BielKron 62v; Apud aram consultare. Proverb. Dopiro ſie radźić/ gdy ſie yuſz rzecz poczęłá. Mącz 13b; Communicant inter se consilia. Yeden ſie drugiego rádźy. Nic przed ſobą nie tayą. Mącz 61d, 34d, 35b, 63c [3 r.], d, 191b, 424c; RejPos 64, 186 [2 r.]; [młody człowiek jadąc w cudze kraje] ma to pilnie ſobie vważáć/ á tych ſie rádzić ktorzy wżdy ſwiát widáli. RejZwierc 17, 153, 230; BielSpr 36v, 45v; Acżkolwiek [Achab z Jozafatem] ſie ták bárzo/ nagle nie kwápili [do wojny]/ Ale pirwey Prorokow/ ſwoich ſie rádzili. HistHel D2; Strum M; Dla tego też/ ilekroć ábo w wierze/ ábo w práwie iákie ſpory bywáią/ nikogo ſię więcey poſpolićie nierádzą/ iedno ſzkoł ModrzBaz 130; Rath fragen. Rádzić śię. Consulere. Calag 384a; SkarŻyw 261, 332, 597; GórnRozm K4; A kto ſye rádźi/ kiedy czás vpłynął Iuż ten w fráſunku y w ſwym głupſtwie zginął. ZawJeft 29; Consulor – Radzą ſie mnie. Calep 247a, 246b, 247a [2 r.]; kiedy Pan dáleko: niechay ſie [urzędnik] Włodárzá/ y ſtárſzych poddánych (ále káżdego z oſobna) rádźi. GostGosp 18; Potym [pobożność] mądrym/ rozſądnym/ proſtaká vcżyni/ Ze do niego rádźić ſię potym chodzą ini. KołakSzczęśl C2; WujNT 428, Xxxxx3v; Vſtáwiamy/ áby cokolwiek przyda ſie poſpolitych pieniędzy do ſkárbu włożyć/ to było w mocy i ná woli náſzéy [tj. króla] [...] rádząc ſie Pánów onéy źiemie/ w któréy ſłuſzny przyda ſie czás opátrzenia pożytku poſpolitégo vczynić. SarnStat 334 [idem (2)] 411, 944; Wielce grzeſzą [...]/ ktorzy ábo bez mądrośći ná rządy y kroleſtwá/ y vrzędy ſię wſpináią: ábo [...] mądrych przy ſobie nie máią/ ábo ſię ich nie rádzą/ ábo rádząc ſię nie ſłucháią. SkarKaz 517a, 43a, 518b; Nie rozumiałeś y ſam postępku práwnego, Aniś ſię práwomędrcow rádźił, ániś ich miał W powadze CiekPotr 65; PaxLiz E; SkarKazSej 663a, 695b.

radzić się około czego (4): Alexander Severus Rzymſki Ceſarz miał to w obycżáiu/ że [...] około Práwá y ſpraw ſądowych/ rádźił ſię ludźi w Práwie biegłych: záś o rzecżách rycerſkich rádźił ſię żołnierzow ſtárych ModrzBaz [16]; SkarJedn 309; SkarŻyw 582; ieśli wy nie maćie sſto rozumu/ iáko temu zábieżeć/ więc poślićie do cudzey źiemie/ rádźić ſię około tego. GórnRozm D3.

radzić się na co (2): rádził ſie ná to [czy złamać przymierze z Turkami] Skánderbeg rad ſwoich/ ktorzy mu rádzyli áby dzierżał ſłowo/ thák Pogáninowi iáko Krześćiánom BielKron 253v; A ná vſpokoienie y wykorzenienie ſekty oney/ [Paweł z Barabaszem] ſzli ſię rádzić Apoſtołow y Kápłanow do Hieruzalem. SkarŻyw 537.

radzić się o co (14): BierEz B3; Gdy kto ma krew puſzcżać zawżdy ſie oto radz ludzi vmieiętnych/ bo tego ieſt potrzeba. FalZioł V 61v; KrowObr 124v; Iuż [w małżeństwie] záwżdy wſzytko ſporo/ bo iedno drugiego o wſzytko ſie rádzi RejZwierc 32 [idem WerKaz]; SkarŻyw 261, 471, 571; á nie tylko to [głoszenie ewangelii] cżynili Apoſtołowie ále y inni pomocnicy ich/ nie rádząc ſię oto Piotrá/ áni od niego/ ná ten vrząd potwierdzenia biorąc NiemObr 38, 39, 42, 58, 62; WerKaz 305; ActReg 79.

radzić się z czym [= w sprawie czego] (2): Ceſarzowá nic ſię Ceſarzá ſtym nie rádząc/ poſłáłá zacne pánie do niey [do młodej wdowy, która ślubowała żyć w czystości]/ to [aby wyszła za mąż] iey rádząc. SkarŻyw [223], 471.

radzić się o czym, de aliqua re (5:1): A o ynſzych darach albo też niedoſtatkach ćieleſnego przyrodzenia mamy ſię tych radzić/ Ktorzi [...] każdego dowćip y wrodzone obyczaye przes Phyſiognomią poznać mogą KwiatKsiąż B3; CzechRozm 253v; ModrzBaz [16]; gdy ieden znich [do wnętrza jaskini] z łuku ſtrzelił ſtrzáłá ſię názad obroćiłá/ y ſtrzelcá zrániłá. [...] Tedy Syponcżykowie Biſkupá ſię ſwego o tym rádzili SkarŻyw 422, 570; Nietylko Poſłów Król, ále et Dominos illius terrae, in qua agitur de commodo Reipub. in illa terra, ma ſie rádźić. SarnStat 44.

radzić się w czym (13): Zaſię gdy ſtrach ieſt, Aby mieſthcza około macicze nie były chore, zarażone/ albo niedoſtatek cierpiącze [...]. W tym ſie mądrich lekarzy radzić FalZioł V 31v; Thobisye nam yeſcze ktemv zdalo abi krolowa yey m. radzyla sye w tich rzeczach nietilko podſkarbiego albo ye^go thowarziszow ale tesz y ynich panow tak vegierskiey yako syedmigrodzkyey zyemye LibLeg 11/43; GroicPorz a4; BielKron 21v, 211v; Ieſt nie dáleko ied[e]n rycerz ſtáry cżłowiek bárzo porádny/ ktorego ſie náſz oćiec we wſzem rádził. HistRzym 31v; Iż ieſli cżłowiek [...] odſtąpi odemnie/ [...] á poydzye do Proroká rádzić ſie w onych omyłkach ſwoich/ Ia Pan [...] vcżynię odpowiedź iemu/ ták iż go wyniſzcżę s pośrzodku ludu moiego [Vulg Ez 14/7-8]. RejPos 205v; Oczko 1v; SkarŻyw 291, 307, 582; Gdy Pan w domu/ Vrzędnik ma ſie go rádźić w cżymby namniey wątpił/ áby nie zbłądźił GostGosp 18, 84.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym: zaimek pytajny (23), -li, jeśli(ż) ‘czy’ (7), zaimek względny (1); w antepozycji (1)] (31): Krol ſie lęknąwſzi radzi ſie Iozepha czo ma cżynić RejJóz K8v; A gdy iuż barzo zblądziemi Koſczyelnich ſię ſlug radziemi. Iako by ſie ſpanem ziednaċ A czo by mu offyarowaċ. RejKup Nv; A gdy [żona] yuſz doma nyebila pul czwartha roku, schedl do nyeboſczika kxyedza dąbrowſkyego radzacz ſzyą czobi czinycz myall. LibMal 1554/190v; IEden ſie ná potrzebie iákoś s świnią zwádził/ Y iákoby ſie pomśćić drugiego ſie rádził. RejFig Bb, Dd7; RejZwierz 16, 61v; BibRadz I 286b marg; nie rádźi ſye tám [w Niemczech i we Włoszech] zwierzchni Pan poddánego ſwego/ mali mu poddány co dáć OrzRozm L3v, E2; Ktorzy [mieszkańcy Azot, gdy dotknęły ich plagi] gdy ſie rádzili ſtárſzych ſkąd im to przyſzło. Iedni mowili dla Arki/ drudzy przećiw temu. BielKron 63; przecżedſzy liſty Olbrycht/ rádził ſie ſwoich/ chcąli fortuny pokuſić BielKron 237v, 95 [2 r.], 211v, 214v, 353, 406, 413; GórnDworz P2; A oná [Salome] pothym wyſzłá z mátką ſwoyą/ y rádziłá ſie iey ocżby prośić miáłá [Vulg Mar 6/24]. RejPos 320v; RejZwierc 6; SkarŻyw 582; StryjKron 215; NiemObr 131; ActReg 81; wſzakoż kędy Pan bliſko/ ma ſie rádźić [urzędnik]/ ieśliby tego [co chce sprzedać] do kuchniey álbo do iákiey potrzeby niemiano vżywáć. GostGosp 26, 18, 84; kthorego [Temistoklesa] gdy ſie ieden rádził/ zá kogoby dziewkę ſwą dáć miał/ [...] Odpowiedział [...] Phil F4; Nieprzyiaćiél nád ſzyią/ nie brónimy ſie: [...] piérwéy ſéymuiemy: piérwéy práwá wykłádamy: práktyków ſie rádźimy/ ieſliż ſie godźi nieprzyiaćielowi odeprzéć. OrzJan 56.

Z przytoczeniem [w tym: mowiąc (1)] (2): A kiedy go [koń jelenia] nie mogł ſpędzić [z łąki]/ Pocżął śię cżłowieká rádzić: Poradz mi miły cżłowiecże/ Bych mogł być ſam ná tey łące. BierEz Ov; Nátychmiaſt zebráwſzy kſiążętá y pány ſwoie/ rádził ſie ich mowiąc/ [...] Potrzeb thedy nam o náſzym wybáwieniu s piłnoſcią rozmyſláć HistAl D8v.

W porównaniu (1): SkarKazSej 658b cf znacz. 1.α. W porównaniu.

Przysłowia: Radź ſie innego/ ále wżdy pátrz ſwego. BierEz M4.

Te adhibe in consilium, Radz ſie ſam ſiebie. Mącz 151c; [A radź ſię ſámego ſiebie/ bo nád ćię nikt ći nie ieſt wiernieyſzy. BibRadz Eccli 37/17 (Linde)].

Zwrot: »radzić się rad, panow radnych« [szyk zmienny] (4:1): Krol to vſłyſzawſzy/ iął ſie ſwoich pánow radnych rádzić co ſnimi cżynić. BielKron 353; Po śmierći Witułtowey Włádźiſław Krol Polſki nie rádząc ſie rad ſwych dał Swidrygałowi kſięſtwo Litewſkie BielKron 386v, 253v, 406, 413.

Szeregi: »dokładać się i radzić« (2): SkarJedn 309; A gdy ſię iey kto wrzecżách duchownych y około ſtanu żywotá ſwego dokładał y rádził [...]/ ná modlitwie ſię pierwey z Pánem ſwym rozmowiwſzy/ nieomylną drogę podawáłá. SkarŻyw 582.

»(nie) radzić się i (ani) pytać« [szyk 2:2] (4): Iż oto naprzod iákoby ná iákie ſzyderſtwo mowićie/ áby od ludzi rádá byłá o żywoćie y o záchowániu dobrym/ onego nowego kxiędzá/ gdyſz oto zadnego tzłowieká niepytaćie/ áni ſie radzićie KrowObr 124v; CzechRozm 253v; SkarŻyw 384; mam w tey mierze pierwſzego Oycá Páná wáſzego y mego/ ktoremu wolno bráć co iego/ was ſię nie rádząc áni pytáiąc. SkarKaz 43b.

Przen [kogo, czego] (35): Trzeći precz odrzucáią ty trudne Queſtie [teologiczne]. Z tąd wielkie zámieſzánia roſtą y faſoły/ Drudzy ſię kordá rádzą nie prawdźiwey ſzkoły. Prot C; Kiedy chceſz ſtáynią oſádzić/ Maſz ſie pirwey mieſzká rádzić. RejZwierc 237v.

a) O kierowaniu się w decyzjach wiedzą, intelektem, uczuciami, moralnością itp. (20): BierEz G; RejJóz L2v; Leop Ez 21/23; [Bóg mówi] Nuż tedy ſtąpmy/ á pomieſzaymy tám iężyki [!] ich [budowniczych wieży Babel]/ áby ieden drugiego niezrozumiał (marg) To mowi iáko by ſię mądrośći y możnośći ſwey rádżąc [!]. (–). BibRadz Gen 11/7; GrzegRóżn N3v; ſtárayże ſię/ ábyś [...] poddáne ſpráwiedliwie/ przyiázni y nienawiśći ſię nierádząc/ ſądził SkarŻyw 571; CzechEp 267; Wiedźiał P. Iezus iáko Bog práwy co z Iudaſzá być miáło: ále iáko człowiek y ſprawcá trzody ſwey/ tey ſię wiádomośći nie rádźił/ gdy go ná vrząd obierał: wiedząc iż [...] ſławę miał v wſzytkich o ſobie dobrą. SkarKaz 610b.

radzić się w czym (1): W Tym ſię fortuny rádźić nie potrzebá/ Choway ſwé dobrze/ coć bóg życzył z niebá. KochFr 35.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): Y mądrzi tak navczali Abismi ſie rozmiſliali A rozumu ſie radzily Czo biſmi potim ſprawily RejRozm 405.

Zwroty: »(głowy a) rozumu, własnego zdania się radzić« = advocare in consilium rationem Modrz [szyk zmienny] (8:1): RejJóz D8v, I2; RejRozm 405; Tuo tibi iudicio est utendum, Maſz ſie twego włásnego zdánia rádźić. Mącz 470d; De rebus ipsis utere tuo iudicio, O ſámych rzeczach vżyway álbo radz ſie głowy á rozumu twego. Mącz 510b; RejZwierc 230; ModrzBaz 26v; Poczekay/ rozmyśl ſię co czynić maſz/ P. Bogá wzyway. radź ſię rozumu/ á oney zapálczywośći mieyſcá nie day. SkarKaz 314a, 244b.

»zmysłow (cielesnych), uszu się radzić« = słuchać czegoś (lub odebrać informację innymi zmysłami) uważnie (2:1): Tá rzekłá/ to ten żonę ocżyma obierał/ By ſie był vſzu rádził/ więceyby był wygrał. RejZwierz 45v; RejZwierc 31v; Táć ieſt wiárá kośćiołá Bożego/ ktora [...] ſmyſłow ſię ćieleſnych y rozumu ſwego nie rádźi. SkarKaz 244b.

b) O szukaniu porady w księgach (4): RejPos A4v; Rádziłem ſię rozmáitych Káſtigatorow/ Kommentatorow/ Theologow/ Hiſtorykow/ y inych wſzelákich Autorow álbo piſárzow BudNT przedm dv.

radzić się o czym (1): O tych wſzyſtkich rzeczách [dotyczących wpisów do ksiąg umów cywilnych] Commentarios ná práwo Céſárſkié rádźić ſie trzebá SarnStat 1268.

Zwrot: »radzić się ksiąg« (1): Ma ſye rádźić tych Czwartych Kſyąg/ w ktorych rádę ku lekárſtwu naydźie SienLek 45.

c) O wróżbitach i wróżbach; interrogare Vulg, PolAnt (8): Ano maſz Fáráoná/ áno maſz Saulá/ Ktory go [Pana] odſtąpiwſzy ſzedł ſie rádzić dyabłá [tj. wyroczni]. RejWiz 131; [król babiloński] pytał y báłwánow/ rádził ſie pátrząc ná wątrobę y ſerce. Leop Ez 21/21; y będą ſię rádzić [Egipcjanie] báłwanow ſwoich/ á wieſzczkow/ czárownikow/ y czárnokſiężnikow ſwoich. BibRadz Is 19/3; Necromanticus, Poprziſięgácz vmárłych/ który zwaſzczá poprziſięga vmárłe á rádźi ſie ich. Mącz 244a; [król Manasses] cżáſow lepak przeſtrzegał báwiąc ſię praktykárſtwem y cżárámi/ rádził ſię pytonow y cżárnokſiężnikow BudBib 2.Par 33/6; (marg) Wydworne nabożenſtwo ábo zabobony. (–) kiedy miáſto Bogá rádzi ſię czártá/ ábo ſług iego czárownikow ábo práktykarzow. WujNT 470.

radzić się o co (1): Bacżąc to Atila radził ſie o zwycięſtwo wieſcżkow czo przez bydlęce ielita wrożyli. MiechGlab 53.

Ze zdaniem dopełnieniowym (1): A gdy [Delfowie] śię Wrogá [tj. wyroczni] rádzili/ Iákoby tego pozbyli [plag, które na nich spadły po zabiciu Ezopa]: Wrog Ezopá kazał błágáć/ Kośćioł k iego cżći zbudowáć. BierEz H2.

d) O współżyciu płciowym (1): A potim ma być to lekarzſtwo [dla pomnożenia płodu] na taiemne mieſtce włożone. [...] á potym rano [żona] wyciągnąwſzy z ſiebie ono lekarzſtwo. Ma ſie oſtatka męża radzić. FalZioł V 86v.

α. Zwracać się o radę i pomoc do sił nadprzyrodzonych; petere oraculum Mącz; inquirere PolAnt; divinos seu omina consulere Cn (40): Ná to ták odpowiedźiał Moiżeſz świekrowi ſwemu/ Iż lud przychodźi do mnie rádząc ſie Bogá. BibRadz Ex 18/15; á Teráfim były obrázy ktorych ſie pogáni rádźili. BibRadz I 456a marg, Ier 37/7; BielKron 42v, 73, 112; Petere oraculum a Deo, Rádźićſie [!] Bógá. Mącz [267]b, [267]c, 295b; A (ták) niemogł (tám) Dawid iść przedeń rádzić ſię Bogá/ bo ſię był zlękł przed miecżem ániołá Iehowy. BudBib 1.Par 21/30; Raz w kośćiele vyzrzáłá wiele rąk zlożonych [!] a iákoby ſię modlących/ y przelękłá ſię [...] y rádząc ſię Páná ſwego/ ſpráwę wzięła/ iſz te duſze były vmárłych wcżjſcu o modlitwę iej proſzącjch. SkarŻyw 580, 503 [2 r.]; [zwolennicy elekcji Maksymiliana] Nie rádząc ſię kośćiołá/ świętych/ áni Bogá. Gwałtem w ſzáńce przypádli/ ludźi wiązáć chćieli KmitaSpit C2; [BielKron 1551 11v].

radzić się o kogo, o co (5): Idźćie á rádzćie ſię Páná o mię y o lud y o wſzytkiego Iudę/ ná ty ſłowá kſiąg ktore ſą ználeźione BibRadz 4.Reg 22/13, 1.Reg 22/13; BielKron 63v; [Mojżesz] o recż [!] ſię káżdą Páná Bogá ná modlitwie rádził/ y nic bez niego niepocżynał. SkarŻyw 482; NiemObr 179.

radzić się (przez co i) przez kogo (8): Ieſtći thu ieden człowiek Micheaſz ſyn Imle przez ktoregobychmy ſię mogli rádźić Páná BibRadz 3.Reg 22/8, 4.Reg 22 arg; bał ſie Saul/ rádził ſie Páná Bogá przez ſen y przez kápłany tákież Proroki/ iáko ſobie miał pocżynáć. BielKron 67v, 49, 64v, 68; Y Pogánie to czynili/ gdy ſwoie ſeymy y rády o dobrym poſpolitym záczynáli: rádźili ſię bogow ſwoich przez kápłany ſwoie. SkarKazSej 657a; Y przydał/ áby záwżdy gdy co miał poczynáć/ rádźił ſię P. Bogá przez kápłaná Eleázárá SkarKazSej 678a.

radzić się w czym (2): Widźiałem ſyná Izaiego [tj. Dawida] gdy przyſzedł do Noby ku Aichmelechowi [...]. Kthory ſie rádźił Páná w rzeczách iego [tj. swych] BibRadz 1.Reg 22/10; Pytał go też [Cyrus Krezusa] ieſli ſie w tym rádził bogá Apoliná? Odpowiedzyał/ rádził BielKron 112.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: o to (1); zaimek pytajny (7), -li ‘czy’ (1)] (8): rádził ſie lud Izráelſki przez Phinee Biſkupá Páná Bogá/ ktoryby ich miał być ſprawcą przećiw Kánáneyſkim. BielKron 49; A gdy ſie [Saul] przez kápłaná rádził Páná Bogá każeli ná Filiſtyny vderzyć? Zámilcżał Pan ná to pytánie. BielKron 64v; Potym Atheńſcy rádzili ſie bogá Apoliná v Delfow/ iákoby ſie beſpiecżniey bronić mieli tey wielkośći nieprzyiacioł. BielKron 117, 67v, 72, 90v; á radź ſie go [Pana] iákobyś mogł záſię przeiednáć gniew onego dobrotliwego Páná ſwego RejPos 120; Wnetże Bogow Rzymiánie o tho ſie rádzili/ Iákby onę ſmrodliwą dzyurę [na rynku] zápráwili. PaprPan Hh4.

Z przytoczeniem [w tym: mowiąc (2)] (3): y rádzili ſie Páná/ mowiąc: Kto ma być Hetmánem woyſká náſſego/ gdy ſie będziem potykáć z ſyny Beniáminowemi? Leop Iudic 20/18; Rádził ſie teſz y ná then czás Dawid Páná/ Mamli wyćiągnąć przećiwko Filiſthynom? á daſſli ie w ręce moie? Leop 2.Reg 5/22, 2.Reg 5/19.

W porównaniu (1): o ktorym [Achitofelu] mowiono: kto ſię go rádźił/ iákoby ſię Bogá rádźił SkarKazSej 658b.

Szereg: »radzić się abo pytać« (1): Tubyś lepak rzekł/ á gdzieſz ia tego Duchá s. thák cżęſto mam ſzukáć/ ábych ſie go záwżdy rádzić ábo pytáć miał? RejPos 70v.

W przen (1):

Zwrot: »sercem się radzić« (1): Tedy Arcybiskup zwieśiwſzy głowę/ myślił co miał vcżynić/ á Páná Bogá ſię ſercem rádził. SkarŻyw 511.

b. O Bogu (4): Kogo ſie rádził [Jehowa] [...]? BudBib Is 40/14; [Bóg stworzył insze stworzenia samym słowem] ſyná ſię nie rádząc: áż dopiero/ iáko X⟨iądz⟩ K⟨anonik⟩ dokłáda/ gdy miał cżłowieká [...] tworzyć. CzechEp 181; [Bóg stworzył ducha, którego] ſynem názwał: świát przezeń ſtworzył: onego ſię rádźił [...]. A drugiego złego [ducha] nienawidźiał CzechEp 259.

radzić się o czym (1): A záś co ſie tknie rozmowy Bożey z Anioły/ tedy o tey maſz I.Krol 22.v.18.19. gdzie ſie ono Bog rádził duchow przy ſobie będących o zábićiu Achábá CzechRozm 18.

2. Zastanawiać się, rozmyślać; consulere Miech, Cn; deliberare Mącz (51): wſzakoſz Ruſkie panięta nie wiele ſie radzącz poimawſzy poſły Tatarſkie: pobili MiechGlab 3; Bo więc tám [przy spowiedzi] iako chcą karzą Ná koniec do piekłá ſkażą [...] Trudno do wyſſego práwá Bo ſie tám nie długo rádzą RejRozpr E2v; Delibero, Rozmyſlam ſie/ rádzę ſie/ też niekiedy wątpię/ nie wiem czego ſie yąc mam. Mącz 191b.

radzić się o czym (1): [wszelki człowiek ma starać się o mądrość] á zwłaſzcża o tym nawięcey ma być naſze myſlenie y żądza, żebyſmy ſie zawſze radzili o rzeczach poczciwych BielŻywGlab nlb 15.

Ze zdaniem dopełnieniowym [zawsze: zaimek pytajny] (3): [Maryja] odijdz go [ciała Jezusa na krzyżu] tak nie ſmié/ anij chce dlá miloſci wielkié/ a tako radzątz ſie tzo by s tym dzialatz miala ij pozrzala ku miaſtu OpecŻyw 154, 154; á ták iáko ſye tym wſzyſtkim bronić [przy nawrotach febry]/ zá Boſką pomocą (od kthorégo lékárſtwá wſzyſtki ſą) rádźić ſye będźiemy SienLek 139.

Zwroty: »radzić się w duszy« (1): Długoż ſie będę rádził ſam w nędzney ſwey duſſy/ Gdy nic pocyeſzliwego yuż mi ſnadź nye tuſſy LubPs D.

»myślić radząc się« (1): MAtuchna bożá po odeſciu onych żolniérzow przyſtąpiwſſy ku krziżu/ myſli radzątz ſie iakoby ſlożyla cialo s krzyża ſwégo námileyſſégo ſyna OpecŻyw 154.

a. Naradzać się z kimś; consilium inire PolAnt, Vulg; consilium struere Mącz; consilium communicare Modrz; commentari Calep; consilium facere Vulg; consilium habere JanStat (43): zebrali ſie w radę biſkupowie/ xiążęta żydowſcy ij licemiernicy przeciw Iezuſowi/ [...] a tam radzątz ſie mowili: Czo cżynimy OpecŻyw 69; A tak yeſly maczie mocz teras yaka patrzczie y radzczie ſye bo yeſt teras czas i pogoda LibLeg 11/57; Radcżes ſie yuż yako chczeczie Gdy ſpołu wſyczj będżeczie RejKup t4; Consilia struere, Rádźić ſie. Mącz 422c; OrzQuin B2; [Rada cesarska [u Turków] nigdy się przy Cesarzu nie radzi, ale od niego daleko PamJancz 127].

radzić się około czego (3): boiącz ſie też panięta wſzytkie ich [Tatarów] zaſię wroczenia/ radzili ſie około tego MiechGlab 18; ye⟨go⟩ M Krol ma sye okolo tego radzycz spani polſkymy LibLeg 10/151v; BielKron 306.

radzić się o co (6): BierEz N4v; Pan Sżcżęſcie [osoba dramatu] wyſłyſzáwſzy proźby jch ani ſie oto radzątz/ tako ijm odpowiedźiáł [...] ForCnR B4; RejZwierc 59 marg, Bbbv. Cf Ze zdaniem dopełnieniowym.

radzić się z kim (16): On [gospodarz] około żytá chodzi/ Z ſynem ſie o żniwo rádzi. Rzekąc/ iutro ſynu miły/ Abyſmy ſie poſpieſzyli: Muśim k temu ſąſiády wźiąć/ Za nam pomogą żytá żąć. BierEz N4v, S2; LibLeg 10/151v; Diar 26; Przydzie ná cię [...] chorobá Iuż [żonka] ſie rádzi z bábámi ktore zyołá znáią RejWiz 61; Cum amicis deliberare, Rádźić ſie/ rozmáwiáć ſie s prziyaćioły. Mącz 191b, 105a; GórnDworz P7v; Pan s pánią iáko ſie rádzą o pułmiſki. RejZwierc 59 marg [idem Bbbv], 59, Bbbv; ModrzBaz 86; Commentari – Rozwazacz, z inſzim ſzie radzicz, rozmawac. Calep 222a; SarnStat 198. Cf »radzić się z sobą«.

radzić się o czym (6): Myſzy widząc ſwoię ſzkodę/ Zeſzły śię wſzytki w gromádę: A o koćie śię rádziły/ Iákoby go prozny były. BierEz Ov, S2; RejWiz 122; Pánu Bogu zá tho dźiękuię/ [...] żem tu ná ćię trefił pierwey á niżlim do tám tey rády iechał/ gdźie ſye teraz o tey Exekucyey rádźić mamy OrzRozm D; ModrzBaz 86; [św. Paweł apostoł] Z Bárnábaſzem z Antyochiey poſłan do Ieruzálem do Apoſtołow/ rádzić ſię o potrzebie obrzezánia WujNT 513.

Ze zdaniem dopełnieniowym [w tym z zapowiednikiem: o to (2); zaimek pytajny (15), aby (3), iż (1); w antepozycji (1)] (19): Niegdy ſie záiące rádzili/ Iákoby ſwey nędze zbyli BierEz L2, Ov; [żydowscy książęta kapłańscy] weſſli w radę oto ſie radzitz tzo ſnią [z Maryją, która odmawiała zamążpójścia] vcżynitz. OpecŻyw 3v; gdyśmy u WM byli, radząc się, jakobyśmy utciw⟨i⟩e mogli [...] o tych drugich potrzebach mowić Diar 29; GRomádá dwu do miáſtá głupich wypráwili/ Aby im bożą mękę ná ſwiętá ſpráwili. Málarz widząc dubiele pytał/ á iákiego? Chcecie kupić żywego álbo vmárłego? Chlopi ſie tu rádzili/ iż lepiey żywego RejFig A7v; CHłopi Wilká żywego w iámie vłápili/ Iáką mu mękę zádáć ſpołu ſie rádzili. RejFig Dd7; Tedy odſzedſzy Fáryzeuſzowie/ rádźili ſię aby go podchwyćili w mowie. BibRadz Matth 22/15; Rzekłeś teraz iż ſye o to rádźićie iákoby przez Exekucyą Papieſtwo w Polſzce vſtáło. OrzRozm Bv; Przeto Krol iął ſie rádzić coby cżynić miał [tj. czy stoczyć bitwę] BielKron 306v, 362v; Krol I.M. [...] rádził ſie s pánem Koniuſzym/ á s pánem Oboźnym/ czoby zá rząd dáć ná nie [na konie] miał. GórnDworz P7v; RejPos 285v; Więc ſie iuż tu páni s pánem ieſzcże z wiecżorá rádzą co máią przy grochu á co przy kápuſcie poſtáwić. RejZwierc 59; BudBib Bar 6/47[48]; Ták ſtrapionego y nápoły żywego [św. Marka] do ćiemney wieże wſadzili/ rádząc ſię iáką go śmierćią zgubić mieli. SkarŻyw 363; ActReg 89; WujNT 38, Matth 22/15, 26/4.

Z przytoczeniem [w tym: rzekąc (1)] (2): Pan Niedźwiedź był woiewodą/ [...] Oſłá z záiącem brákował. Y rádził ſię ze lwem o nich/ Y co mamy po tákowych. BierEz S2, N4v.

Zwroty: »radzić się (sami) z sobą« = wspólnie (2): BielKron 362v; A gdy teſz ná nie przyidzie vtrapienie ábo walká/ tedy ſię kápłani rádzą ſámi z ſobą [cogitant ad seipsos sacerdotes] gdzieby ſię vćiec z báłwány ſwemi. BudBib Bar 6/47[48].

»społu, wespołek się radzić« = consociare consilia [cum aliquo] Mącz [szyk zmienny] (2:1): RejFig Dd7; Mącz 398b; Tedy ſię zebráli árcykápłani y ſtárſzy z ludu [...] y rádźili ſię ſpołu [consilium fecerunt] áby Ieſuſá zdrádą poimáli y zábili. WujNT Matth 26/4.

Szereg: »(nie) namawiać się a (ani) radzić« (2): Diar 26; ALe Kśiężá Opáći/ którzy ná ten Synód przyiechali/ [...] iż ſie z bráćią ſwą ná to nie námawiáli áni rádźili [cum fratribus suis tractatus et consilia non habuerunt JanStat 222]/ wźięli ſobie ad deliberandum SarnStat 198.

Synonimy: 1. pytać się; 2. myślić; a. namawiać się.

Formacje współrdzenne cf RADZIĆ.

Cf RADZĄCY SIĘ