[zaloguj się]
[pdf]

RAJ (376) sb n

råj, raj- (w tym 2 r. błędne znakowanie).

Fleksja
sg pl
N råj raje
G raju raj(o)w
D rajowi
A råj raje
I raj(e)m
L raju
V raju

sg N råj (46). ◊ G raju (109). ◊ D rajowi (1). ◊ A råj (32). ◊ I raj(e)m (10). ◊ L raju (174). ◊ V raju (1). ◊ pl N raje (1). ◊ G raj(o)w (1). ◊ A raje (1).

Sł stp, Cn notuje, Linde XVI (dwa z niżej notowanych przykładów) – XIX w.

1. Według tradycji Starego Testamentu ogród szczęśliwości, w którym przebywali Adam i Ewa do chwili popełnienia grzechu pierworodnego; paradisus Murm, Mymer1, Mącz, Modrz, Vulg, Cn (213): BierRaj 18v; OpecŻyw 18v; pyerwschy czlouyek adam sthworzon {wrayv} przesz mathky y oczcza uyelkyey nyeuynnoszczy PatKaz II 72, 69; bo adam z rayu, luciper z nyeba zgrzeſzywſzy upadly PatKaz III 146; Murm [207]; Mymer1 43; powiedaią iżby to drzewo [aloes] z Raiu tą rzeką przypływało, Abowiem żadny Cżłowiek niewidział obycżaiu á mieſtcza iako á gdzieby roſlo FalZioł III 2d; wzakonye stogi Sthworzil prawi pan bog czlowyeka wrayv LibMal 1554/190v; Myáłáć y Yewá w Ráyu wczym przebyeráć/ y ná rozumyeć yey nye ſchodźiło [...] á yednák ſye złego á ſzkodliwego owocu yęłá KromRozm I N2, O2; KromRozm II m4v; A ták vmiey [stara pani] pánnie rádzić wiernie/ [...] Pámiętáiąc co bog ieſt powiedzyał/ Gdy z Adámem ieſzcże w Ráiu ſiedzyał BielKom G4; SeklPieś 15v, 30v, 31; KrowObr 225; Pan Bog [...] Gdy w Ráiu racżył ſtworzyć nędznego cżłowieká. Wſzytki cnoty pocżciwe raczył był w nim ſpráwić. RejWiz 36v, 45, 86 [2 r.], 133, 177, 194v, Cc8; Adam ſlepym po grzechu zoſtał/ gdy ſye po Ráiu iáko ſlepy błąkał OrzList cv; A [Bóg] wyrzućiwſzy ie [Adama i Ewę] oſadził przed Ráiem roſkoſzy Anioły BielKron 2; RAy po Zydowſku Gan eden/ wykłáda ſie mieyſce roſkoſzy/ ktory ludźie vcżeni wykłádáią rozmáićie być: iedni na źiemi drudzy na niebie/ drudzy w miernym mieyſcu pod obłoki. Swięte piſmo kłádźie gi być ná wſchod ſłońcá miedzy rzekami [...] ále Ray nie wiádomy nikomu. BielKron 466; Mizerni żydowie/ nábáiali też o Ráiu w Tálmućie BielKron 466v, 1v [4 r.], 2, 2v, 266v, 466 [4 r.], 466v [2 r.]; Paradεisus, Piękny weſoły gay/ ſad/ ray/ ogród/ też miaſto w Syriey nie daleko od Dámáſzku Mącz 276d; Izaſz to nie ieſt owoc ſmiertelny/ ktorego vkuśili rodzicy náſzy w Ráiu/ á pomárli ſą? SarnUzn H6, G8v; [nieprzyjaciel nasz czart] ieſzcże w Ráiu pokąſał przodki náſze RejAp 100, 1v, 100, 110v, Ee4v; A gdyż vmárł [Adam] przez grzech ktory vcżynił przećiw przykazániu bożemu ſtráćił ray/ wſzytek rodzay ludzki po nim. HistRzym 75; Bo pirwſzy cżłowiek on Adam w Ráiu ſtworzon był wſzytek ná podobieńſtwo y ná kſtałt Páná ſwego RejPos 100v, 2, 13v, 15v [2 r.], 16, 17 (34); Grzech iáko zły był y ſtráſzliwy rodźicom pierwſzym náſzym w ráiu. BiałKaz A4v; KuczbKat 375; przyrodzenie człowiecze przykłonne ieſth ku boiáźni ieſzcze z onego przeſtráchu w Ráiu przodká náſzego RejZwierc 78v, 1v, 10 [2 r.]; ten grzeſzy/ kto dobrych rzecży nie dobrze vżywa. Dobreć było y ono iábłko ktorego Adam w Ráiu vkuśił: lecż że to przeciw roſkazániu Bożemu vcżynił/ hániebnie zgrzeſzył WujJud 197; Napirwſzym káznodzyeią w Ráyu był ſam Pan Bog RejPosRozpr c; Adam z Ewą żoną ſwą/ chodząc przedtym nágo w ráiu: pocżęli potym wygnáni będąc z ráiu/ chodzić w ſkorách/ ktorymi ie Bog przyodział. CzechRozm 39, 222; KarnNap A4, F2; ModrzBaz 37; iákoby rzekł [Bóg]: nędzni ludzie/ chcieliśćie być Bogámi/ á cżártáśćie posłucháli/ poznayćie teras nędzę ſwoię/ złe ćierpiąc/ gdyśćie dobrego wytrwáć niemogli. Y zámknął Ray SkarŻyw 262, 257, 259 marg, 260 [5 r.], 262, 263, 268; MWilkHist E3, E3v, F4; on pierwſzy człowiek/ łákomſtwem á chćiwośćią ſwą/ niechćiał Bogá w ráiu CzechEp 206, 185, 186, 206 [2 r.], 257, 261 (12); WerGośc 207; WerKaz 279; 283; cżłowiek [...] przykazánie przeſtąpił/ bowiem owocu w Ráiu z drzewá vkuśił. ArtKanc D17v, A16v, D19, L7v, N17, P6, T4; Adam z gliny przed ráiem ſpráwiony/ Ewá z kośći Adámowey w ráiu vcżyniona. LatHar 667, 55, 395, 580; KołakSzczęśl C4v; Iáko ná początku dyabeł zábił człowieká/ rádząc ná grzech/ y wywodząc z ráiu. WujNT 342; w ráiu pierwey niewiáſtá od ſzátáná zwiedziona byłá WujNT 740, 64, 471; Bog rzekł do pierwſzego w Ráiu cżłowieká/ ze w poćie cżołá twego będźieſz pożywał chlebá twego WysKaz 24, 34; PowodPr 11; A to co nam piérwſzy człek ieſcze w Ráiu ſpráwił/ Ze nas był do niewoléy ſzátáńſkiéy przypráwił SiebRozmyśl A2v; Máła rzecz byłá iábłko w ráiu/ dáleko lepſzych owocow mieli doſtátek/ ále ten ſię zdał im być naſmácznieyſzy ktory był zákazány. SkarKaz 121a; [Y náſádził Iehowá Bog ſad (marg) Albo ray ále to słowo iuż ſtáre (–) w Edenie ná wſchod BudBib Gen 2/8 (Linde); UrsinGramm 126].

W porównaniu (1): Wnidą do łáźniéy: á goſpodarz miły Chodźi/ by w ráiu/ nie zákrywſzy żyły. KochFr 23.

Zwrot: »wygnać (a. wyganiać), wypędzić, wyrzucić, wygnany, wypędzony, wyrzucony z raju« [szyk zmienny] (16:5:1:6:2:1): yadam zyewą [...] uypądzeny tudzyeſz zrayu prze nyeposluszensthwo PatKaz II 25, 29v, 33; barzo plakaly adam y eua dla nądze na ktorą byl{y} vygnany z rayu PatKaz III 99v; WróbŻołt tt2v; pan bog czlowyeka zrayv vipądzil LibMal 1554/191; BOg iáko then ktory nie rad grzechu nigdy widzi/ Kazał z Ráiu wygnáć gwałthem onych dwoie ludzi MrowPieś 122; BibRadz Gen 3 arg; BielKron 2 [2 r.], 3, 462v; RejAp 188; Pan Bog zá ſpráwiedliwym gniewem ſwoim wypędzić racżył onego nędznego cżłowieká z Ráiu RejPos 149v, 86, 232v; KuczbKat 375; RejZwierc 10; CzechRozm 39; dla pokármu y nieposłuſzeńſtwá Iádam ieſt z ráiu wyrzucony SkarŻyw 393, 262 [3 r.], 264, 393 marg; CzechEp 206; ArtKanc I3v, N11v; LatHar 668; WysKaz 33, 34.
Wyrażenie: »raj ziemski« [szyk 5:3] (8): A co ſie tycze o Enochu aby miał być w źiemſkim Ráiu/ o tym piſmá nie máſz BielKron 466v, 466, 466v, 472v; Ale iáko czytamy o onym zyemſkim Ráiu w ktorym były y ty rzeki widome RejAp 188, 188, Ff; Nie mowi o ráiu źiemſkim: bo duſzá krom ćiáłá/ w ćieleſnym ſię ogrodźie y ſádách y owocách nie kocha. SkarKaz 635a.
Przen (25): (marg) Zálecenie tey Pánny z Doktorow świętych. (–) Ten ią názywa Krolową/ [...] ow Pánią [...] on záſię ráiem rozumnym/ niebem drugim/ Kośćiołem Bożym żywym/ iáko Chryzoſtom de Annunci. LatHar 478.

raj czego (1): [św. Józef] wychowywał namilſze pácholątko/ rękomá ná iego żywność z miłą mátką robiąc/ á w onym Ráiu cżyſtośći y towárzyſtwie pánieńſkim/ y wprzytomnośći Bogá wćielonego mieſzkáiąc. SkarŻyw 244.

a) Miejsce (rzadko czas) najwyższego szczęścia na ziemi, zwłaszcza kraina piękna i obfitująca we wszelakie dobra (23): Bo iáko znam muśiſz być nie z náſzego kráiu/ Bo ieſliże nie z niebá/ tedy pewnie z Ráiu. RejWiz 85, 77v; y inych rzecży [tj. różnych bogactw] nie wyliczonych tám ten Kray w ſobie ma/ ták iż ieſli Ray gdźie ná źiemi ieſt/ tedy tám muśi być BielKron 445, 283, 445; [młodość jest jako wiosna] wſzythko ſie około nas ſmieie/ wſzytko ſie zda rowno [...] owa Ray ſie widzi/ przećiwko inemu czáſu. GórnDworz H6, P4; GostGosp 2; Włoſka Ziemiá vćiechą á ráiem ſie bydź wſzytkim zda. GostGospSieb +3v; Niewolnicam w káżdym kráiu Zle/ by ich wnióſł y do ráiu. GórnTroas 56; KTo mi wiary dáć niechce/ day ia oku ſwému/ A przypátrz ſie ſtworzeniu pilnie ták pięknemu: [...] Anyołowi podobna bárziey niz człowieku. Ray tám gdźie oná śiedźi KochFrag 25; POkoy role vpráwia/ pokoy ray nápoły RybGęśli Bv; Iuż Ameryká/ iuż y Mágelláná/ Smiáłym Hiſzpanom morzem doiechána/ Sżcżęśliwe wyſpy on Boháterſki ray/ Wie onim náſz kray. KlonFlis D2v; RybWit Cv; [Ray to mnimáyą być kędy ktho ma myeyſce roskoſſne bez prace BielKron 1551 F2 (Linde)].

W porównaniach (5): BierEz Q2v; Ieſtechmy náſz miły panie z zydowskiego kraiu A z ziemie barzo obfitey nie inak by z raiu RejJóz M2v; Przybiegłá drugá páni [...] Znáć było iż ná wielkich gdzyeś ſpráwach bywáłá. Bo y vbior y kſtałty inákſzego kráiu/ By też miáłá krolewną być iście y z ráiu. RejWiz 32v; Nád thą też rzeką miáſto Achás ieſt [...] tám kráiná roſkoſzna iáko Ray BielKron 431; obrał ſobie Lot polá ku Sodomie idące nád Iordanem/ piękną bárzo ſtronę/ iáko Ray iaki SkarŻyw 284.

Wyrażenie: »raj ziemski« (4): A to mieyſce co widziſz/ to ieſt on Ray zyemſki/ Ktory ſobie ku ſwey cżći ſpráwił Pan niebieſki. RejWiz 178v, 179v, Dd2; [książę węgierskie] Dopiero ná onych miłych obrokách bogomyślnośći/ y świętych rozmow y przykłádow cnot doſkonáłych/ w Greckich y Láćinſkich oſobách ochłodzony: práwie tam duſzę ſwoię y ray ziemſki nálaſł. SkarŻyw 354.
2. Miejsce przebywania zbawionych dusz zmarłych, kraina wiecznej szczęśliwości, niebo; szczęście wieczne; paradisus PolAnt, Vulg (156):
a. W judaizmie i chrześcijaństwie (153): Iezus mily nawiédzá w raiu oytce ſwięté powtoré. OpecŻyw 166v; bo ij my/ byſmy cie [Boga] byli nierozgniewali/ z duſſą ij ſcialem w raiu bylibyſmy oſtawienij. OpecŻyw 179v, [162]v, 172v, 173v; OpecŻywSandR 5v; arczybyſkup ktoremu ſyą vkazouala cząſto panna marya y dala yemu zrayu komzą y odzyenye kaplanſkye tak mouy PatKaz I 11; PatKaz III 100; TarDuch D3; Ity też chlopie rataiu/ pytaż ſię drogy doraiu. SeklKat A4v; Tę iego powieśc pocwierdźił Biſkup/ Hiſtorią łotra do raiu przyprowadzonego MurzHist S4; thu będzye o tym ſpráwá/ iáko on młodzyeniec zábłąkawſzy ſie przyſzedł áż ku Ráiowi RejWiz 176; Ale Ray ieſt káżdego/ kto tu s ſwiátá tego/ Zeydzye w wierney nádzyei/ w łáſce Páná ſwego. RejWiz 194, A7v, A8, 194 [2 r.]; BibRadz 2.Cor 12/4; Swięty Auguſtyn Ray tylko mieni być duchownym BielKron 466v, 3v, 19, 466v [6 r.]; RejAp 19, 20v [4 r.], 188; Vbogi ktory nálazł ſkarb/ ieſtći Kryſtus ktory odzierżał ray nie dla ſiebie/ ále dla wſzytkich ktorzy go miłuią. HistRzym 90, 40, 69, 75 [3 r.], 87, [89]v; Ray tu známionuie byćie álbo żywot wiecżny s Kryſtuſem: co ieſt rádość/ weſele/ y nawyżſze ſzcżęśćie GrzegŚm 41; ſad álbo Ray Boży/ známionuie Kroleſtwo Boże y żywot wiecżny/ w kthorym drzewo żywota ieſt Pan náſz Iezus Kryſtus vkrzyżowány. GrzegŚm 41, 41 [3 r.]; CzechRozm 120v; Ray iáko zamek ná mięſzkánie cżłeku vcżyniony. SkarŻyw A5, 52, 126 [2 r.], 260 [2 r.], [286], 532; MWilkHist F3; CzechEp 99; wſzyſcy przez ten ogniſty á obrotny miecż przed Ráiem od Páná BOga záwieſzony/ iáko o tym w piſmie cżytamy przebyć muſzą ReszList 151; GrabowSet R, T2; przenieśionego do Ráiu Eliaſzá/ o dwoiákiego Duchá iego/ prośił Elizeuſz LatHar 365, +9, 249, 326, 599; Kto ma vcho/ niech ſłucha co Duch mowi kośćiołom/ Zwyćiężcy dam ieść z drzewá żywotá/ ktore ieſt w ráiu Bogá moiego. WujNT Apoc 2/7, 2.Cor 12/4; Drudzy/ wierząc iż do Ráiu przenieśienie bydź ma/ wątpią ieśli ten Ray tu ná źiemi/ cżyli ná niebie. PowodPr 35, 35; áby káżdy wiedźiał/ iż chrzeſt náſz zámknione grzechem pierwſzego Iádámá niebo nam wraca/ y lepſzy ray otwarza SkarKaz 516b, 119a, 161a [3 r.], 635a [2 r.], Oooo2b.

W przekładach i nawiązaniach do Luc 23/43 (34): BierRaj 18v; Ach moy mily ſynu/ ku lotrowi mowiſs/ dziś ſemną będzieſz w raiu OpecŻyw 145v, 145 [2 r.]; TarDuch D4v; KrowObr 57v, 77v [3 r.]; BielKron 466v; Doſtąpił by powoli/ práwego zwycżáiu: Wſtąpił by ták s Kryſtuſem/ iáko Lotr do Ráiu. BielKronCies 477; GrzegŚm 39, 34 [3 r.], 38, 39, 40, 42; BudNT Luc 23/43; Tobie ſię z Lotrem ná krzyżu vkarzam. Dziś ćię w mym raiu z świętymi popiſzę. SkarŻyw 203b, 195; Day mi to/ żebym z Piotrem za grzechy moie przyſtoynie płakał/ á z Mágdáleną doſkonále ćiebie miłował/ á z Lotrem w niebieſkim Ráiu ná wieki ná twarz twoię poglądał. LatHar 243, 29, 282, 294, 653, 726; WujNT Luc 23/43, s. 292, 403; SiebRozmyśl D4v; SkarKaz 635a; Przez śmierć/ przez krwawą rolą w tym tu obcym kráiu/ Ciśniemy ſię do ciebie/ zá łotrem do ráiu. KlonWor 82.

W przeciwstawieniach: »ciemnica, ciemności, męki piekielne, otchłań piekielna ... raj« (4): Y vkázál ſie teéż tam Moijżéſz/ z otchlanij piekielneé/ a Elijáſz z raiu rozmáwiaiątz s panem Iezuſem OpecŻyw [57]; oytce ſwięteé s ciemnoſci wywiodſſy/ a do raiu ié doprowadziwſſy/ rano bardzo dnia niedzielnégo/ [...] przyſſla ona przenáſwiętſſá duſſa ku grobu do ciala OpecŻyw 163; MWilkHist E3, E3v.

Zwroty: »iść (a. pość, a. przyść, a. wniść) do raju, w raj« (5:1): PAn Iezus [...] poſſedl z wielką wielkoſcią ſwiętych anilow [!] do raiu. OpecŻyw 167; Przetoż vczyńmy [...] vcżynki miłoſierne/ iáłmużny obfite/ á przytym modlitwy nabożne ábyſmy po tym żywoćie przyſzli do ráiu HistRzym 91v; Amen táko Bog day/ byſmy poſzli wſzyſcy w ray SkarŻywBog 358; ReszList 151; [niech się żaden nie zwodzi przykładem] żeby ták proſto miał iść do ráiu bez pokuty WujNT 292, 293.

»wwieść (a. przywieść) do raju« (3): RejWiz A7v; O iáko dziękował Philippowi świętemu/ iſz go przywiodł do rzeki wody żywey/ do ochłody duſzney y práwego ráiu/ w ktorym wſzytki pociechy ſwoie niebieſkie náleść mogł. SkarŻyw 384; On grzechy náſze niosł z krzyżem [...] chcąc nas wwieść do Ráiu z kąd nas wygnano. ArtKanc D17v.

»wziąć, wzięty do raju« [szyk zmienny] (2:2): Vprzedźi też Sądny dźień y Heliaſz Prorok ktorego Piſmo powiáda wźiął Bog w ogniſtym woźie do Ráiu od oblicżnośći ludzkiey BielKron 467, 3v marg; [do Orszuli:] Czyliś do Ráiu wźiętá? KochTr 10; Y według twey obietnice Wyprowadź nas z tey ćiemnice. Weź nas do ráiu wiecżnego Kroleſtwá twego świętego. MWilkHist E3.

»(za)prowadzić, wprowadzony do raju« (3:1): SkarŻyw 125, 260; Miáchále [!] Hufcow niebieſkich Hetmánie. Pobierz te święte Proroki Prowadźże do Ráiu wſzytki. MWilkHist F3v, G2.

Wyrażenia: »raj niebieski« [szyk 2:2] (4): duſzá twoiá/ zbáwienia y weſela wielkiego w ráiu niebieſkim z Anioły Bożymi y z wybránymi iego vzywie [lege: używie] KarnNap Fv; (marg) Cżemu P. Bog poćiechy cżáſem odeymuie. (–) dla tego ábyſmy płácżliwego pádołu świátá tego/ zá niebieſki ray ſobie niepocżytáli LatHar 240, 243, 584.

»raj (pełny) rozkoszy, rozkoszny« [szyk 7:1] (5:3): A to iey [duszy] Ray roſkoſzny/ iż ieſt w ręce Bożey/ A przed żadnym ſie ſtráchem iuż nigdy nie trwoży. RejWiz 194; dáiemy w ten cżás znáć/ że ieſt iedná nátura/ ieden on Ray roſkoſzy pełny/ ktorych áni oko widziáło/ áni vcho ſłyſzáło SarnUzn B5; To wiárá moiá/ iſz mię wprowádzi Pan moy do łożnice cżyſtey/ y Ráiu roſkoſzy ſwoich. SkarŻyw 125, 125, 207, 259; LatHar 291; WysKaz 33.

»raj wieczny« (2): Swym wybranym ray wiecżny da A wam mąk piekielnych przyda. MWilkHist E3v, E3.

Szeregi: »raj i krolestwo niebieskie« (1): Pan Bog [...] y łotrowi ná krzyżu záraz ray y kroleſtwo niebieſkie obiecał. SkarKaz 3b.

»ogrod i raj« (1): Y rzecże mu [pacholęciu] święta Dorotá. Nieśi to [róże i jabłka] Theophilowi/ á powiedz: owo maſz ocoś mię prośił/ z ogroda y ráiu Páná mego. y ztym ſchyli ſzyię ſwoię pod miecż SkarŻyw 126.

»raj, (i, to jest) niebo« [szyk 3:1] (4): Páweł S. przy náwrocenyu ſwym záchwycon yeſt do ráyu y do trzećiego nyebá KromRozm II h; Ták Páweł zowie Ráiem y trzećim niebem zacne á wyſokie obiáwienie táiemnic roſkoſznych Boſkich GrzegŚm 41; SkarKaz 245a, 635a.

»raj tak też i piekło« (1): IAko Ray ieſt mieyſce zákryte od oblicżnośći ludzkiey/ ták też y Piekło BielKron 466v.

»raj i (albo) wesele« (2): gdyś w mię vwierzył/ weźmieſz żywot wiecżny po twych ſmętkach/ boleśćiach/ y śmierći/ Ray álbo weſele GrzegŚm 40; [św. Teofil] rowną z innymi męcżeńſtwá y wyznánia zapłátę odniosł/ Ray y weſele Páná y Bogá náſzego SkarŻyw 127.

Przen (3): Abowiem iako ieſt ray oſobliwy od Páná Bogá dány/ poznáć Páná Iezu Kryſtá vkrzyżowanego/ ták teſz ieſt dar niemnieyſzy/ poznáć [...] przećiwniká Bożego Antykryſta KrowObr 50v; Ia mądrość ieſtem iáko przekop z rzeki wywiedziony. Iako przekop wody weſzłám do ráiu. Y rzekłám/ Odwilżę známienity ogrod moy BudBib Eccli 24/36 [41].
Szereg: »raj i niebo« (1): iuſz tám ray y niebo gdzie trzeći był Chryſtus w żywoćie Máryey miedzy nimi [Józefem i Maryją]. SkarŻyw 243.
b. W islamie (3): w kthorym Ráiu [tureckim] ná iáką potrawę kto pomyſli/ táka mu będzie daná do ſytośći BielKron 260v, 260v; żadney boiáźni śmierći v nich [u Turków] niemaſz/ bo they wiáry błazeńſkiey ſą/ iżby mieli po śmierći w ráiu s pięknemi pannami roſkoſz mieć BielSpr 52v.
3. Wyrażenie: »Raj duszny« = zbiór modlitw, modlitewnik (2):
Szereg: »raje duszne albo (i) hortulusy« [szyk 1:1] (2): Nie zániecháły ſię też do końcá y Ráie duſzne/ álbo Hortulusy ſtáre/ ále z wyborem: áby y ná tych tu modlitwách tobie nie ſchodźiło LatHar +7v; Pozdrawiánie nabożne Páná IEzuſá. (marg) Z Hortulusow y Ráiow duſznych ſtárych (–). LatHar 221.
4. n-loc Nazwa miejscowości (5): [posyłali pachołki od jednego do drugiego dworzanina] dáruiąc im cedułi: temu ná 50. temu ná 30. temu ná 10/ [...] becżek owſá: á káżdy miał ſłáć poń/ do dworu páńſkiego tuż nád Wilnem/ ktory Ráyem zową. GórnDworz S5v; Przyiechał pirwſzy do Ráiu pyta/ gdzie owies rozdáią GórnDworz S5v, S5v [3 r.].

Synonim: 2. niebo.

DDJ