1. zool. Nazwa rozmaitych skorupiaków z rzędu dziesięcionogów (Decapoda) głównie z rodzaju rak (Astacus L.) obejmującego kilka gatunków; cancer Murm, Mymer¹, BartBydg, Mącz, Calep, Cn; carcinus Calep (77): Cancer. Der krebs. Rák. Murm 4, 92; Mymer¹ 2v, 37; BartBydg 22; raki theż z ocztem warzone ſą dobre ku iedzeniu przy takiey [zapalonej] wątrobie FalZioł I 43b; RAk ieſt Riba czudna ma nog oſm, dwie przednie/ á po trzech poboczech mnieyſzych, Są miedzy niemi niewiaſty y mężowie [tj. samice i samce] FalZioł IV 30d; Auicenna piſze, Rak ſamiecz ma wſzytki cżłoⁿki twarde iako kamień. FalZioł IV 31a, +7b, I 34a, II 23, IV 30d, 31a (15); Cżemu nie ktore rzecży żywe ſercza nie maią, iako riby, raci, wężowie etc. (–) Acżkolwiek takowe nie maią ſercza wſzakoż maią takowy cżłonek w ktorim ſerdecżna ſiła zależy. GlabGad E4v, E5; LudWieś A4; POchlebniká máluią/ á on Ráká dzyerży/ Gdyż ten narod pochlebny/ ſnadź káżdego mierźi. Bo iż Rák ma wiele nog/ ten też wiele zbyega RejZwierz 116; Ryb á źwierząth morſkich wielka moc ieſth/ kthore trudno przez figur wypiſowáć/ iedny ſą tey formy iáko Rák ale bárzo wielkie/ nogą cżlowieká dotrzyma y zabije. BielKron 295v, 295v; Chelae, Oskrzele á rámionká v ráków y niedzwiadków. Mącz 51b; Peloris, Nieyáki rodzay ryb w skorupách yáko ráki. Mącz 287d, 33b; A Moſkwićinám widźiał/ gdy węgorze ſłone y ráki ſurowe iadł SienLek 4; Możeſz też kość złamáną/ nátłukſzy ráków z ſádłem ſtárym okłádáć. SienLek 150; Wielkać ieſt ná iad moc wrákoch Gdy snich vczyniſz táki proch SienLek 154v, 130, 142, 149, 151v, 152 [2 r.] (16); BudNT Hhv; Calep 156b, 164b; GostGosp 168; WujNT 11; żebyś ſobie kazał vpiłowáć zdrową nogę dla chromey: [...] wieczniebyś zoſtał niedołężnym. (Chybáby kto był rákiem: bo temu inſza nogá wyrośćie choćia iednę ſtráći.) KlonWor ded **3v.

W porównaniach (3): A tego ktory ieſt tym ſwiátem zábáwiony bá nie tylko ſtráchem ále ledá iákim podobieńſthwem ſtráchu/ iáko dziecię rákiem ſnádnie vpłoſzyć może RejZwierc 134v. Cf Zwroty.

2. Zwierzę fantastyczne podobne do raka; cancer HistAl (3): Potym z oney trzćiny ráki bárzo wielkie wychodziły/ máiąc grzbiety twárdſze nád Kokodrille HistAl H6v; Tedy niektorzy Macedonowie zwlokſzy ſie s ſzat weſzli w morze/ á náthychmiaſt rákowie wielcy wychodząc z głębokoſći morskiey wſzytki s ſobą zátopili. HistAl M4v, H6v.

3. Nazwa konstelacji gwiezdnej, też znaku zodiaku; cancer, carcinus Cn (31): NAwrot ziele/ Plinius powiada iż wten cżas kwitnie kiedy ſłończe biwa wznamieniu niebieſkiem w raku FalZioł I 49c; W thym cżaſie Słończe troie znamioⁿ przechodzi na pocżątku Raka, w poſrzodku Lwa. Na kończu znamię Panny. FalZioł V 53v, +8v; Zodyák ieſt okrąg álbo koło ná niebie/ ná kthorym ſą dwánaśćie známion w okrąg iedno po drugim/ ktore cżęſto ſłychamy: Skop/ Byk/ Bliźniętá/ Rák etć. BielKron 263; Dnia 20. Czerwcza zaczmi ſzye Słoncze wſzyodmim ſtopniu m:37. Raka. Goski kt, kt, A16v [2 r.], *, *3; Aselli, asellorum stellae. [...] Dwie gwiaźdźie w Ráku znamieniu niebieskim ták rzeczonym. Mącz 17d; ábowiem Pruſkiey Ziemi pánuie Rák známię niebieſkie. LeovPrzep B2v, Av, B [2 r.], Bv [3 r.], C; HYdrá wielkié ná niebie mieyſce záſtąpiłá: Głowę ſwą ſtráſzliwą pod Rákiem położyłá. KochPhaen 17; To przéczné [koło] záśię/ morzá ták wielé przechodźi/ Iáko od Kozorożcá dáleko Rák wſchodźi. KochPhaen 19; A kiedy z Oceaná wychodźi Lew ſrogi/ To co był Rák ná morze wegnał wielonogi: Wſzytko znika do kóńcá KochPhaen 21, 6 [2 r.], 18 [3 r.], 20 [2 r.]; PaxLiz C2.

4. lek. Rak (carcinoma, neoplasma), nowotwór złośliwy, może też każdy trudno gojący się wrzód; carcinoma Murm, Mymer¹, Mącz, Cn; cancer, gangrena Mącz, Cn; cancer morbus Murm; erysipelas, phagedaena Cn (7): Carcinoma est cancer morbus. Der krebs Rák. Murm 78; Mymer¹ 38v; Kwiat thego ziela ſtarthy na proch á zmieſzany ſprochem kwiatu ſwięthego Iana ziela, niemocz ktorą zową rak: goij FalZioł I 79b; [ziele gruszczyczki] wilk wrzod na nodze goij/ j wrzod kthory zową rak/ niedopuſzcża ſie im rosſzerzać. FalZioł I 116d; Carcinoma, Niemoc którą Rák zową. Mącz 38b; Gangrena caro emortua, Zgniłe/ odrętwiáłe álbo zmartwiáłe mięſo/ niektórzi zową Rák chorobę. Mącz 142c, 33b.

5. Żartobliwy wiersz, który czytany wspak ma sens odmienny (zwykle w pl) (2): (nagł) Ráki. (–) FOlguymy paniom nie ſobie ma rádá/ Miłuymy wiernie nie ieſt w nich przyſádá. KochFr 9.

[rak do kogo o czym: (nagł) Rak do Polaków o obieraniu króla z Pieskowej Skały (–) Bierzcie za króla cesarza nie Lacha, Dzierżcie się Niemca nie chudego bracha PismaPolit 32.]

rak na co (1): (nagł) Ráki ná ſpráwy dziſieyſzé. (–) PLáći dźiś cnotá nie złotu hołduią Tráći pochlébſtwo nie dáróm folguią. PudłFr 46.

6. n-pers (2): y na thąſch namową vkradl ſwemu Goſpodarzewi trzy wyertelye owſſa wſtodolye. y do thegoſch raką donyoſl a on mv zan dwa groſſa dall LibMal 1544/93v.